του Γιάννη Σχίζα
Οι λίμνες χάνουν το υδάτινο περιεχόμενό τους και περιορίζουν την έκτασή τους: Αυτό είναι το συμπέρασμα πρόσφατων ερευνών, με ελάχιστες μάλιστα εξαιρέσεις. Όμως τα ποτάμια συνεχίζουν τη ροή τους ακάθεκτα, ενώ υπάρχουν και θετικές εξελίξεις σ’ αυτή την περίπτωση : Από την τελευταία έκθεση του συνασπισμού οργανώσεων Dam Removal Europe (DRE), έρχεται η είδηση ότι τουλάχιστον 325 τεχνητοί φραγμοί απομακρύνθηκαν από ποτάμια συστήματα στην Ευρώπη το 2022. Το νούμερο αυτό αντιστοιχεί σε αύξηση 36% σε σχέση με το 2021 και δείχνει τη δυναμική του κινήματος απομάκρυνσης φραγμών στην Ευρώπη – ενός κινήματος που αποσκοπεί στην αποκατάσταση της συνεκτικότητας, της υδρομορφολογικής και οικολογικής ακεραιότητας των ποταμών. Βέβαια στην Ευρώπη υπολογίζεται ότι υπάρχουν πάνω από 1 εκατομμύριο τεχνητοί φραγμοί, διαφόρων τύπων και διαστάσεων, με το 15% αυτών να θεωρούνται απαρχαιωμένοι. Η Ισπανία, για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά, ηγείται του κινήματος απομάκρυνσης φραγμών στην Ευρώπη – αν και η ίδια μαστίζεται από ένα συνδυασμό ξηρασίας και πλημμυρών…
Πρώιμα Φράγματα
Από το σάϊτ του Σωτήρη Σωτηρόπουλου μαθαίνουμε ότι ένας δραστήριος πολυτεχνίτης –ο Γιώργης Κοσμόπουλος– ηλεκτροδότησε τη Δίβρη της περιφέρειας Πελοποννήσου το 1930, κατασκευάζοντας μικρό φράγμα για την άντληση ηλεκτρισμού, όταν ακόμη μεγάλες πόλεις όπως η Αμαλιάδα δεν είχαν ηλεκτρικό ρεύμα! Στην Ισπανία το 2004 υπήρχε σχέδιο εκτροπής του ποταμού Έβρου και μεταφοράς των νερών του σε απόσταση 1.000 χιλιομέτρων προς άρδευση άγονων περιοχών, που όμως δεν πραγματοποιήθηκε.
Παλιά υπήρχε το Dam Newsletter, που έδινε πληροφορίες για τους ποταμούς και για τους αγώνες που γίνονταν γύρω από αυτούς. Πάντως η δράση των περιβαλλοντικών οργανώσεων δεν αποδείχθηκε επαρκής ώστε να εμποδίσει την κατασκευή του Φράγματος των Τριών Φαραγγιών στην Κίνα – που είχε εικοσαετή περίπου χρόνο κατασκευής, ολοκληρώθηκε το 2011, κατέλαβε χώρο 630 τετραγωνικά χιλιομέτρων και εκτόπισε περίπου 2 εκατομμύρια Κινέζους από τις παραδοσιακές κατοικίες τους. Επίσης δεν μπόρεσε να αποτρέψει το φράγμα του ποταμού Νείλου στην περιοχή του Ασουάν, που κατηγορήθηκε για τη μείωση των φερτών υλικών και επομένως την αυξημένη εξάρτηση της αιγυπτιακής αγροτικής παραγωγής από τα λιπάσματα.
Διάσημο έμεινε το φράγμα που ξεκίνησε στις ΗΠΑ επί εποχής Herbert Hoover, το 1931, που στοίχησε 112 νεκρούς (!) σε εργατικά ατυχήματα και εγκαινιάστηκε το 1935 επί προεδρίας Ρούζβελτ, οπότε η άντληση ηλεκτρισμού πήρε τα χαρακτηριστικά της αξιοποίησης του «λευκού άνθρακα». Σήμερα βέβαια το μύθευμα αυτό έχει πνεύσει τα λοίσθια, καθώς έχουν αναπτυχθεί σωρεία ενεργειακών μέσων. Στην Ελλάδα υπήρξαν σαφείς αντιρρήσεις στη αξιοποίηση του «Λλυκού άνθρακα» από την δεκαετία του ‘80, ενώ πολιτικοί όπως ο Μανώλης Γλέζος και ο Μιχάλης Παπαγιαννάκης εξέφεραν πολλές αντιρρήσεις στην εκτροπή και στα φράγματα μεγάλων ποταμών – χωρίς να αφήνουν στο απυρόβλητο τα μικρά φράγματα σε περιορισμένες ροές του νερού.
