Το ερώτημα θα συνεχίσει να πλανιέται γιατί οι απαντήσεις δεν είναι επαρκείς. Και το ερώτημα είναι ποιοι παράγοντες έπαιξαν ρόλο στο να φτάσουμε στο σημείο όλη σχεδόν η Αριστερά στην Ευρώπη να εξαϋλωθεί μέσα σε λίγα χρόνια. Κάτω από ποιες επιδράσεις το ηθικό των αριστερών υπονομεύτηκε τόσο πολύ που να κλονίσει συθέμελα τις πεποιθήσεις τους και να συμβάλει στην ενσωμάτωσή τους στο σύστημα το οποίο είχαν απορρίψει ως αντιδραστικό και εχθρικό στους εργαζόμενους και καταστροφικό για τη φύση.
Η δική μου αναζήτηση περιστρέφεται γύρω από τους παράγοντες του πολιτισμού. Πώς το σύστημα που αντιμαχόμαστε χρησιμοποίησε μεθοδευμένα και συστηματικά τα στοιχεία του πολιτισμού, νέα και παλιά, φυσικά και επινοημένα, πρωτεύοντα και δευτερεύοντα, για να επιβάλλει την ιδεολογία του και τις πολιτικές του και να εδραιώσει τους όρους και τις αξίες του. Από την ιδεολογική χρησιμοποίηση των γραμμάτων και των τεχνών, της τεχνολογίας και της επικοινωνίας, της ιστορίας και της γεωγραφίας, της γλώσσας και της θρησκείας, της παράδοσης και της καινοτομίας μέχρι την αξιοποίηση των πιο κοινών και απλών καθημερινών ανθρώπινων συνηθειών και δραστηριοτήτων. Από το πώς εμπορευματοποιήθηκε ο έρωτας και εκχυδαΐστηκε το σεξ και πώς η μουσική έγινε εργαλείο προσηλυτισμού μέχρι το πώς ένα τσιγαράκι κι ένα ποτηράκι κρασί έγιναν όπλα μαζικής εξάρτησης και καταστροφής. Με παράπλευρο αποτέλεσμα αφενός την αλλοίωση και συρρίκνωση των εθνικών πολιτισμών, αφετέρου τη διάβρωση και άλωση των προοδευτικών συνειδήσεων, την ηττοπάθεια και την αποδοχή των «αξιών» του συστήματος. Μια κατάσταση που τη βλέπουμε σε όλη την Ευρώπη, από τους σοσιαλδημοκράτες και τους πράσινους μέχρι τους προερχόμενους από τα κομμουνιστικά κόμματα και την εξωκοινοβουλευτική Αριστερά. Πώς απαλλοτριώθηκαν και έγιναν παθητικοί αποδέκτες του συστήματος ή ενεργητικοί του συνήγοροι.
Ίσως το πιο χαρακτηριστικό επιχείρημα στο οποίο καταλήγει η ηττοπάθεια και η ενσωμάτωση στο σύστημα είναι αυτό που συχνά λέγεται απ’ αυτούς που κατέθεσαν τα ιδανικά τους και παραδόθηκαν με ψηλά τα χέρια στο σύστημα. Ότι «ο καπιταλισμός και η αστική δημοκρατία του δεν είναι το τέλειο σύστημα, αλλά είναι ό,τι καλύτερο διαθέτουμε». Άρα υποτασσόμαστε και ακολουθούμε.
Αλλά πώς είναι το καλύτερο σύστημα όταν στηρίζεται στις ανισότητες σε όλα τα επίπεδα, πάντα υπέρ των ολίγων, και πώς -μόνο τα τελευταία εκατό χρόνια- πραγματοποίησε δύο παγκόσμιους πολέμους με εκατό εκατομμύρια νεκρούς και ανάπηρους και, κατά την ίδια περίοδο, δεκάδες άλλους πολέμους, λιμούς, γενοκτονίες, πραξικοπήματα και επεμβάσεις με επί πλέον εκατομμύρια νεκρούς, από Ινδία, Κίνα, Βιετνάμ και Αλγερία μέχρι Παλαιστίνη, Γιουγκοσλαβία, Αφγανιστάν, Ιράκ, Λιβύη κ.λπ.! Αν αυτό είναι το καλύτερο σύστημα, τότε έχει πραγματικά επέλθει το τέλος της ιστορίας. Αλλά αυτό κανένας σώφρων άνθρωπος δεν το πιστεύει. Απλά, αυτοί που αυτομόλησαν ή απογοητευμένοι αποσύρθηκαν από τα κοινά, έχασαν την μπάλα και βρήκαν έναν εύσχημο τρόπο να δικαιολογήσουν την παράδοση ή την αποχώρησή τους.
