Σε λίγες μέρες θα γιορταστεί στη Μόσχα η 80ή επέτειος από τη νίκη των λαών επί του ναζιφασισμού στην Ευρώπη. Στις 9 Μαΐου 1945 υπογράφουν οι Γερμανοί στρατάρχες την πλήρη συνθηκολόγησή τους στο Βερολίνο, που έχει κατακτηθεί από τα σοβιετικά στρατεύματα. Ο πόλεμος σε άλλα μέτωπα (Ειρηνικός, Ιαπωνία) θα κρατήσει έως τον Αύγουστο του 1945. Έτσι θα έληγε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (1939-1945), που συγκλόνισε ολόκληρη την ανθρωπότητα και άνοιξε μια νέα σελίδα στην παγκόσμια ιστορία. Το κύριο βάρος της προσπάθειας αντιμετώπισης και κατανίκησης του ναζιφασισμού στην Ευρώπη θα πέσει στις πλάτες της ΕΣΣΔ και των αντιστασιακών κινημάτων σε μια σειρά από χώρες που είχαν κατακτηθεί από τον Άξονα.
Δεν σήκωσε κάθε μέλος της αντιχιτλερικής συμμαχίας (Αγγλία, ΗΠΑ και ΕΣΣΔ) το ίδιο βάρος στη θανατηφόρα αυτή μάχη, και αυτό είναι γνωστό. Οι συνολικές απώλειες σε ανθρώπινες ζωές υπολογίζονται σε περίπου 75-85 εκατομμύρια. Η Σοβιετική Ένωση είχε απώλειες 27 εκατ., η Κίνα 10-15 εκατ., η Γερμανία 7 εκατ., η Πολωνία 6 εκατ., η Ιαπωνία 2,5-3,5 εκατ., η Γιουγκοσλαβία 1,7 εκατ., η Ελλάδα 600-800.000 (περίπου το 10% του τότε πληθυσμού), η Γαλλία 500.000, η Αγγλία 450.000, οι ΗΠΑ 420.000. Από τα 75-85 εκατ. νεκρών, στρατιωτικοί ήταν τα 21-25 εκατ., άμαχοι 29-30 εκατ., νεκροί από λιμό και ασθένειες 19-25 εκατ., Ολοκαύτωμα Εβραίων 6 εκατ. και άλλοι (τσιγγάνοι, κομμουνιστές, ομοφυλόφιλοι κ.λπ.) 5-6 εκατ.
Παραχάραξη, βολικές ταυτίσεις και αντιρωσική υστερία
Πολύ σύντομα περάσαμε στον «ψυχρό πόλεμο». Οι δύο Δυτικοί εταίροι της αντιχιτλερικής συμμαχίας στράφηκαν πολύ επιθετικά ενάντια στην ΕΣΣΔ και το σοσιαλιστικό συνασπισμό που αναδείχθηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σχετικά σύντομα μπήκαν οι βάσεις μιας παραχάραξης της ιστορίας και δημιουργήθηκαν ισχυρές βάσεις ιστορικού αναθεωρητισμού που συσκότιζαν τα αίτια, τις ευθύνες, το ρόλο κάθε δύναμης πριν, κατά και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτό πήρε τεράστιες διαστάσεις μετά την πτώση του ανατολικού συνασπισμού (1989-1992).
Σιγά-σιγά τα εγκλήματα του ναζιφασισμού απαλείφθηκαν (ιδιαίτερα από τον γερμανικό αναθεωρητισμό), η ταύτιση Χίτλερ-Στάλιν έγινε ένα βολικό μοτίβο ερμηνείας, και πιο πρόσφατα η ταύτιση του ναζισμού και του κομμουνισμού είναι η ιδιαίτερη χαρά όλων των τάχα κριτικών του «ολοκληρωτισμού». Φυσικά ο κομμουνισμός αναγορεύτηκε ως ο μεγαλύτερος εγκληματικός παράγοντας του 20ού αιώνα (βλ. «Μαύρη Βίβλο του κομμουνισμού» και όλα τα παράγωγά της για 2-3 δεκαετίες).