Ο Γλέζος στο βιβλίο του «Ο άνθρωπος και η φύση» κατηγοριοποιεί τις περιπτώσεις κατασκευής φραγμάτων: Τα φράγματα διακρίνονται σε φράγματα αποθήκευσης νερού σε μεγάλους επιφανειακούς ταμιευτήρες, για το σκοπό της ύδρευσης οικιακών μονάδων, άρδευσης, παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, διαμόρφωσης πλεύσιμων διωρύγων και αποταμίευσης νερού προς βιοτεχνική και βιομηχανική χρήση. Μια δεύτερη κατηγορία είναι τα Ρυθμιστικά Φράγματα, και ακολουθούν τα Φράγματα προς διευθέτηση της κοίτης των χειμάρρων, τα Φράγματα ανάσχεσης της χειμαρρικής ροής προς εμπλουτισμό των υδροφορέων, και τέλος τα φράγματα πολλαπλής σκοπιμότητας. Πολλά από τα φράγματα αποδεικνύονται χρήσιμα, για την ανάσχεση πλημμυρικών φαινομένων και για τον εμπλουτισμό της γης με νερό! Στη προκειμένη περίπτωση, εδώ αντιμετωπίζουμε το θέμα των συνηθισμένων φραγμάτων που γίνονται κυρίως για το σκοπό της άντλησης ηλεκτρισμού, χωρίς όμως να αγνοούμε τις περιπτώσεις εκείνες όπου η εκτροπή ποταμών έγινε για την ύδρευση περιοχών και παράλληλα για την άντληση ηλεκτρικής ενέργειας, όπως αυτήν του Αχελώου. Η υπόθεση του Αχελώου ξεκίνησε το 1983 με δήλωση-υπόσχεση του Ανδρέα Παπανδρέου, ότι θα φέρει τα νερά της Αιτωλοακαρνανίας για να ποτίσει τις πεδιάδες της Θεσσαλίας, αλλά παραμένει σε εκκρεμότητα.
Η Αλβανία και ο ποταμός Αώος (Βιόσα)
Στην Ελλάδα πηγάζει ο ποταμός Αώος, ο οποίος χύνεται στην Αλβανία. Ο ποταμός αυτός είχε κινήσει το ενδιαφέρον των επενδυτών της γειτονικής χώρας, που σχεδίαζαν να δημιουργήσουν 6 φράγματα κατά μήκος της ροής του! Όμως τα σχέδιά τους δεν τελεσφόρησαν: Έπειτα από δραστήρια, υπερδεκαετή κινητοποίηση σειράς περιβαλλοντικών οργανώσεων, την 15η Μαρτίου στο Τεπελένι ο πρωθυπουργός της Αλβανίας Έντι Ράμα και η Υπουργός Περιβάλλοντος και Τουρισμού Μιρέλα Κουμπάρο ανακήρυξαν τον Αώο – Vjosa σε «Εθνικό Πάρκο Άγριου Ποταμού». Από τα σύνορά του με την Ελλάδα έως την Αδριατική θάλασσα, ο Αώος – Vjosa καθώς και όλοι οι μεγάλοι, συνδεδεμένοι μ’ αυτόν παραπόταμοί ελεύθερης ροής –ένα ποτάμιο σύστημα συνολικού μήκους άνω των 400 χλμ.– θα απολαμβάνουν το υψηλότερο επίπεδο προστασίας, γεγονός που είναι μοναδικό στην Ευρώπη.
