Γράφει ο Νίκος Προγούλης*
To Great Reset (η Μεγάλη Επανεκκίνηση), σχετίζεται ολοφάνερα με το Great Resession (όπως ονομάστηκε η Χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-2008), κι έχει ευθείες αναφορές στο Great Depression (τη μεγάλη ύφεση της δεκαετίες του ’30). Μάλιστα, στις προτάσεις περιλαμβάνεται ένα New Deal, πράσινο ετούτη τη φορά, κι ακόμη ένα σχέδιο Marshall, σαν να πρόκειται για την επομένη ενός μεγάλου πολέμου. Δεδομένου όμως ότι κανένας πόλεμος ή άλλη μεγάλη καταστροφή δεν χτύπησε τις μητροπόλεις του καπιταλισμού στις μεταπολεμικές δεκαετίες, γιατί χρειάζεται μια επανεκκίνηση, ένας επανασχεδιασμός, αν θέλετε, του συστήματος;
ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «Covid-19: The Great Reset» των K. Schwab & T. Malleret απηχεί τις γενικότερες απόψεις που προωθεί το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (Π.Ο.Φ.) και α) αναλαμβάνει να δώσει μια συνολική εικόνα της σύνθετης σύγχρονης πραγματικότητας, β) υπαγορεύει τις βασικές κατευθυντήριες γραμμές σε πολιτικούς και οικονομικούς ηγέτες και γ) προσπαθεί να εξοικειώσει τους απλούς πολίτες με τις επερχόμενες εξελίξεις παρουσιάζοντάς τες άλλοτε αναπότρεπτες κι άλλοτε ελκυστικές. Σε αυτό το πλαίσιο, το βιβλίο αφιερώνει πολλές σελίδες (και συχνά μπαίνει σε δυσανάλογα μεγάλη λεπτομέρεια) στην παρουσίαση νέων τεχνολογιών για τις οποίες το Π.Ο.Φ. λειτουργεί ούτως ή άλλως σαν ένα λόμπι προώθησης.
Καταρχάς, εντυπωσιάζει ο αναβαθμισμένος λόγος και η επιχειρηματολογία των συγγραφέων, πολύ μακριά από τις υστερικές νεοφιλελεύθερες κραυγές στις οποίες είχαμε συνηθίσει: καταδικάζεται η οικονομική ανισότητα κι οτιδήποτε εξυπηρετεί τα συμφέροντα των λίγων, ο ατομισμός, ο καταναλωτισμός, ο «φετιχισμός των αγορών», η «τυραννία της μεγέθυνσης του ΑΕΠ» και το φαντασιακό μιας «ανάπτυξης στο διηνεκές», ενώ η κρατικοποίηση βασικών αγαθών και υπηρεσιών θεωρείται ότι μπορεί να είναι μια καλή ιδέα. Αλλά, βέβαια, σε αυτόν τον κόσμο της σύγχρονης Βαβέλ όπου τα νοήματα είναι εξαιρετικά ευμετάβλητα και τα ίδια επιχειρήματα μπορούν να εξυπηρετήσουν διαμετρικά αντίθετες απόψεις και συμφέροντα, αυτό που μετράει είναι το «δια ταύτα»: η τελική πρόταση.
Παρότι οι συγγραφείς επιμένουν ότι όλα τα πεδία αλληλεξαρτώνται και δεν μπορούμε να τα εξετάζουμε χωριστά, θα αναφέρουμε επιγραμματικά τις απόψεις τους κυρίως για δύο από αυτά, την οικονομία και το περιβάλλον κι ακόμη πιο συνοπτικά για κάποια άλλα.