Ο αγώνας για έναν πραγματικά καλύτερο κόσμο, απαλλαγμένο πρώτα-πρώτα από την εξάρτηση και την κηδεμονία, ως προϋπόθεση για την ελευθερία, τη δημοκρατία και την πρόοδο, συνεχίζεται σε όλο τον κόσμο, εμφανώς και αφανώς, ανεπηρέαστα από την εθελοτυφλία του δυτικού κόσμου και των παλιών μας συντρόφων που βρήκαν καταφύγιο στην καταματωμένη αγκαλιά του.
Χωρίς να ισχυρίζομαι ότι μπορώ να καλύψω αυτό το τεράστιο και πολύπλοκο ζήτημα και να απαντήσω στο ερώτημα πώς υπονομεύτηκε η ευρωπαϊκή Αριστερά και αυτομόλησε στην αντίπερα όχθη, κάνω απόπειρες να διερευνήσω μερικές πτυχές που ενδεχομένως θα διευρύνουν το πεδίο του προβληματισμού μας.
Μπόσικοι
Επειδή δεν ήρθαν τα πράγματα όπως τα επιθυμούσαμε, σταδιακά επανήλθαμε αναδιπλωμένοι ή μετανιωμένοι και –στην καλύτερη περίπτωση- ως αιρετικά παιδιά στην αγκαλιά του συστήματος μέσα στο οποίο εκτραφήκαμε και μεγαλώσαμε και το οποίο προς στιγμήν με τον ενθουσιασμό και την αισιοδοξία που εκδηλώνουν οι νέοι πιστέψαμε ή νομίσαμε ότι θα το αλλάξουμε επειδή νιώθαμε –και δεν είχαμε κάνει λάθος σ’ αυτό- ότι είναι άδικο, άνισο, διεφθαρμένο, αναξιοκρατικό και μεροληπτικό υπέρ των πλουσίων, των άπληστων και των προνομιούχων που έχουν δύναμη και ασκούν εξουσία.
Δηλαδή, αντί να αλλάξουμε το σύστημα ή τουλάχιστον να επιμείνουμε στην προσπάθεια αλλαγής του, φοβάμαι ότι μας άλλαξε αυτό, μας προσάρμοσε και μας επανέφερε στην τάξη του. Σίγουρα με την παρουσία μας, με τις ιδέες και τις δράσεις μας, καταφέραμε αρκετά θετικά πράγματα και κυρίως αποτρέψαμε κι άλλα χειρότερα που θα γίνονταν αν δεν υπήρχαν οι δικές μας αντιδράσεις. Ωραία, κερδίσαμε μάχες, αλλά σε βάθος χρόνου δεν αντέξαμε το πρέσινγκ του συστήματος, αυτή την αφόρητη πίεση που ασκεί πάνω μας, που έσπασε ή χαλάρωσε τις αμυντικές μας γραμμές, στον άλφα ή τον βήτα βαθμό ανάλογα με τη φάση και την ξεχωριστή προσωπικότητα του καθενός μας.
Το σύστημα χρησιμοποίησε την εμφανή οργανωμένη του βία για να μας λυγίσει, αλλά και κάθε τι που το αποδεχτήκαμε ως θετικό, ως καλό και ωραίο, από μια καλή ιδέα, ένα πράγμα που κάνει πιο εύκολη τη ζωή ως ένα όμορφο τραγούδι. Και μας νίκησε στα σημεία. Όχι, όμως, επειδή ήταν λάθος οι ιδέες και οι στόχοι μας όπως ισχυρίζονται κάποιοι που επιζητούν άλλοθι.