Σήμερα βέβαια έχουμε μια νέα αντιρωσική υστερία με αφορμή τον πόλεμο στην Ουκρανία. Ιδίως οι βασικές Δυτικές Ευρωπαϊκές δυνάμεις και η Κομισιόν της Ε.Ε. πρωταγωνιστούν σε μια ρωσοφοβία, και εμμένουν σε ένα πρόγραμμα πολέμου και στρατιωτικοποίησης παράλογων διαστάσεων. Δεν μπορούν καν να συγκρατήσουν τα πιο βαθιά σχέδια των ευρωπαϊκών ελίτ για «πορεία προς τα ανατολάς», ενάντια στη Ρωσία! Βαθιά αντιδραστικές βλέψεις, ποτισμένες με υστερία και διαψευσμένες από τη σύγχρονη ιστορία, για κατάκτηση-υποδούλωση-κατατεμαχισμό της Ρωσίας, μετά της ΕΣΣΔ, και μετά πάλι της Ρωσίας.
Το γενικό κλίμα στις παραμονές της επετείου
Στην ιδεολογική προετοιμασία αυτών των «σταυροφοριών» γίνεται συστηματική προσπάθεια να υποβαθμιστεί η σημασία της Νίκης επί του ναζιφασισμού και της Νίκης των λαών που συμβολίζει η 9η Μαΐου 1945. Γι’ αυτό η Ε.Ε. έχει ανακηρύξει την 9η Μαΐου «Ημέρα της Ευρώπης» και γιορτάζει (χωρίς καμία λαϊκή συμμετοχή) «την επέτειο της Διακήρυξης Σουμάν, μιας ιστορικής πρότασης που έκανε το 1950 ο Γάλλος υπουργός Εξωτερικών Ρομπέρ Σουμάν, η οποία έθεσε τα θεμέλια της ευρωπαϊκής συνεργασίας και θεωρείται η απαρχή της σημερινής Ευρωπαϊκής Ένωσης». Αποκρύπτοντας πάντα τις ιστορικές ρίζες αυτής της «ιδέας» (ναζιστικός κόσμος) και των ουσιαστικών στοχεύσεών της ως ιμπεριαλιστικής παγκοσμιοποιητικής δύναμης κατάλυσης της εθνικής κυριαρχίας στον ευρωπαϊκό χώρο, και εκστρατείας προς νέους πολεμικούς ανταγωνισμούς, κυρίως προς Ανατολάς.
Ήδη έχει παρουσιαστεί το σχέδιο για την ευρωπαϊκή άμυνα «Ετοιμότητα 2030» (μετονομασία του ReArm Europe, που κρίθηκε ατυχής ονομασία), αφού παρουσιάζεται ως σχεδόν βεβαιότητα μια επίθεση της Ρωσίας σε κράτος μέλος είτε της Ε.Ε. είτε του ΝΑΤΟ. Η ίδια η Κομισιόν ζητά από τους Ευρωπαίους πολίτες να εφοδιαστούν με προμήθειες έκτακτης ανάγκης, ώστε να επιβιώσουν τουλάχιστον 72 ώρες σε περίπτωση πολέμου… Σε αυτό το κλίμα προετοιμάζεται και διάσκεψη του «Συνασπισμού των Πρόθυμων»: θα συναντηθούν στο Κίεβο στις 9 Μαΐου 2025 για να συζητήσουν την περαιτέρω πορεία δράσης τους στον πόλεμο κατά της Ρωσίας. Έτσι γιορτάζεται η «ειρήνη» στην επικράτεια της Ε.Ε.!