Όσον αφορά την οικονομία:
Το μέλλον της απασχόλησης είναι δυσοίωνο, βραχυπρόθεσμα λόγω της πανδημίας και των lockdown, μακροπρόθεσμα λόγω της τεχνολογίας που εκτοπίζει εργαζόμενους. Η ελπίδα εδώ είναι (η γνωστή και μονίμως διαψευδόμενη): η καινοτομία που θα φέρει νέες μικρο-επιχειρήσεις καθώς και η στροφή σε διάφορες υπηρεσίες. Η ανάπτυξη δεν πρόκειται να έρθει, τουλάχιστον όχι με τη μορφή που ξέραμε. Δεν θα μιλάμε για μεγαλύτερο ΑΕΠ αλλά για μεγαλύτερη ευημερία. Όριο στο βιοτικό επίπεδο των μαζών μπαίνει από τις οικολογικές αντοχές του πλανήτη. Μπορούμε να ζήσουμε καλύτερα με λιγότερα. Το χρέος και ο όγκος του χρήματος θα μεγαλώνουν διαρκώς. Εδώ οι συγγραφείς συντάσσονται με τον περίφημο πλέον λόγο του Olivier Blanchard, πρώην υψηλόβαθμο οικονομολόγο του ΔΝΤ, ο οποίος το 2019 υποστήριξε ότι οι κυβερνήσεις μπορούν να δανείζονται πολύ περισσότερο από όσο θεωρείτο μέχρι τότε αποδεκτό. Δεν υπάρχει κανένα ονομαστικό όριο στο πόσα χρήματα θα κόψουν οι Κεντρικές Τράπεζες, αρκεί να μην εκτιναχθεί ο πληθωρισμός και αρκεί οι άνθρωποι να συνεχίσουν να δουλεύουν (να μη νομίσουν, ή να μην καταλάβουν, αν θέλετε, ότι τα λεφτά φυτρώνουν στα δέντρα). Το χρέος είναι πρόβλημα μόνο για τις φτωχές χώρες. Το USD βασίστηκε στη δύναμη των ΗΠΑ μεταπολεμικά την οποία και εκτόξευσε, ωστόσο σήμερα στηρίζεται περισσότερο στην εμπιστοσύνη που του δείχνουν τα άλλα κράτη και αυτή θα μειώνεται όσο πέφτει η δύναμη των ΗΠΑ. Πάντως, σήμερα δεν υπάρχουν εναλλακτικές και μέχρι να εμφανιστεί κάποια, το δολάριο θα παραμείνει κυρίαρχο. Ίσως εμφανιστεί στο μέλλον ένα παγκόσμιο ψηφιακό νόμισμα.
Όσον αφορά το περιβάλλον:
Η έμφαση εδώ είναι τεράστια. Ανεξάρτητα από το βιβλίο, στην ατζέντα του Π.Ο.Φ. για το 2022 αναφέρονται οι 10 σημαντικότεροι παγκόσμιοι κίνδυνοι και κατατάσσονται με κριτήριο τη σοβαρότητα της απειλής που αντιπροσωπεύουν: Οι 5 από αυτούς σχετίζονται με το περιβάλλον και καταλαμβάνουν τις 3 πρώτες θέσεις στη λίστα και άλλες 2 θέσεις λίγο χαμηλότερα. Η φτώχεια και η διάβρωση της κοινωνικής συνοχής, είναι κάπου στη μέση, ενώ οι εντάσεις ΝΑΤΟ-Ρωσίας που μπορεί να οδηγήσουν σε σύγκρουση βρίσκεται στην τελευταία θέση. Η κλιματική αλλαγή και η κατάρρευση του οικοσυστήματος είναι δύο αργές αλλά σωρευτικές διαδικασίες (συγκριτικά, η πανδημία έχει γρήγορη εξέλιξη αλλά είναι παροδική). Οι εκπομπές αερίων που ευθύνονται για την αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη είναι «σιωπηλοί δολοφόνοι», ενώ οι πρωταθλητές των εκπομπών είναι η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, η βιομηχανία, και η γεωργία (!). Μελέτη στην οποία συμμετείχε το Π.Ο.Φ. δείχνει ότι το «χτίσιμο» μιας πράσινης οικονομίας θα έφερνε επιχειρηματικές ευκαιρίες των 10 τρισ. δολάρια για κάθε έτος μέχρι το 2030. Επιπλέον, θα μπορούσαν να δημιουργηθούν βραχυπρόθεσμα 37 εκατ. θέσεις εργασίας στον τομέα αυτόν.
