Επιταχύνεται η διείσδυση της ψηφιακής αυτοματοποίησης στους πιο διαφορετικούς τομείς της κοινωνικής ζωής. Στην οργάνωση της παραγωγής, της κατανάλωσης, της επικοινωνίας, της γνώσης / εκπαίδευσης, της ζωής μέσα στις πόλεις, στη λογική και και τα περιεχόμενα της θεραπευτικής, στην παραγωγή και την πρόσληψη της τέχνης αλλά και στους τρόπους του πολέμου – για να μείνουμε σε μερικά βασικά. Ιδιαίτερα με τα μεγάλα βήματα που έχουν γίνει στην ευρεία και ετερογενή περιοχή προβλημάτων και των τεχνολογικών τους λύσεων που ομαδοποιείται κάτω από τον αρκετά μυστικιστικό και φορτωμένο με ιδεολογικές επιλογές, τίτλο «Τεχνητή Νοημοσύνη» («Artificial Intelligence» – AI). Τα ίδια τα βασικά σχήματα της οργάνωσής των κοινωνικών σχέσεων δέχονται στις μέρες μας κύματα σαρωτικών αναδιαρθρώσεων «ψηφιοποίησης» –πάντοτε κάτω από τις προτεραιότητες και τη λογική του κεφαλαίου– και αυτό αλλάζει τον τρόπο έκφρασης των μεγάλων κοινωνικών αντιθέσεων, των τρόπων εκδήλωσης του μεγάλου πλέγματος των αντιθέσεων κεφαλαίου-εργασίας. Κατά συνέπεια μπροστά στα μάτια μας ξεδιπλώνεται ένα μεγάλο φορτίο επιδιώξεων και συγκρούσεων που καλύπτονται με νέους τρόπους πίσω από τον διαμεσολαβητικό ρόλο των μηχανών. Η πάλη γίνεται για τον έλεγχο επί των τρόπων με τους οποίους οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν και κατανοούν την πραγματικότητα της ζωής τους και συνάγουν τις ιδέες τους γι’ αυτήν, αποκτώντας συνείδηση της θέσης τους και των σχέσεων που τους συνδέουν με την κοινωνία, γενικότερα με το είδος τους και με τη Φύση. Και απ’ αυτή την άποψη επομένως η επείγουσα ανάγκη οικοδόμησης «ανανεωμένης συνείδησης» είναι άρρηκτα συνδεμένη με τις δυνατότητες προβολής αντιστάσεων απέναντι στις μεγάλες κοινωνικές αλλοτριώσεις που προωθούνται με πολύ μεγάλες ταχύτητες.
Μερικές σκέψεις που γεννά μια εντυπωσιακή τρέχουσα τεχνολογική εξέλιξη
Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει άλματα σε ό,τι αφορά τις δυνατότητες κατασκευής μηχανών χειρισμού περιεχομένου φυσικής γλώσσας. Ειδικότερα η ποιότητα της αυτοματοποιημένης μηχανικής μεταφραστικής απόδοσης από μια γλώσσα σε άλλη (π.χ. από γαλλικά σε αγγλικά) έχει ωριμάσει εντυπωσιακά και περιλαμβάνει όλο και ευρύτερες κατηγορίες κειμένων. Επιπλέον, τις τελευταίες βδομάδες έκαναν την εμφάνισή τους διάφορα συστήματα του τεχνολογικού τύπου GPT (Generative Pretrained Transformer – Προεκπαιδευμένη μηχανή παραγωγής μετασχηματισμένου γλωσσικού περιεχομένου) που καθόλου τυχαία εταιρείες που πρωταγωνιστούν στον τομέα της Πληροφορικής (OpenAI, Google, Microsoft), έβγαλαν σχεδόν ταυτόχρονα στην αγορά, ευρισκόμενες σ’ έναν μεταξύ τους παροξυσμισμικό ανταγωνισμό. Προκαλώντας έντονες συζητήσεις και προβληματισμούς. Οι εν λόγω μηχανές δηλώνεται από τους κατασκευαστές τους ότι μπορούν να παράγουν λογικά συνεκτικό και (γνωστικά χρήσιμο;) γλωσσικό περιεχόμενο αποκρινόμενες σε ερωτήσεις που τους τίθενται από τον χρήστη. Επίσης διαθέτουν δυνατότητες να συνθέτουν μια ιστορία ή ένα ποίημα με βάση κάποιες λέξεις ή φράσεις / κλειδιά, να μιμούνται το στυλ ενός συγγραφέα ή και να εικονοποιούν το περιεχόμενο ενός κειμένου κ.ά. Και σε κάποιον, ακόμα όχι επαρκώς αξιολογημένο και τεκμηριωμένο βαθμό εμφανίζονται ότι το κάνουν.
