Με τον τίτλο «Λησμονημένες πτυχές της εκπαίδευσης στα διηγήματα του Αλ. Παπαδιαμάντη» (εκδόσεις 24 γράμματα) η Σοφία Κανταράκη συνεχίζει την αναδίφησή της στο έργο του μεγάλου Σκιαθίτη συγγραφέα.
Έχουν προηγηθεί το «Κοινωνίας δρώμενα στον Παπαδιαμάντη» (Α+Β τόμος – εκδόσεις Ήρα), «Το φυσιολατρικό στοιχείο των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη στην εκπαίδευση» (Δόμος) και τα «Αθηναϊκά διηγήματα του Παπαδιαμάντη» (24 γράμματα).
Το συγκεκριμένο βιβλίο-μελέτη μάς παρουσιάζει ένα πολύ ενδιαφέρον χρονικό της εκπαίδευσης στην Ελλάδα κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και παράλληλα ανατρέχοντας σε γνωστά και άγνωστα διηγήματα και άλλα κείμενα του Παπαδιαμάντη μάς δίνει τη δική του ματιά στο σχολείο της εποχής.
Παρουσιάζονται και βιογραφικά του στοιχεία που αφορούν τη δική του εκπαιδευτική περιπέτεια – αφού προκειμένου να ολοκληρώσει τις σπουδές αυτές χρειάστηκε να εκπατριστεί.
Γλαφυρές εικόνες, ενίοτε σκωπτικές, αλλά και με κάποια απαξίωση τόσο της εκπαίδευσης των κοριτσιών, όσο των γυναικών-εκπαιδευτικών.
Σε κάποιες περιπτώσεις τα γραπτά έχουν τον χαρακτήρα ντοκουμέντου. Για τις συνθήκες της εποχής, τις βάρβαρες τιμωρίες, την αδιαφορία των γονιών για τη μόρφωση και άλλα πολλά.
Μια ολόκληρη εποχή ζωντανεύει μέσα από την αναλυτική παρουσίαση μιας συγγραφέως η οποία και γνωρίζει καλά τον χώρο της εκπαίδευσης και της ιστορίας της, αλλά και το έργο του Παπαδιαμάντη.
Συνέντευξη στον Κώστα Στοφόρο
Ποια στάθηκε η πρώτη αφορμή για το δικό σας ταξίδι στο έργο του Παπαδιαμάντη;
Έλκω την καταγωγή μου από το νησί του μεγαλύτερου πεζογράφου και θεωρώ ότι το λογοτεχνικό του αποτύπωμα με έχει ενδόμυχα κυριεύσει, γεγονός που πιθανώς να καθόρισε τη διακονία μου στην τέχνη του συγγράφειν. Είναι μια έλξη που σταλάζει αβυθομέτρητα θέλγητρα. Η ενασχόλησή μου μαζί της αρχίζει με τα πρωτόλεια δοκίμια για τον Παπαδιαμάντη. Ο πεζογράφος αποτελεί για μένα πηγή έμπνευσης. Τροφοδότης και γεννήτορας ιδεών και αντιλήψεων. Ως φοιτήτρια συνειδητοποίησα ότι το έργο του μας διοχετεύει ως ποιοτική δεξαμενή θέματα που αφορούν όλες τις πτυχές της ανθρώπινης υπόστασης, αναδεικνύοντας το μεγαλείο της και παράλληλα τη μικρότητά της. Η «αγκίστρωση» στo έργο του συνδέθηκε με την έναρξη της εκπαιδευτικής μου θητείας σε σχολεία της Δευτεροβάθμιας. Θεωρώ προτεραιότητά μου τη διδασκαλία του έργου του στο σχολείο. Στόχος μου είναι οι μαθητές να δουν το έργο του Παπαδιαμάντη στο πλαίσιο μιας λογοτεχνίας όχι κλεισμένης και αφυδατωμένης στο μουσειακό είδος των σχολικών ανθολογίων, αλλά ανοιχτής και διαδραστικής και τον λογοτέχνη ως έναν άνθρωπο του καιρού του που είναι «μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου».