Μια σταχυολόγηση άλλων θέσεων και διαπιστώσεων είναι η ακόλουθη:
Οι νέες τεχνολογίες είναι όχι μόνο χρήσιμες, αλλά και αναπότρεπτες. Ο κίνδυνος της δυστοπίας μιας κοινωνίας της επιτήρησης είναι υπαρκτός, αλλά δεν είναι ανάγκη να σκεφτόμαστε το χειρότερο, πάντα υπάρχει ελπίδα για κάτι καλύτερο.
Ο ρόλος του κράτους θα αναβαθμιστεί: οι νομισματικές αρχές αλλά και οι επιχειρήσεις θα «υποταχτούν» στο κράτος. Η φορολογία θα αυξηθεί, το κοινωνικό κράτος πρέπει να ενισχυθεί για να αποφύγουμε κοινωνικές εντάσεις. Το κράτος μπορεί να αναλάβει την παροχή βασικών αγαθών και υπηρεσιών και να προχωρήσουν συμπράξεις κρατικών και ιδιωτικών επιχειρήσεων. Το κράτος θα επιβάλλει στις επιχειρήσεις έναν πιο ανθρώπινο καπιταλισμό.
Η παγκοσμιοποίηση επιβραδύνεται ή κάνει βήματα προς τα πίσω κι αυτό είναι φανερό στις παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες που αποδείχτηκαν πολύ αποτελεσματικές στο παρελθόν, (μείωσαν τα κόστη, αύξησαν τα εταιρικά κέρδη) αλλά και εύθραυστες. Έχει μειωθεί επίσης η κίνηση κεφαλαίων και το Διεθνές Εμπόριο. Περιφερειακές ομαδοποιήσεις δείχνουν να κερδίζουν έδαφος.
Η αντιπαλότητα ΗΠΑ-Κίνας θα ενταθεί, αυτό είναι κάτι αρνητικό, διότι θα ήταν καλύτερη η συνεργασία τους.
Υπάρχει η ανάγκη μιας Παγκόσμιας Διακυβέρνησης. Αυτή η λύση πρέπει να επικρατήσει απέναντι σε άλλα σενάρια π.χ. περιφερειακών ενώσεων. Η Παγκόσμια Διακυβέρνηση υπαγορεύεται από την παγκόσμια φύση των προβλημάτων –π.χ. το περιβάλλον, πανδημίες, τρομοκρατία– άρα είναι απαραίτητη η αναβάθμιση οργανισμών σαν τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, τον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, κ.λπ.
Εν κατακλείδι, οι συγγραφείς διαπιστώνουν ότι ζούμε σε έναν κόσμο όπου έχουν συσσωρευτεί μεγάλα και αλληλοτροφοδοτούμενα προβλήματα. Η πανδημία τα μεγέθυνε, αλλά τα προβλήματα ήταν ήδη εκεί. Η πανδημία μοιάζει με την αστραπή που φτάνει λίγο πριν τη βροντή. Έχουμε την ευκαιρία να αλλάξουμε τον τρόπο που κάνουμε τα πάντα και να βάλουμε επιτέλους τάξη στο «παγκόσμιο σπίτι μας».