Να δούμε «τις μηχανές» όχι ως «νοήμονες οντότητες» αλλά ως διαμεσολαβήσεις ενός συστήματος κοινωνικών σχέσεων απέναντι στο οποίο πρέπει να οικοδομηθεί μια κριτική στάση και να ψαχτούν δρόμοι για την υπέρβαση της ανελευθερίας και των κοινωνικών αλλοτριώσεων που συνεπάγεται η μακροημέρευσή του
Πώς γίνεται αυτό; Μηχανές αυτού του είδους προσφεύγουν σε ένα τεράστιο πλήθος δεδομένων-κειμένων, και άλλων συλλογών πληροφορίας / εικόνων / ηχητικών παραστάσεων κ.λπ. Αυτά τα δεδομένα τα επεξεργάζονται, μέσω διαδικασιών «μηχανικής μάθησης», επιδιώκοντας να αποκαταστήσουν σωρρευτικά μεταξύ τους σχέσεις συνάφειας. Μιμούμενες τους τρόπους σύνδεσης των διαφόρων παραστάσεων μέσω νευρώνων οργανωμένων και συνδεδεμένων μεταξύ τους σε δίκτυα (νευρωνικά δίκτυα) που διαθέτει ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Να σημειωθεί εδώ ότι σύμφωνα με το τρέχον επίπεδο κατανόησης των λειτουργιών του ανθρώπινου εγκεφάλου, η νευρωνική οργάνωση των παραστάσεων εντός του είναι μόνο μια περιορισμένη πλευρά του πλαισίου λειτουργιών-διαδικασιών της μνήμης και δείχνει να υποστηρίζει κάποιες επιμέρους ιδιότητες της λειτουργίας των συνειρμών. Βεβαίως η επιλογή και η προτεραιοποίηση ανάμεσα στο τεράστιο πλήθος πιθανών σχέσεων συνάφειας μεταξύ των δεδομένων που επεξεργάζεται η μηχανή, γίνεται στη βάση αλγοριθμικών μοντέλων στατιστικής λογικής. Αλγορίθμων δηλαδή διαδικασιών εκτέλεσης συγκεκριμένων βημάτων το ένα κατόπιν του άλλου, που υλοποιούνται από προγράμματα που εκτελεί η μηχανή. Η μηχανή δεν μπορεί να διακρίνει και να αποδώσει νόημα στα δεδομένα, δεν έχει συνείδηση κάποιου περιεχομένου σ’ αυτά, αλλά χειρίζεται συσχετίζοντας μεταξύ τους, μορφές-παραστάσεις (δεδομένα δηλαδή) αποτελούμενες από σύμβολα, μέσα από τον εντοπισμό μεταξύ τους ομοιοτήτων / διαφορών. Αξιοποιεί τους τρόπους που αυτές οι μορφές-παραστάσεις έχουν συνδεθεί από την «παγωμένη» ανθρώπινη διανοητική παραγωγή (που αντιπροσωπεύει το σύνολο των κειμένων και άλλων παραστάσεων που η μηχανή χειρίζεται) στη βάση της εκτέλεσης διαδικασιών προτεραιοποίησης και επιλογής ανάμεσα στις συσχετίσεις, που της έχει ορίσει εκ των προτέρων ο προγραμματιστής της. Το γεγονός ότι αυτές οι μέθοδοι-αλγόριθμοι μπορούν να τροποποιούνται ανάλογα με την κατεύθυνση των επιμέρους αποτελεσμάτων, οδηγεί σε αύξηση της πολυπλοκότητας και της δυσκολίας να εξηγηθούν οι «τελικές απαντήσεις» αλλά δεν αλλάζει τη βασική ιδέα. Ο προγραμματιστής ορίζει τον αλγόριθμο και μέρος της λογικής αυτού του αλγόριθμου είναι και οι οριζόμενοι νόμοι που διέπουν την αλλαγή του «υπό το βάρος της μαθησιακής προσέγγισης της πραγματικότητας».