Συνέτειναν αρκετοί παράγοντες για να γίνει αυτό. Κατ’ αρχήν, σε κάτι απότομες στροφές, για τις οποίες ποιος να ήταν προετοιμασμένος, μας βρήκε μπόσικους. Μια απ’ αυτές τις κακοτοπιές, ενδεικτικά, είναι η μεγάλη απογοήτευση που νιώσαμε στον προοδευτικό χώρο από τον εκφυλισμό και τη διάλυση του μεγάλου σοβιετικού εγχειρήματος το οποίο για πολλές δεκαετίες αποτελούσε το πρότυπο του εναλλακτικού τρόπου οργάνωσης της κοινωνίας.
Υποτίμηση
Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας είναι ότι υποτιμήσαμε το σύστημα που θέλαμε να ανατρέψουμε. Το θεωρήσαμε -σε μια φάση δικαιολογημένα- πιο τρωτό απ’ ότι στην πραγματικότητα ήτανε. Και υποτιμήσαμε όχι τόσο την εμφανή ισχύ του όσο τις παγίδες που έκρυβαν τα δώρα του. Και γι’ αυτό, ενώ το σύστημα της αστικής δημοκρατίας χειροτέρευε συνεχώς, ιδίως μετά το 1990 που ξεσάλωσε και γινόταν όλο και πιο άνισο, επιθετικό και πολεμoχαρές, εκμεταλλευτικό, καταπιεστικό και αντιδημοκρατικό, ακόμα και με τα δικά του φιλελεύθερα κριτήρια, ο δικός μας, ο προοδευτικός και αριστερός κόσμος, φαίνεται ότι βραχυκύκλωσε. Υπέκυψε στα θέλγητρα και αποδέχτηκε ως αξίες τις αξίες του συστήματος, όχι στη θεωρητική τους μορφή, αλλά στο πακέτο με όλη τη δύσοσμη σαβούρα που τις συνοδεύει. Συμβιβαστήκαμε, δηλαδή, με τις μιξοβάρβαρες αξίες, ως μοναδικές και αναπόφευκτες, όπως τις εφαρμόζουν. Ή τις ανεχτήκαμε, όπως την άποψη του θεωρούμενου ως πολιτισμένου Ευρωπαίου πολίτη ότι η αποικιοκρατία, οι επεκτατικοί πόλεμοι και η στυγνή εκμετάλλευση των άλλων δεν είναι ασύμβατες με τη δημοκρατία πρακτικές. Την άποψη ότι δημοκρατία και αποικιοκρατία ενώνονται σε ένα πετυχημένο γάμο.
Σήμερα, ένα μεγάλο μέρος από το προοδευτικό κομμάτι των ευρωπαϊκών κοινωνιών, προωθεί δυναμικά αυτή την αντίληψη, ότι είναι θεμιτό να έχουμε δημοκρατία στα κράτη μας και να επιβάλλουμε, να συντηρούμε ή να ανεχόμαστε φασισμό, δικτατορία, υποτέλεια και εκμετάλλευση σε βάρος όλων των υπολοίπων κρατών και λαών που έχουμε υπό την προστασία ή την επιτήρησή μας. Ότι δημοκρατία εντός και αυταρχισμός εκτός είναι έννοιες και πρακτικές απολύτως συμβατές μεταξύ τους.
Ύπουλα μέσα
Αυτή η μεταστροφή, η μετάλλαξη των προοδευτικών δυνάμεων στην Ευρώπη, οι οποίες πλέον αποδέχονται ή πρωτοστατούν σε όλες τις πράξεις της κρατικής βίας, πρώτα απ’ όλα στους πολέμους, έγινε γιατί το σύστημα είχε πολλούς τρόπους να μας διαβρώσει πνευματικά, ηθικά και πολιτικά. Κι αυτό έχει ξεκινήσει εδώ και πολλές δεκαετίες, συστηματικά και υποχθόνια, υπονομεύοντας λίγο-λίγο τις συνειδήσεις μας, τα πιστεύω μας και τους χαρακτήρες μας. Και σ’ αυτό έπαιξε σημαντικό ρόλο ότι ο εγκέφαλος του συστήματος με τους μηχανισμούς του μας πολιορκούσε άμεσα και έμμεσα από τότε που γεννηθήκαμε.