ΠΩΣ ΝΑ καταλάβουμε τις θέσεις του Great Reset;
Προφανώς οι συγγραφείς είναι ειλικρινείς, όταν διαπιστώνουν την τρομακτική συσσώρευση προβλημάτων που απειλούν την ομαλή διαιώνιση του συστήματος. Ιστορικά, τα προβλήματα του καπιταλισμού αποδίδονταν σε δύο πηγές: είτε εξωτερικές (συνήθως από τους υποστηρικτές του συστήματος) είτε εσωτερικές (συνήθως από τους πολέμιους που τις εντόπιζαν ως «αντιφάσεις»). Ως εξωτερικές αιτίες έχουν κατά καιρούς θεωρηθεί οι ηλιακές κηλίδες που επηρεάζουν τη γεωργική παραγωγή, οι μειούμενες αποδόσεις της καλλιεργήσιμης γης, η εξάντληση των πρώτων υλών και ειδικά των (άφθονων, όπως αποδεικνύεται σήμερα) υδρογονανθράκων, κ.λπ. Τελευταία, το μεγάλο εξωτερικό όριο μπαίνει, υποτίθεται, από το περιβάλλον στην ολότητά του ή μάλλον από προσεκτικά επιλεγμένες διαστάσεις του. Προς αποφυγή παρεξηγήσεων, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ο καπιταλισμός αντιμετώπισε εξαρχής το περιβάλλον σαν εμπόρευμα, το υπέταξε με την τεχνο-επιστήμη και το θυσίασε χάριν της «ανάπτυξης» και του οικονομικού ανταγωνισμού. Ωστόσο, είναι, τουλάχιστον, ύποπτη η επικέντρωση στην «κλιματική αλλαγή», και όχι π.χ. στη μόλυνση του εδάφους και των υδάτων, στις καταστροφικές εξορύξεις, ή σε εκείνη τη σκοτεινή πλευρά της παγκοσμιοποίησης που αφορά το εμπόριο και τη διασπορά δισεκατομμυρίων τόνων τοξικών και βιολογικών αποβλήτων που φεύγουν από τις πλούσιες χώρες και καταλήγουν στις φτωχές, όπου η «διαχείριση» ανά τόνο είναι πάνω από 100 φορές φθηνότερη. Η κλιματική αλλαγή ποτέ δεν σταμάτησε και δεν θα σταματήσει όσο υπάρχει γη, ό,τι και να κάνουν οι άνθρωποι. Η σύνδεσή της με το CO2 επιστημονικά είναι εξαιρετικά αμφίβολη, αλλά πολιτικά κυρίαρχη, γιατί ωθεί στην αλλαγή του ενεργειακού μοντέλου. Είναι χαρακτηριστικό το πόσο χοντροκομμένη είναι η σχετική προπαγάνδα και πόσο ανθεκτική στην εμπειρική διάψευση. Το 2014 ήρθε και πέρασε, οι πάγοι δεν έλιωσαν, η στάθμη του νερού δεν ανέβηκε και ειδικότερα η Νέα Υόρκη δεν καλύφθηκε από 7 μέτρα νερού. Παρόλα αυτά, ο Αλ Γκορ πρόλαβε και πήρε το βραβείο Νόμπελ για αυτές τις προβλέψεις του! Τα βιβλία του (που εκλαΐκευσαν, σαν έτοιμες από καιρό, οι αγγλοσαξονικές κυβερνήσεις) αποσύρθηκαν από τα σχολεία. Η μέση θερμοκρασία του πλανήτη που ανέβηκε μόλις 0,6 βαθμούς Κελσίου στα τελευταία 40 χρόνια άρχισε πάλι να πέφτει κατά 0,2 ενώ έχει διακυμανθεί και σε υψηλότερα επίπεδα στο παρελθόν, παρόλα αυτά η θεωρία της ανθρωπογενούς υπερθέρμανσης δεν κλονίζεται. Πρέπει να καταλάβουμε ότι η ιδιοκτησία της προστασίας