Παράλληλα εντείνονται όλες οι πιέσεις και οι απειλές για να μην παρευρεθούν στη Μόσχα κατά τον γιορτασμό εκπρόσωποι κυβερνήσεων κρατών μελών της Ε.Ε. ή χωρών υπό ένταξη στην Ε.Ε. Στη δε «δημοκρατική» Γερμανία, πέρα από το άγριο κυνηγητό της Παλαιστινιακής σημαίας όπου εμφανιστεί, ανακοινώθηκε ότι απαγορεύεται κάθε Σοβιετικό ή Ρωσικό σύμβολο στα γνωστά σοβιετικά μνημεία στο Βερολίνο κατά τη διάρκεια των εορτασμών για την Ημέρα της Νίκης στις 8 και 9 Μαΐου. Επίσης απαγορεύτηκαν τα τραγούδια της εποχής του πολέμου, καθώς και η «κορδέλα του Αγίου Γεωργίου», σεβαστό σύμβολο μνήμης στη Ρωσία και σε αρκετές πρώην σοβιετικές δημοκρατίες.
Διαφορές του τότε με το σήμερα…
Υπάρχουν πολλές αναλογίες και μερικές ουσιώδεις διαφορές από τη δύσκολη και σκοτεινή (συσκοτισμένη και λίγο αναλυμένη στην ουσία της) δεκαετία του 1930, δεκαετία προετοιμασίας του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου και της σημερινής εποχής, που μπορεί να θεωρηθεί προθάλαμος μεγάλων συγκρούσεων, πολέμων παγκόσμιων διαστάσεων. Ήδη ο πόλεμος στην Ουκρανία αποκτά διαστάσεις γενικής πρόβας (με αναβίωση ναζιστικών χαρακτηριστικών τροφοδοτούμενων από ΗΠΑ, Ε.Ε. και ΝΑΤΟ), κάτι ανάλογο με τον διεθνοποιημένο ισπανικό εμφύλιο τα χρόνια 1936-1939.
Ας ξεκινήσουμε με μια μεγάλη διαφορά. Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος όχι μονάχα δεν έλυσε τα προβλήματα που αντιμετώπιζε ο καθένας από τους συνασπισμούς που αντιπαρατάχθηκαν, αλλά δημιούργησε νέα. Πριν απ’ όλα, γέννησε μια νέα κατάσταση «κάτω». Εκεί που είχαν θεωρήσει και οι δύο «ηγεμονικοί συνασπισμοί» πως είχε μπει στο αυλάκι η μετατροπή του κοινωνικού πολέμου σε πόλεμο εθνικιστικό, ιμπεριαλιστικό, με την ενσωμάτωση του εργατικού κινήματος στο πλευρό των αστικών τάξεων στην αλληλοσφαγή, δημιουργήθηκε ένα πολύ μεγαλύτερη και κοσμοϊστορικής σημασίας ρήγμα: η νίκη της επανάστασης στη Ρωσία, η δημιουργία της ΕΣΣΔ και η αφύπνιση του διεθνούς προλεταριάτου αλλά και όλων των καταπιεσμένων εθνών, ιδιαίτερα στην Ανατολή. Μέσα από τον πόλεμο, μέσα από τον βηματισμό της Ιστορίας, γεννήθηκαν άλλα δεδομένα, με κύριο πρωταγωνιστή ένα νέο ιστορικό υποκείμενο και τους συμμάχους του.
Η προετοιμασία του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, μετά από δύο δεκαετίες, δεν μπορούσε να μην υπολογίσει αυτή τη διάσταση. Σήμερα αυτός ο υποκειμενικός παράγοντας δεν υπάρχει· βρισκόμαστε πάλι σε «προ-οχτωβριανά» τοπία, όπου όλοι είναι εναντίων όλων, σε ένα τοπίο πολύ διαφορετικό. Καπιταλιστικό μεν, αλλά διαφορετικό. Παγκοσμιοποιημένο μεν, αλλά με βαθιές τροποποιήσεις και νέες δυνάμεις. Το σύγχρονο «κέντρο» του ιμπεριαλιστικού κόσμου, η Δύση σε όλες τις διαστάσεις της, αντιμετωπίζει μια Περιφέρεια, έναν Παγκόσμιο Νότο και δυνάμεις που έχουν αναδειχθεί μέσα σε αυτόν, οι οποίες δεν είναι διόλου στην κατάσταση που ήταν τότε οι αποικίες και οι εξαρτημένες από τη Μητρόπολη χώρες. Μεγάλη διαφορά, διαφορά ίσως ουσίας για το τι μέλλει γενέσθαι στον υπό εκκόλαψη νέο πολυπολικό κόσμο.