Στην υπόθεση αυτή συνέβαλαν μια σειρά από οργανώσεις όπως η Euronatur, η Riverwatch, η EcoAlbania και η MedINA, επίσης η IUCN ECARO, η Πίνδος Περιβαλλoντική και το Green Tank από την Ελλάδα, από γενικότερους ευρωπαϊκούς χώρους το Tour du Valat, το Wetlands International και το Ίδρυμα MAVA. Η Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης εξέφρασε την πεποίθησή της στη διατήρηση και υπεράσπιση της φυσικότητας των ποταμών της Ελλάδας, που αντιμετωπίζουν σήμερα σημαντικές απειλές από φράγματα και μικρά υδροηλεκτρικά έργα. Γιατί το πρόβλημα που τίθεται αφορά πλέον τη δική μας χώρα: «Η ώρα έχει φτάσει πλέον και για την Ελλάδα να κάνει το επόμενο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση. Το μεγαλύτερο μέρος της λεκάνης απορροής του ποταμού Αώου στην ελληνική επικράτεια εμπίπτει στα όρια του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου. Ωστόσο, ένα τμήμα μεταξύ του Εθνικού Πάρκου και των συνόρων με την Αλβανία παραμένει μέχρι σήμερα απροστάτευτο, αφήνοντας σχεδόν 70 χλμ. ροής εκτεθειμένα σε απειλές, όπως τα μικρά υδροηλεκτρικά», τόνισε η Αλεξάνδρα Παππά, Συντονίστρια Προγράμματος για το Νερό του MedINA. «Η θεσμική προστασία του Αώου στο σύνολό του είναι το επόμενο βήμα, για τη δημιουργία του πρώτου διασυνοριακού Εθνικού Πάρκου Άγριου Ποταμού στην Ευρώπη, με αξιοσημείωτα οφέλη για τους ανθρώπους και τη φύση».
Εξ άλλου ο Ulrich Eichelmann, επικεφαλής του Riverwatch τονίζει ότι «η έννοια του Εθνικού Πάρκου Άγριου Ποταμού θα πρέπει να λειτουργήσει ως πρότυπο και για άλλους ποταμούς στην Ευρώπη, όπως τον Moraca στο Μαυροβούνιο και τους Neretva και Una στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Ο Vjosa είναι το πρώτο Εθνικό Πάρκο Άγριου Ποταμού της Ευρώπης, αλλά δεν πρέπει να παραμείνει το μοναδικό. Σήμερα, περνάμε ένα πολύ σημαντικό μήνυμα από την Αλβανία σε ολόκληρη την Ευρώπη».
Απειλούμενοι Οικότοποι
Τα ποτάμια είναι οι πιο απειλούμενοι τύποι οικοτόπων παγκοσμίως. Το παράδειγμα των μεταναστευτικών ειδών ψαριών στην Ευρώπη δείχνει το μέγεθος της απειλής. Από το 1970, οι πληθυσμοί τους (π.χ. χέλι, γριβάδι, ποτάμια ρέγγα, οξύρρυγχος) έχουν μειωθεί κατά 94%, κυρίως ως αποτέλεσμα της διευθέτησης των ποταμών και της κατασκευής φραγμάτων.
Η Διεθνής Ένωση Προστασίας της Φύσης (IUCN), η Πίνδος Περιβαλλοντική, το Μεσογειακό Ινστιτούτο για τη Φύση και τον Άνθρωπο (MedINA) και το The Green Tank, αφιερώνουν την εβδομάδα 19-25 Σεπτεμβρίου στον ποταμό Αώο και πιο συγκεκριμένα στο πιο ευάλωτο, μη προστατευόμενο τμήμα του, μεταξύ του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου και των συνόρων Ελλάδας-Αλβανίας.
Τα υπολογιζόμενα οφέλη από την «απουσία φραγμάτων» αφορούν τον οικοτουρισμό, το rafting και γενικά τον «τουρισμό των τεσσάρων εποχών», που θέλουν να απολαμβάνουν οι δύο χώρες…
Πηγές
Μανώλη Γλέζου, «Άνθρωπος και φύση», Αθήνα 2002
«Νέο ρεκόρ στην απομάκρυνση τεχνητών φραγμών από τα ποτάμια συστήματα της Ευρώπης», έκθεση της DRE από Guardian
