Μέσα στο διεθνές κλίμα αυξανόμενης έντασης που πυροδοτεί η κατεύθυνση της αμερικάνικης πολιτικής με τα πολλαπλά μέτωπα που αυτή διατηρεί ανοιχτά, είναι αναγκαίο να δοθεί προσοχή στην αλληλοσυσχέτιση ανάμεσα σε κομβικές εξελίξεις που επηρεάζουν άμεσα την περιοχή μας. Τα όσα θα θίξουμε συνοπτικά εδώ ‒Ουκρανικό και κινήσεις Ερντογάν‒ είναι μόνο ένα μέρος ενός ευρύτερου πλέγματος με επιπλέον και άμεσα συνδεμένες εστίες τη Λιβύη, τη Συρία, και τον ευρύτερο χώρο της Μ. Ανατολής, το Ιράν αλλά και την περιοχή του Καυκάσου. Για να περιοριστούμε μόνο στις άμεσες συνάφειες με το μεσογειακό σύστημα, μέσα στο παγκόσμιο πλαίσιο της γενικής επιθετικής κατεύθυνσης των ΗΠΑ απέναντι στη Ρωσία και την Κίνα.
Οι ΗΠΑ επανέρχονται με άμεση προώθηση της ΝΑΤΟποίησης της Ουκρανίας
Με δύο στοχεύσεις: α) Την κατάληψη ιδιαίτερα προωθημένων θέσεων περικύκλωσης της Ρωσίας που της δημιουργεί μείζον στρατηγικό πρόβλημα ασφάλειας. β) Το μπλοκάρισμα δρόμων προσέγγισης Ευρώπης (πρώτα απ’ όλα της Γερμανίας αλλά επίσης και της Γαλλίας) και Ρωσίας. Ανανεώνουν την πορεία που θέσανε σε κίνηση με την αλυσίδα παρεμβάσεών τους με τα γεγονότα του Μαϊντάν το 2013-2014 (κατά τη διάρκεια της προεδρίας Ομπάμα – αντιπροεδρίας Μπάιντεν με άμεση οικογενειακή μάλιστα εμπλοκή του τελευταίου). Πορεία που ανέτρεψε τους πολιτικούς συσχετισμούς στην Ουκρανία υπέρ των πλήρως ελεγχόμενων από τις ΗΠΑ τμημάτων του πολιτικού της κατεστημένου, οδηγώντας σε εκτεταμένες πολεμικές συγκρούσεις στο ανατολικό τμήμα της χώρας, και στην ουσιαστική απώλεια ελέγχου της κυβέρνησης επί των περιοχών του Ντονέτσκ και του Λουγκάνσκ. Ακολούθησε μια περίοδος αβέβαιης ισορροπίας με βάση το σχήμα «ομάδα επαφής του Μίνσκ για την Ουκρανία» με τη συμμετοχή του ΟΑΣΕ, της Ρωσίας, της Γερμανίας και της Γαλλίας. Η προεδρία Τραμπ σε γενικές γραμμές δεν έθιξε αυτές τις ισορροπίες. Με τον Μπάιντεν όμως ήδη έχουμε: α) Με προτροπή και στήριξη των ΗΠΑ, την έναρξη επιθετικών κινήσεων της κυβέρνησης της Ουκρανίας για τον έλεγχο των αυτονομημένων περιοχών, β) ταυτοχρόνως, αίτημα του Ουκρανού προέδρου για άμεση ένταξη της χώρας του στο ΝΑΤΟ (δηλαδή μετατροπή της Ουκρανίας σε «προκεχωρημένο φυλάκιο» άμεσης αντιπαράθεσης ΝΑΤΟ-Ρωσίας) και αποχώρηση της Ουκρανίας από τη διαδικασία του Μίνσκ (δηλαδή κίνηση που τείνει να υπερφαλαγγίσει την επιρροή του ευρωπαϊκού παράγοντα στα τεκταινόμενα στην Ουκρανία). γ) Επιθετικές κινήσεις του ΝΑΤΟ. Ασφυκτική πίεση από πλευράς ΗΠΑ για την πλήρη στοίχιση όλων των «συμμαχικών δυνάμεων και ιδιαίτερη πίεση του Μπάιντεν στη Γερμανία για ακύρωση του αγωγού μεταφοράς φυσικού αερίου από τη Ρωσία.
Η ρωσική απάντηση υπήρξε ενδεικτική του μεγέθους του διακυβευμάτων. Συνοδευόμενη από την ανάλογη συγκέντρωση στρατιωτικών δυνάμεων.