Δεν ήταν μόνο το πελατειακό πολιτικό σύστημα, η κρατική γραφειοκρατία, οι διεφθαρμένοι πολιτικοί και τα κόμματα, οι κατασταλτικές δυνάμεις όπως η αστυνομία και για τα πιο χοντρά, πραξικοπήματα κ.λπ., ο στρατός. Ούτε μόνο οι ανασταλτικές δυνάμεις οι προσκείμενες στην εξουσία για τη διατήρηση της καθεστηκυίας τάξης όπως η Εκκλησία, η οικονομική ολιγαρχία που εξαγοράζει ανθρώπους και λεηλατεί τον φυσικό πλούτο ή το δικαστικό σώμα που τιμωρεί τους ανίσχυρους και τους διαμαρτυρόμενους ενώ προστατεύει με ατιμωρησία όλους τους προηγούμενους. Ασφαλώς, το σύστημα είναι όλα αυτά, αλλά έχει και άλλα πιο ήπια, πιο εξωραϊσμένα και πιο ύπουλα διαβρωτικά.
Το σύστημα είναι και το περιτύλιγμα, η μορφή του, τα μοντέλα που το περιστοιχίζουν, είναι και το πολύχρωμο μελάνι που εκχύει ασταμάτητα από πολλές πηγές για να θολώνει τα νερά. Είναι οι ψευδαισθήσεις και οι πλάνες που δημιουργεί, είναι και οι όμορφα συσκευασμένες ιδέες και οι πρωτότυπες προτάσεις που κάνει, είναι και το όνειρο, όπως το American Dream, που συνοψίζει τις εξαγγελίες για τον επί γης παράδεισο που ευαγγελίζεται.
Και δεν είναι πως δεν τα ξέραμε αυτά, εμείς, οι προοδευτικοί, οι αντιφρονούντες, αλλά εκτός από γνώση, αρετή και τόλμη, ο αγώνας για την εκ θεμελίων αλλαγή του συστήματος θέλει και σφυρηλατημένη πίστη για την επίτευξη των ανώτερων ιδανικών και γερή άμυνα σε όλα τα επίπεδα και επιμονή στην προσπάθεια με διάρκεια εφ’ όρου ζωής. Άλλο να είσαι περαστικός, «διετούς θητείας» που λένε στον αντιεξουσιαστικό χώρο, κι άλλο να έχεις μια βαθειά πίστη και να αγωνίζεσαι ποικιλοτρόπως σε όλη σου τη ζωή για τα ιδανικά σου. Η σύγκρουση με το σύστημα δεν είναι εποχιακή, ούτε η αντιπαράθεση πρόσκαιρη. Γι’ αυτό μόλις χαλαρώσεις, χάθηκες, σε ρούφηξε η μαύρη τρύπα. Όσο κι αν δεν το παραδέχεσαι, όσο κι αν προσπαθείς να ρίξεις την ευθύνη στα ιδανικά, ως ανεδαφικά ή άστοχα, κι όχι στην ασθενική σου πίστη σ’ αυτά. Τα δικαιώματα της αξιοπρεπούς ζωής, της ισότητας, της δικαιοσύνης, της ανεξαρτησίας, της αγάπης, της ελευθερίας και της ειρήνης, ανεξάρτητα από τις επιλογές και στροφές του καθενός μας, παραμένουν σταθερά και αμετάβλητα. Εμείς υποχωρούμε και αλλάζουμε, όχι τα ιδανικά.
Γι’ αυτό, το σύστημα επινόησε, επεξεργάστηκε και χρησιμοποίησε ένα ολόκληρο πολύμορφο σύμπλεγμα στοιχείων και μηχανισμών για τον έλεγχο και τον προσανατολισμό της ανθρώπινης σκέψης και των επιλογών της, συμπληρωματικό των κρατικών μέσων βίαιης επιβολής, το οποίο σε βάθος χρόνου αποδείχτηκε πιο αποτελεσματικό από τα δακρυγόνα, τους ξυλοδαρμούς, την τρομοκρατία, τις φυλακές, τις εξορίες και τα όπλα.