…και αναλογίες;
Ποια είναι τα κοινά στοιχεία, οι αναλογίες που μπορεί να επισημανθούν και έχουν την σημασία τους; (χωρίς λεπτό να ξεχνάμε ότι η κατάσταση που βιώνουμε είναι πρωτότυπη και έχει πολλά νέα χαρακτηριστικά…) Ζούμε και πάλι σε έναν κόσμο (καπιταλιστικό) όπου δεν μπορεί να μην εκδηλώνονται με ιδιαίτερη έμφαση ορισμένα δομικά χαρακτηριστικά του: οι μεγάλες παγκόσμιες κρίσεις· η αλματώδης ανισόμετρη ανάπτυξη τομέων και κλάδων της παραγωγής και χωρών στο σύνολο του· η διέξοδος προς τον πόλεμο ως μορφή ξαναμοιράσματος αγορών ή και εκτόνωσης της κρίσης και αναζωογόνησης της οικονομίας· τα κοσμοκρατορικά σχέδια διατήρησης ή κατάκτησης της παγκόσμιας ηγεμονίας. Η ρωγμή του 1917 επέτεινε αυτές τις τάσεις· σήμερα όμως το γεγονός της διεθνοποίησης του καπιταλισμού οδηγεί κι αυτό σε μεγαλύτερους σπασμούς, και επιτείνει την έκφραση των δομικών τάσεων, επηρεάζοντας σε μεγαλύτερες κλίμακες τον παγκόσμιο χώρο.
Για παράδειγμα, η τάση της αλματώδους ανισόμετρης ανάπτυξης οδήγησε δύο φορές τη Γερμανία να ξεπεράσει την καταστροφή της και να διεκδικεί έναν παγκόσμιο ρόλο (ανεξάρτητα αν τροφοδοτήθηκε και χρηματοδοτήθηκε από αμερικανικά και άλλα κεφάλαια), και έσπρωξε τα πράγματα μέχρι την ένοπλη σύγκρουση το 1939-1945. Η ίδια τάση της ανισόμετρης ανάπτυξης λειτούργησε και μετά την πτώση του Ανατολικού συνασπισμού το 1989-1990, κι έπειτα την κρίση του 2008-2010 σε ολόκληρο τον Δυτικό κόσμο, οδηγώντας στην εκτίναξη της Κίνας και της Ινδίας και στην ανασυγκρότηση της Ρωσίας.
Ιδιαίτερα η Κίνα σήμερα είναι δύναμη πρώτης γραμμής, δύσκολα αντιμετωπίσιμη από τη Δύση. Από την εποχή της Νέας Τάξης Πραγμάτων και της μονοκρατορίας των ΗΠΑ μετά την πτώση της ΕΣΣΔ και μέχρι σήμερα, μέσα σε 3 δεκαετίες, η οικονομική θέση της Κίνας έχει αλλάξει εντυπωσιακά: Το 1980 η Κίνα αντιπροσώπευε μόνο το 1,79% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Το 2000, το μερίδιο της Κίνας στο παγκόσμιο ΑΕΠ αυξήθηκε στο 3,62%. Το 2010, η Κίνα αντιπροσώπευε ήδη το 9,22% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Το 2020 το μερίδιο της Κίνας στο παγκόσμιο ΑΕΠ αυξήθηκε στο 17,48%. Για τη Ρωσία: σύμφωνα με το ΔΝΤ, το 1992 το μερίδιό της στο παγκόσμιο ΑΕΠ ήταν 4,81% και το 2022 μειώθηκε στο 2,92%. Κι όμως, η Ρωσία μπορεί σε στρατιωτικό επίπεδο να αντιμετωπίζει ολόκληρο το ΝΑΤΟ σε ένα σημείο, την Ουκρανία.