Εκφράζεται παραστατικά από την αναφορά Λαβρόφ ότι οι αμερικανορωσικές σχέσεις βρίσκονται στο ναδίρ και από την προειδοποίηση ότι η προώθηση της ΝΑΤΟποίησης της Ουκρανίας και η απόπειρα επιβολής ελέγχου επί του ανατολικού της τμήματος θα οδηγήσει στην καταστροφή της.
Ήδη φαίνεται ότι κατ’ αρχήν μετρήθηκαν προθέσεις, και ετοιμότητες. Η πρόταση του Μπάιντεν για συνάντηση κορυφής ΗΠΑ-Ρωσίας σε τρίτη χώρα, δεν σημαίνει βέβαια υποχώρηση, ύφεση ή πορεία επίλυσης της κρίσης. Η αμερικανική επιθετικότητα τροφοδοτούμενη από στρατηγικές βλέψεις (σε μέρος μόνο των οποίων αναφερθήκαμε) δεν είναι συγκυριακή. Η κρίση περί την Ουκρανία αναμένεται ότι θα έχει πολλά επεισόδια και θα δοκιμάσει τα όρια και τις αντοχές όλων των εμπλεκόμενων μερών.
Τουρκία και οι σχέσεις της με ΗΠΑ και Ρωσία. Εντάσεις, οριακότητα και κίνδυνοι
Η άνοδος της όξυνσης της κρίσης της Ουκρανίας, σχετίζεται με σημαντικές κινήσεις της τουρκικής πολιτικής. Η Τουρκία παρέχει σημαντική υποστήριξη στην ουκρανική κυβέρνηση, τόσο πολιτική όσο και στρατιωτική (παροχή και συμπαραγωγή στρατιωτικού εξοπλισμού), ερχόμενη στο μέτωπό αυτό σε αντίθεση με τη Ρωσία. Επιπλέον ο Ερντογάν ανακοίνωσε την κατασκευή εναλλακτικής διόδευσης ανάμεσα στη Μαύρη θάλασσα και στη θάλασσα Μαρμαρά, παρακάμπτοντας την αποκλειστικότητα των στενών του Βοσπόρου και οδηγώντας σε ουσιαστική ακύρωση των προβλέψεων της συνθήκης του Μοντρέ (βλ. πλαίσιο).
Οι εξελίξεις αυτές που στην παρούσα φάση κατ’ αρχήν στριμώχνουν τη Ρωσία, και ευθυγραμμίζουν την Τουρκία με το ΝΑΤΟ, επιδιώκουν να αντιμετωπίσουν και σε σημαντικό βαθμό να αντισταθμίσουν τις αμερικανικές πιέσεις για στοίχιση και υπαγωγή στους σχεδιασμούς των ΗΠΑ. Πράγματι, και στο βαθμό που θα προχωρούσαν απρόσκοπτα οι σχεδιασμοί αυτοί, η Τουρκία θα μπορούσε να αποκτήσει σημαντικά ενισχυμένες ευχέρειες ελέγχου της διέλευσης επί των Στενών, προκαλώντας έτσι μείζονες μετατοπίσεις της γεωπολιτικής ισορροπίας σε μια από τις κομβικότερες θαλάσσιες οδούς του πλανήτη. Με λίγα λόγια, η πολιτική Ερντογάν κινούμενη μέχρι το όριο σε μια σειρά μέτωπα, επιχειρεί τη μέγιστη άντληση οφέλους από το ρόλο της «ανάμεσα» στα αντιμαχόμενα στρατόπεδα.
Οι εκτεταμένες εσωτερικές αντιδράσεις από σημαντικά τμήματα του τουρκικού στρατιωτικού και διπλωματικού κατεστημένου που εκδηλώθηκαν με αιχμές τον προωθούμενο κλονισμό/αναθεώρηση της Συνθήκης του Μοντρέ και την άνοδο της ισλαμικής επιρροής στον στρατό, δείχνουν ότι τα όσα επιχειρούνται διαβάζονται από τους κύκλους αυτούς σαν πορεία διάρρηξης των βασικών όρων συναίνεσης (τόσο των εσωτερικών όσο και των εξωτερικών) πάνω στους οποίους οικοδομήθηκε το σύγχρονο τουρκικό κράτος. Η εκτίμηση αυτή ενισχύεται από το ότι στους αντιδρώντες συγκαταλέγονται και πρωτεργάτες του αναθεωρητικού ρεύματος (αναθεώρηση των προβλέψεων της συμφωνίας της Λωζάνης – δόγμα Γαλάζιας Πατρίδας, επεκτατισμός στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο).