Λάθος πρότυπο
Θα κάνω μια εκτροπή που δεν είναι άσχετη μ’ αυτό που προσπαθώ με διάφορους τρόπους και παραδείγματα να περιγράψω. Γράφοντας για το πώς διαμορφώθηκαν τα πολιτιστικά ρεύματα στη μεταπολεμική περίοδο, έψαχνα στοιχεία –μεταξύ άλλων- για τους Γάλλους προοδευτικούς καλλιτέχνες και διανοούμενους στις δεκαετίες ‘50ς, ‘60ς… Χωρίς να το έχω κατά νου εξ αρχής, βάζοντας σε ένα φάκελο τις φωτογραφίες που συγκέντρωνα, διαπίστωσα ότι αρκετοί από τους σημαντικούς σκηνοθέτες, ηθοποιούς, συγγραφείς, τραγουδιστές κ.λπ. έχουν ποζάρει στους φωτογράφους με ένα τσιγάρο στο χέρι ή στο στόμα. Αυτές είναι στημένες φωτογραφίες σε στούντιο, δεν είναι αυθόρμητες πόζες σε ένα δημόσιο χώρο, γι’ αυτό μπορεί να συμπεράνει κανείς ότι πρόκειται για την ηθελημένη εικόνα που επιδιώκει να προβάλλει ο διανοούμενος, ο καλλιτέχνης. Δηλαδή, με το τσιγάρο να συμβάλλει στη δημιουργία της εντύπωσης ή απλά στην υπογράμμιση του γεγονότος ότι πρόκειται για άνθρωπο με αυτοπεποίθηση, ανεξάρτητο, υγιή και μοντέρνο. Δηλαδή, το πρότυπο το οποίο λανσαριζόταν από το Χόλιγουντ και από τις μεγάλες αμερικάνικες τσιγαροβιομηχανίες που συγχρηματοδοτούσαν τις ποιοτικές ταινίες μέσα από τις οποίες προωθούσαν τα δηλητήρια τους, ενώ γνώριζαν από πολύ νωρίς, όπως έχει πλήρως επιβεβαιωθεί με επίσημα ντοκουμέντα, ότι το κάπνισμα προκαλεί πολύ σοβαρές βλάβες στην υγεία των καπνιστών.
Αγνοούσαν άραγε όλοι αυτοί οι προοδευτικοί –έως και ανατρεπτικοί- άνθρωποι, που νοιάζονταν για την κοινωνία και τους συνανθρώπους τους, την καταστροφική επίδραση του τσιγάρου; Ότι είναι βλαπτικό, ότι είναι εξαρτησιογόνο κι ότι έτσι όπως προωθείται γίνεται άλλο ένα ισχυρό lifestyle-μέσο χειραγώγησης της κοινωνίας;
Εν ολίγοις, σπουδαίοι δημιουργοί, ριζοσπάστες καλλιτέχνες, όπως ο Αλμπέρ Καμί και η Ζιλιέτ Γκρεκό, διαφήμιζαν το κάπνισμα με τις πόζες τους ως κάτι που συνδέεται με την προσωπικότητα ενός ελεύθερου, δημιουργικού και ανεξάρτητου ανθρώπου με προοδευτικές ιδέες. Κι αυτοί, οι καλλιτέχνες, οι διανοούμενοι, απευθύνονταν πρωταρχικά στα πιο προοδευτικά τμήματα της κοινωνίας, ενώ το κάπνισμα επί της ουσίας, σε βάθος χρόνου και με την κατάχρηση που συνεπαγόταν η κοινωνική και πολιτισμική του ιεράρχηση, ήταν ό,τι πιο υπονομευτικό της ιδεολογίας και επιθυμίας τους για πολίτες μη εξαρτημένους, μη χειραγωγημένους και υγιείς. Δηλαδή, πρόβαλαν μια εικόνα του εαυτού τους που ήταν αντίθετη με τα νοήματα που ήθελαν να προβάλουν μέσα από το έργο τους. Είτε το έκαναν από περισσή αθωότητα και ελαφρότητα, είτε υποτίμησαν την αρνητική του πλευρά, είτε θεώρησαν ότι το όφελος είναι μεγαλύτερο από τη βλάβη, λειτούργησαν κι αυτοί, στην προκειμένη περίπτωση, ως θύματα ή ως αναπαραγωγοί των προτύπων του συστήματος. Γιατί συνέβαλαν εκούσια ή ακούσια στην εξάρτηση εκατομμυρίων ανθρώπων από το τσιγάρο και στο βασανιστικό θάνατο ή σε μια περιττή σοβαρή σωματική και πνευματική ταλαιπωρία πολλών συνανθρώπων τους. Και δικοί μας, εντόπιοι, έπεσαν σ’ αυτή την παγίδα. Π.χ. ο Θάνος Μικρούτσικος αυτοπροβλήθηκε συστηματικά ως καπνιστής πολλές δεκαετίες αργότερα από τον Ζαν Πολ Σαρτρ που κι αυτός φωτογραφιζόταν με το τσιμπούκι του.