του περιβάλλοντος από μέρους μιας ελίτ που φυσικά παίρνει τη μορφή ενός παγκόσμιου οργανισμού και ορίζει τι πρέπει να μετράμε, πώς να το μετράμε και, στη συνέχεια, αξιοποιεί τις τεχνολογίες επιτήρησης για να το καταγράφει, είναι η απόλυτη ιδιωτικοποίηση. Αφορά κυριολεκτικά τα πάντα. Είναι γνωστό ότι το χρηματιστήριο ρύπων μετέτρεψε τους ρύπους σε εμπόρευμα, αλλά το πρόβλημα δεν είναι τόσο αυτό, όσο το ότι ρυθμίζει, όχι με κανόνες της αγοράς, αλλά με διοικητικές αποφάσεις τι παράγεται και από ποιον, αφού είναι μια μηχανή ανακατανομής κόστους κατά βούληση: άλλοι τρώνε πρόστιμα (π.χ. λιγνιτικές μονάδες) κι άλλοι παίρνουν επιδοτήσεις (π.χ. ανεμογεννήτριες). Τα αποτελέσματα τα βλέπουμε κι εμείς στο κόστος της ζωής μας. Αυτό επεκτείνεται διαρκώς στη βιομηχανία, τις μεταφορές, κ.λπ., αλλά δυστυχώς, το πράγμα πάει πολύ πιο μακριά. Ήδη συζητείται ένα ατομικό Green pass για το κλίμα, οπότε θα μετράμε πόση ενέργεια καταναλώνουμε σπίτι μας ή πόσο CO2 παράγουμε, τι μετακινήσεις κάνουμε, αλλά ακόμη και τα διάφορα καταναλωτικά προϊόντα π.χ. τα τρόφιμα, η συσκευασία τους ή ο τρόπος παραγωγής τους θα φέρουν ένα ενεργειακό αποτύπωμα. Άρα, σχετικά με το περιβάλλον, δεν μιλάμε μόνο για τις νέες business και τα τρισ. δολάρια της πράσινης ανάπτυξης. Πρέπει να μάς είναι ξεκάθαρο ότι εκείνος που θα καταφέρει να του αναγνωριστεί η ιδιοκτησία της προστασίας του περιβάλλοντος θα είναι ο ιδιοκτήτης του πλανήτη και ο απόλυτος ελεγκτής της οικονομικής σφαίρας.
Όσον αφορά το πεδίο της οικονομίας, τα προβλήματα συσσωρεύτηκαν σε όλο το εύρος της κοινωνικής πυραμίδας. Οι «κάτω» αντιμετωπίζουν φτώχεια κι ανασφάλεια, ενώ όλοι τους διαβεβαιώνουν ότι, για πρώτη φορά, η γενιά τους και οι ερχόμενες, παρά το θαύμα της τεχνολογικής εξέλιξης, θα ζήσουν χειρότερα από τις προηγούμενες. Οι «πάνω» διαχειρίζονται δισεκατομμύρια που δεν ανταποκρίνονται σε καμία πραγματική αξία. Η προαιώνια αγωνία των οικονομολόγων, ότι το βασικό κίνητρο της καπιταλιστικής οικονομίας, το κέρδος, δεν θα μπορεί να εξασφαλίζεται στο διηνεκές, βρήκε μια ανεπάντεχη λύση: τροφοδοτείται και διογκώνεται από χρέη, δημόσια ή ιδιωτικά, που ποτέ δεν θα πληρωθούν. Έτσι, αντί για τα κέρδη, οι σημερινές ελίτ προτιμούν τον έλεγχο. Το απλοϊκό αυτό σχήμα μπορεί να αναλυθεί σε μεγάλο θεωρητικό βάθος, ωστόσο, το περίγραμμά του δεν πρόκειται να αλλάξει. Σήμερα τα κέρδη έχουν σημασία μόνο για τις μικρές επιχειρήσεις. Οι πραγματικά μεγάλες επιχειρήσεις ενδιαφέρονται για την ισχύ συνήθως σε συνεργασία με κάποιο «προτιμώμενο» κράτος.