Νέες μορφές ενός παλιού προβλήματος: Η σχέση ανθρώπου-μηχανής
Από τα παραπάνω γίνεται ορατό ότι η μηχανή διαμεσολαβεί σχέσεις μεταξύ ανθρώπων. Κοινωνικές σχέσεις. Και το κάνει αυτό, στο πλαίσιο μιας πραγμοποίησής τους, της εμφάνισής τους δηλαδή ως σχέσεις ανάμεσα σε πράγματα. Στην προκειμένη περίπτωση αυτή η διαμεσολάβηση συντελείται σε δύο επίπεδα. Αφενός στο επίπεδο της τεράστιας συσσώρευσης των δεδομένων που διατίθενται στη μηχανή. Που αποτελεί πραγμοποιημένο-αλλοτριωμένο κοινωνικό κεφάλαιο (πολιτισμική παραγωγή, δηλαδή κοινωνική «νεκρή» πραγματοποιημένη εργασία στην πιό πλατιά και ολοκληρωτική κλίμακα). Αποσπασμένο από τους παραγωγούς αυτού του πολιτισμού, που επιστρέφει σ’ αυτούς μέσω της μηχανής σε μια ιδιαίτερη αλλοτριωμένη μορφή. Αφετέρου στο επίπεδο των κοινωνικών παραδοχών / κριτηρίων / μεθόδων / προτύπων που αντανακλώνται με εξαιρετικά αδιαφανείς, έμμεσους τρόπους στους αλγορίθμους που έχουν οριστεί (προφανώς από ανθρώπινα «αόρατα» χέρια) στη μηχανή προκειμένου αυτή να επεξεργάζεται τα δεδομένα. Αυτό παράγει νέους πολύ πιό κάθετα ιεραρχικούς κοινωνικούς καταμερισμούς εργασίας και αντίστοιχα νέους πολύ πιό αδιαφανείς, έμμεσους αλλά και πολύ μεγαλύτερης επιδραστικότητας τύπους οργάνωσης των εξουσιαστικών πολιτικών μηχανισμών. Οι ψευδείς αναπαραστάσεις που μπορεί κατά παραγγελία να παράγει ένα τέτοιο σύστημα (και όχι βέβαια από μόνη της μια μηχανή), οι διάφορες μεγάλης κλίμακας χειραγωγητικές επιχειρήσεις-fake news είναι μόνο μια όψη. Ένας αφόρητος γνωσιακός κομφορμισμός –μια επαναληπτική παραγωγή στερεοτυπικών κοινοτοπιών ενιαίας σκέψης– είναι μια άλλη πιό υπόκωφη αλλά εν τέλει ίσως πιό απειλητική πλευρά. Προκύπτει έτσι σε οξύτερη μορφή το πρόβλημα της εγκυρότητας της γνώσης, της δυνατότητας διακρίβωσης της αλήθειας της. Και το πρόβλημα αυτό σχετίζεται άμεσα με το πως ελέγχονται και ρυθμίζονται οι τρόποι, οι όροι (και οι περιορισμοί-αποκλεισμοί βεβαίως) παραγωγής πρώτα απ’ όλα και στη συνέχεια αποδελτίωσης / καταχώρισης, ανάκλησης, επεξεργασίας, επικοινωνίας και χρήσης της πληροφορίας.
Με το ποιοι, πώς και κυρίως μέσα από ποιές σχέσεις παράγουν «νόημα» από την πληροφορία εν τέλει. Το πρόβλημα του κύρους της γνώσης καθορίζεται δηλαδή άμεσα από το πλαίσιο κοινωνικών σχέσεων που επικρατεί. Και μας καλεί να δούμε «τις μηχανές» όχι ως «νοήμονες οντότητες» αλλά ως διαμεσολαβήσεις ενός συστήματος κοινωνικών σχέσεων απέναντι στο οποίο πρέπει να οικοδομηθεί μια κριτική στάση και να ψαχτούν δρόμοι για την υπέρβαση της ανελευθερίας και των κοινωνικών αλλοτριώσεων που συνεπάγεται η μακροημέρευσή του. Η εφημερίδα μας εκτιμά τα ζητήματα αυτά ως κεντρικού χαρακτήρα και θα επανερχόμαστε. Άλλωστε μόνο τυχαίο δεν είναι ότι οι κατά τα άλλα μεγάλες αντίπαλες δυνάμεις που συγκρούονται αδυσώπητα μέσα στο παγκόσμιο σύστημα, κινούνται με την ίδια ενιαία λογική του κεφαλαίου (και τα αντίστοιχα εντυπωσιακά ενιαία ιδεολογικά της σχήματα) σε ότι αφορά την εισαγωγή τεράστιων ψηφιακών αναδιαρθρώσεων.