Δυστυχία
Τα τμήματα μάρκετινγκ της Marlboro, της Warner Bros και της 20th Century Fox συνδέσανε παραπλανητικά και τη γυναικεία χειραφέτηση με το κάπνισμα. Με την Ρίτα Χέιγουορθ να ποζάρει με την πίπα στο χέρι, με στυλ, εκθαμβωτική, ντελικάτη, υγιής, μοντέρνα και αεράτη, με όλους τους άντρες στα πόδια της, ασυναγώνιστο πρότυπο για κάθε γυναίκα που καταπιέζεται και λαχταράει τη χειραφέτησή της. Κι ας ήταν η ίδια η σταρ παιχνιδάκι των μεγιστάνων του Χόλιγουντ.
Και, παράλληλα με τους εγγράμματους που, χωρίς να είναι εντεταλμένοι να το κάνουν, λειτουργούσαν αστόχαστα σαν εθελοντές σε μια καμπάνια διάδοσης της εξάρτησης από το τσιγάρο που προωθούσαν οι καπνοβιομηχανίες, η συνταγή για προλετάριους και αγρότες είχε πρότυπο τον γητευτή καουμπόι με το πλατύγυρο καπέλο πάνω στο μεγάλο άλογο που ίππευε μέσα στην ωραία φύση, με το πακέτο να εξέχει από το τσεπάκι του στήθους που είχε το καρό του πουκάμισο.
Το τσιγάρο από απολαυστικό παράγωγο ενός φυσικού προϊόντος, μετατράπηκε από το σύστημα με επιστημονική μεθόδευση σε στοιχείο κοινωνικής ταυτότητας με θανατηφόρες συνέπειες λόγω του ισχυρού εθισμού που προκαλεί. Είναι άλλο πράγμα να κάνεις ένα τσιγάρο με τον καφέ σου ή στο διάλειμμα της εργασίας σου κι άλλο να καπνίζεις το ένα μετά το άλλο, απόλυτα εξαρτημένος. Γιατί σ’ αυτό απέβλεπε και αυτό πέτυχε η βιομηχανία. Οι εμπειρίες μας και οι στατιστικές δεν αφήνουν περιθώρια για αμφιβολίες και ενστάσεις.
Όπως αντιλαμβάνεται κανείς που διαβάζει αυτές τις γραμμές, δεν είμαι εναντίον του τσιγάρου και του ποτού. Καταγγέλλω την εκμετάλλευσή τους από τα μονοπώλια που οδηγεί μεθοδευμένα, συστηματικά και επιστημονικά σε ψυχοσωματικές εξαρτήσεις και βασανιστικούς θανάτους. Αρνούμαι την εμπορευματοποίηση της απόλαυσης και τον εκφυλισμό της σε όπλο μαζικής καταστροφής. Δεν υπερασπίζομαι το «δικαίωμα» στην κατάχρηση και την κατευθυνόμενη αυτοκαταστροφή το οποίο θεωρήθηκε κατάκτηση της ελευθερίας ενώ απέφερε τεράστια κέρδη στα οργανωμένα συμφέροντα και ανυπολόγιστη βλάβη στους ανθρώπους.
Τα πάντα, ακόμα και οι μικροχαρές έγιναν μέσο πλουτισμού και μέσο εξάρτησης των πολιτών από τα παραγόμενα από το σύστημα προϊόντα, ιδέες και πρότυπα. Κι αυτή η «φιλοσοφία», το lifestyle, βοηθούντος του άγχους που προκαλεί η ανασφαλής ανταγωνιστική κουλτούρα του συστήματος, διαδόθηκε σαν σύγχρονος τρόπος ζωής παγκόσμια διασπείροντας τη δυστυχία ως ευτυχία.