Ανάγκη εξαγωγής κρίσιμων συμπερασμάτων
Το μοτίβο που κυριαρχεί στην ελληνική πολιτική ζωή αυτή την περίοδο βλέπει τον Ερντογάν που στριμωγμένο ανάμεσα σε ΗΠΑ και Ρωσία και εγκλωβισμένο σε αδιέξοδο. Μάλιστα συχνά η κατάσταση προβάλλεται σε αντίστιξη προς τα «πλεονεκτήματα» της πλήρους ελληνικής ευθυγράμμισης με τις ΗΠΑ. Υπάρχουν δύο καίρια λανθασμένες αντιλήψεις σε αυτό το σχήμα: α) Η σχέση της Τουρκίας με τις ΗΠΑ και τη Ρωσία δεν κρίνονται σε ένα μόνο μέτωπο. Αφορούν πολύ ασύμμετρες προτεραιότητες σε διαφορετικές περιοχές και έχει αποδειχτεί υψηλής αντοχής σε οξείες αντιφάσεις. β) Η εξασφάλιση της σύμπλευσης της Τουρκίας με τη Δύση σημαίνει μεγάλα παζάρια με αντικείμενο τις διατυπωμένες απαιτήσεις της σε όλα τα θέματα αμφισβήτησης της ελληνικής κυριαρχίας. Και η παθητική, παρακολουθητική στάση προς τις ΗΠΑ, του ελληνικού πολιτικού συστήματος, μαζί με την εμπεδωμένη ετοιμότητα ισχυρών του ομάδων σε μια πολιτική απολύτως ενδοτική, εκθέτει την ακεραιότητα της χώρας μας σε σημαντικούς κινδύνους. Τα όσα λέει ο αμερικάνικος παράγοντας για ρόλο της Ελλάδας στη Μαύρη θάλασσα (δηλαδή για άμεση και σε πρώτη γραμμή εμπλοκή της στη σύγκρουση με τη Ρωσία) ενισχύουν αυτούς τους κινδύνους. Και τέλος, με τον τρόπο που εξελίσσεται το διεθνές σκηνικό γίνεται φανερή η ανάγκη οι διεθνείς ανταγωνισμοί μεγάλων δυνάμεων που αρθρώνονται γύρω από την Τουρκία να μην καταλήξουν να εκτονωθούν στα πλαίσια μιας περιοριστικά ελληνοτουρκικής διένεξης. Απαιτείται ενεργητική πολιτική που να θέτει την προτεραιότητα της μέγιστης δυνατής συσπείρωσης των δυνάμεων που ενδιαφέρονται να αντιμετωπιστεί ο τουρκικός επεκτατισμός.
Συνθήκη του Μοντρέ (1936)
Ρύθμισε το καθεστώς ελέγχου, και των όρων διέλευσης από τα Στενά δηλαδή: Ελλήσποντος (Δαρδανέλλια) και Βόσπορος, που ορίζουν την κυκλοφορία μεταξύ Αιγαίου ‒ Θάλασσας Μαρμαρά ‒ Μαύρης Θάλασσας. Απόδωσε πάλι τον στρατιωτικό έλεγχο των Στενών στην Τουρκία, αντικαθιστώντας το καθεστώς διεθνούς ελέγχου που προέβλεπε η συμφωνία της Λωζάνης (1923). Παρέσχε ανεμπόδιστη (και με περιορισμένα χαμηλά τέλη) διέλευση σε όλα τα εμπορικά πλοία σε καιρό ειρήνης και την υπό όρους διέλευση πολεμικών πλοίων, αποτυπώνοντας τα ενδιαφέροντα των συμβαλλομένων μερών και των διαμορφωμένων συσχετισμών δυνάμεων. Ειδικοί όροι και περιορισμοί προβλέφθηκαν σε περίπτωση πολέμου. Τα συμβαλλόμενα μέρη υπήρξαν: οι τότε παρευξείνιες χώρες (ΕΣΣΔ, Ρουμανία, Βουλγαρία, και Τουρκία), η Αγγλία, η Γαλλία, η Ελλάδα, η Γιουγκοσλαβία και ακόμα η Αυστραλία και η Ιαπωνία.