Το Great Reset μπορεί να διαβαστεί γόνιμα από την πλευρά θεωρητικών, όπως ο Wallerstein, που στις αρχές του 21ου αιώνα υποστήριζε τα εξής:
Τα ιστορικά συστήματα, όπως ο καπιταλισμός, έχουν τη δική τους ζωή. Κάποια στιγμή οι πάγιες τάσεις τους τα οδηγούν σε κρίσεις. Στην καθομιλουμένη χρησιμοποιούμε τη λέξη «κρίση», εννοώντας μια δύσκολη περίοδο στη ζωή ενός συστήματος, ωστόσο, οι αληθινές κρίσεις δεν λύνονται μέσα στο πλαίσιο του συστήματος. Ξεπερνιούνται, όταν βγούμε έξω από τα όρια του συστήματος. Τότε το σύστημα είναι μπροστά σε μια πολλαπλή διακλάδωση: διάφορες εναλλακτικές είναι δυνατές και τα μέλη του θα κάνουν μια ιστορική επιλογή, για το ποιο μονοπάτι θα ακολουθήσουν. Η διαδικασία της διακλάδωσης είναι χαοτική. Κάθε μικρή λεπτομέρεια στην περίοδο της αστάθειας μπορεί να έχει σημαντικές συνέπειες. Υπάρχει μια περίοδος μετάβασης που διαρκεί αρκετά μέχρι την τελική επιλογή, αλλά τελικά η έκβαση γίνεται σαφής και μπαίνουμε σε ένα διαφορετικό ιστορικό σύστημα. Αργά ή γρήγορα θα ακούγεται περισσότερο η γνώμη όσων υποστηρίζουν μεγάλες και μακροπρόθεσμες αλλαγές. Φυσικά, αυτές μεταμφιέζονται σε απλές μεσοπρόθεσμες προσαρμογές που η προσδοκία είναι να φέρουν μικρές, αλλά αποφασιστικές, μετατοπίσεις, ιδιαίτερα αποτελεσματικές σε μια περίοδο αστάθειας, ώστε να επηρεάσουν την πορεία του «κοσμοσυστήματος» σε επιθυμητή κατεύθυνση.
Όσον αφορά την ελίτ, την περίοδο της αστάθειας θα εμφανιστούν πιθανότατα δύο ομάδες:
- Η μία δεν θα αποφύγει τη σύγχυση και θα επιμένει στις παραδοσιακές βραχυπρόθεσμες πολιτικές, με μια μεγαλύτερη δόση καταπίεσης.
- Η άλλη, πιο μικρή και πιο έξυπνη, θα κατανοήσει ότι το σύστημα καταρρέει και θα προσπαθήσει να διατηρήσει την προνομιούχα θέση της στο επόμενο σύστημα, όποιο κι αν είναι αυτό. Δεν ξέρουμε σε τι προτάσεις θα καταλήξει, αλλά είναι βέβαιο ότι θα ακούγονται ελκυστικές και θα είναι απατηλές. Θα πρέπει να ασκούμε ακατάπαυστα κριτική και να προσπαθούμε να διαβλέψουμε πού κατατείνουν οι προτάσεις αυτές.
Σχεδόν 20 χρόνια αφότου γράφτηκαν τα παραπάνω, μπορούμε να πούμε ότι στη 2η ομάδα για την οποία μιλάει ο Wallerstein ανήκουν οι συγγραφείς του Great Reset και βασική τους πρόταση είναι η Παγκόσμια Διακυβέρνηση σε ένα υπερ-τεχνολογικό περιβάλλον. Είναι ακριβώς η συνθήκη που επιτρέπει σε όσο το δυνατόν λιγότερους να κυριαρχούν σε όσο το δυνατό περισσότερους, αφού ο πλούτος και οι αποφάσεις θα μεταφερθούν στο κέντρο. Μια ανάλογη εμπειρία είχαμε και από την Ε.Ε.
Στην άλλη πλευρά του στρατοπέδου, πάλι σύμφωνα με τον Wallerstein, στην περίοδο της αστάθειας θα είναι όσοι θέλουν έναν κόσμο πιο εξισωτικό και δημοκρατικό. Αυτά είναι τα ελάχιστα, αλλά καίριας σημασίας κριτήρια που γύρω τους θα έπρεπε να συνασπιστούν οι εξαιρετικά ετερόκλητες ομάδες της παγκόσμιας Αριστεράς.
* Ο Νίκος Προγούλης έχει σπουδάσει Οικονομικά (BSc) και φιλοσοφία (MSc, PhD)