Έχετε ασχοληθεί επί σειρά ετών με τον Παπαδιαμάντη. Τι είναι αυτό που σας ελκύει περισσότερο στο έργο του;
Συνοδοιπορώντας με το έργο του Παπαδιαμάντη, αντιλήφθηκα ότι ο χρόνος παύει να υπάρχει, καθώς έχει παραχωρήσει εμφανώς τη θέση του στο χρώμα και το φως της εκφραστικής ιδιοτυπίας του πεζογράφου. Η δύναμή της, μαζί με την αυθεντικότητα, την αδογμάτιστη σκέψη και την υψιπετή ενατένιση των διαχρονικών αξιών, αποτελεί το πρωτογενές υλικό της γραφής του, η οποία πάντα καταφέρνε να με καθηλώσει. Θεωρώ ότι η γραφή αυτή προζυμώθηκε και ζυμώθηκε αρμονικά με ρεαλιστικά συναισθηματικά σύνεργα μιας κοινωνίας, η οποία πάλλεται αδιάλειπτα από τους κλυδωνισμούς των παθών της έως και σήμερα, αφού το χθες ζωντανεύει μπροστά μας και εναρμονίζεται με το σήμερα. Με βεβαιότητα με οδηγεί στον υπήνεμο λιμένα μιας συναισθηματικής πλήρωσης, με την υπενθύμιση πως η γαλήνη φωλιάζει δίπλα στην απλότητα. Μια απόλαυση ισοδύναμη της απαραίτητης πνευματικής τέρψης που χρειάζεται η μαθητιώσα νεολαία. Τον Παπαδιαμάντη απλώς τον αισθάνεσαι…
Συνοδοιπορώντας με το έργο του Παπαδιαμάντη, αντιλήφθηκα ότι ο χρόνος παύει να υπάρχει, καθώς έχει παραχωρήσει εμφανώς τη θέση του στο χρώμα και το φως της εκφραστικής ιδιοτυπίας του πεζογράφου
Με ποια θέματα της εκπαίδευσης καταπιάνεται κυρίως στα διηγήματά του;
Στην εργογραφία του υπάρχουν αρκετά διηγήματα, όπως: «Ο Τυφλοσύρτης», «Ωχ! Βασανάκια», «Η Δασκαλομάννα» κ.ά., στα οποία περιγράφεται μια ιλαροτραγική διδασκαλική πραγματικότητα και επισημαίνονται γλαφυρά στιγμιότυπα από τη σχολική ζωή, όπως η εξέταση των μαθητών, η παραβατικότητα, οι ποινές, η συμπεριφορά των μαθητών και των διδασκάλων τους κατά το μάθημα, κωμικές στιχομυθίες και άλλα που αποτυπώνουν ξεκάθαρα το βαρύ οπλοστάσιο των μαθητικών αναμνήσεων του συγγραφέα. Εντοπίζουμε, επίσης, αναφορές στην αλληλοδιδακτική μέθοδο, σε παιδονομικά μέτρα, την αντίληψη της τοπικής νησιώτικης κοινωνίας για τον ρόλο του σχολείου και το σχολικό «παιδοφύλαγμα», την κατάσταση των σχολικών κτιρίων, τη σκληρή εικόνα της παρουσίας του διδασκάλου στην τάξη αλλά και γενικά τη στάση του στα καθημερινά, τα διδαχθέντα μαθήματα κ.ά.
Θα μπορούσατε να μας περιγράψετε συνοπτικά τις δικές του εκπαιδευτικές περιπέτειες;
Ο Παπαδιαμάντης φοίτησε στο αλληλοδιδακτικό σχολείο του νησιού από τον Σεπτέμβριο του 1856 έως το 1862, όπου μετά μια τριετία συνέχισε στη Σκόπελο. Ήταν μαθητής επιμελής, νουνεχής και προσηλωμένος στη μελέτη. Άλλωστε, έχοντας ως επιβλέποντα και τον ιερέα πατέρα του, ένιωσε από νωρίς την ανάγκη να εξωτερικεύσει τη σχέση που τον έδενε με τον έξω κόσμο μέσα από τη γλαφυρή πένα του. Τα μοναδικά εναπομείναντα σχολικά ενθύμια της ζωής του Παπαδιαμάντη είναι μόνο δυο τετράδια, το ένα καλλιγραφίας το άλλο ιστορίας, ένα βιβλίο και το Απολυτήριο του Ελληνικού σχολείου. Ήταν μάλιστα γνωστή η κλίση του Παπαδιαμάντη στη ζωγραφική και μάλιστα οι εικόνες αγίων και άλλα μικρά σχεδιάσματα, γεγονός που όπως φαίνεται δεν πέρασε απαρατήρητο, προκαλώντας έντονα το ενδιαφέρον για επιβράβευση του νεαρού μαθητή από ειδική επιτροπή.
Σήμερα οι νέοι άνθρωποι μπορούν να διαβάσουν και να κατανοήσουν τον Παπαδιαμάντη; Τι θα μπορούσε να γίνει για να ανακαλύψουμε πάλι το έργο του;
Δεν σας κρύβω ότι η γλώσσα του αποτελεί τροχοπέδη ειδικά για τη νεολαία και ίσως για αυτό ο Παπαδιαμάντης δεν κατέχει στην εκπαίδευση τη θέση που θα έπρεπε. Όμως το έργο του είναι ένα αντίδωρο ψυχής και παράλληλα ισχυρό αντίδοτο στην ανθρώπινη αναλγησία και σε ό,τι θα ’πρεπε να ζει στο σκιόφως, κρυπτόμενο από ντροπή κι αιδημοσύνη. Και όσο πιο ευλαβική, κατανυκτική και εύτακτη είναι η ψυχή μας, τόσο πιο πολύ θα ωφελήσει η ανάγνωσή του. Επιπλέον η αξιοποίησή του στο σχολείο μπορεί να προσφέρει ένα γόνιμο έδαφος για διάλογο και προβληματισμό απέναντι στις καχεκτικές κοινωνικές συμβάσεις και τη νοσηρή πραγματικότητα μια άλλης εποχής. Αυτό προϋποθέτει μια υπεύθυνη και άγρυπνη αντιμετώπιση από τον εκπαιδευτικό, μια προσέγγιση που θα αγγίξει τις ευαίσθητες χορδές των μαθητών μέσα από μια δυναμική διαδικασία διασταύρωσης ποικίλων εμπειριών. Ευελπιστώ το έργο του να ενταχθεί επαρκώς στο σχολικό πρόγραμμα έτσι ώστε αυτή η τριβή να συνδράμει στην αναζωογόνηση του ενδιαφέροντος των μαθητών και μέσω της ενσυναίσθησης να γίνουν διαπρύσιοι εκφραστές μηνυμάτων ανθρωπιάς, αλληλεγγύης, αυτοθυσίας, του επίκαιρου και διαχρονικού Παπαδιαμάντη.
* Η κυρία Σοφία Κανταράκη, είναι M.Sc. M.A. Φιλόλογος στο Πρότυπο Γυμνάσιο Βόλου.