Προηγουμένως έγινε λόγος για πρόβα τζενεράλε. Αλλά σε αυτήν αξιολογείται η γενική απόδοση και οι πραγματικές δυνατότητες. Οι πιθηκισμοί των ηγετών της Ε.Ε., ότι αυτοί θα συνεχίσουν τον πόλεμο ενάντια στη Ρωσία, αποτελούν μάλλον εκφράσεις ενός άλλου «πολέμου» που έχει βαρύνουσα σημασία. Πριν διεμβολιστεί ο «άξονας του κακού» (Ρωσία, Κίνα, BRICS, Β. Κορέα κ.λπ.) έχει επέλθει μια τεράστια ρωγμή στο εσωτερικό του Δυτικού στρατοπέδου, της Δύσης που βρίσκεται σε δύση: ο πόλεμος μεταξύ των παγκοσμιοποιητών και του τραμπικού στρατοπέδου. Μια σύγκρουση μεγάλων διαστάσεων, που καθιστά αβέβαιη την τελική επικράτηση της μιας ή της άλλης πλευράς. Αλλά, ακόμα κι αν επέλθει ένας συμβιβασμός, αυτός θα πρέπει να πάρει σημαντικές αποφάσεις αντιμετώπισης του «άξονα του κακού». Η κρίση, η ανισόμετρη ανάπτυξη, η τάση προς τον πόλεμο, η εσωτερική σύγκρουση στη Δύση, θα αναδιατάξουν δυνάμεις. Μια ακόμα μεγάλη διαφορά είναι πως ο Παγκόσμιος Νότος, η σύγχρονη Περιφέρεια δεν χωρίζεται από μια τεχνολογική άβυσσο όπως συνέβαινε πριν το 1980 ή το 2000. Αυτό προσδίδει πολλές άλλες δυνατότητες και αντοχές για μια άλλη πορεία, έξω από την επί αιώνες κυριαρχία της Δύσης.
Το ζήτημα από στρατηγικής πλευράς έγκειται στο τι «αναπνοές», τι δυνατότητες μπορεί να τροφοδοτήσει η ιδιότυπη και πρωτότυπη σύγχρονη κατάσταση για μια διαφορετική πορεία λαών και χωρών ενάντια στον υπ’ αριθ. 1 κίνδυνο και καταστροφέα, που είναι η συλλογική Δύση
Απαντήσεις, εκπλήξεις και σχεδιασμοί
Οι δύο μεγάλες «απαντήσεις» στη Ρωγμή του 1917, τη Σοβιετική επανάσταση, ήταν στην Ευρώπη ο ναζισμός-φασισμός, και στις ΗΠΑ το Νιού Ντηλ (αφού είχε συντριβεί και διαβρωθεί το τότε αμερικάνικο εργατικό κίνημα). Και οι δύο απαντήσεις είχαν στοιχεία σχεδιασμού και χειρισμού της κοινωνικής δυναμικής, επιτάχυνσης σε διάφορους τομείς (ΕΤΕ, πολεμική βιομηχανία, χειραγώγηση, καταστολή σε μεγάλες κλίμακες κ.λπ.), ο δε ναζισμός-φασισμός προσπάθησε να μιμηθεί στοιχεία του κομμουνιστικού κινήματος, αλλά σε μια ιδιαίτερα ρατσιστική επιθετική μορφή ενάντια στους σλάβους, τον μπολσεβικισμό και τους εβραίους. Κι ενώ τον τροφοδότησαν ως απάντηση στη ρωγμή που είχε δημιουργήσει η ύπαρξη της ΕΣΣΔ, ο γερμανικός ιμπεριαλισμός πρώτα κατάκτησε την Ευρώπη (ξεκινώντας από την κατάληψη της Πολωνίας το 1939), μετά την κατάρρευση της Γαλλίας στράφηκε ενάντια στην Αγγλία, και μόνο στα 1941 στράφηκε ενάντια στην ΕΣΣΔ.
Σήμερα ο κόσμος της παγκοσμιοποίησης, των αγορών, ο κόσμος της «συλλογικής Δύσης» κ.ο.κ., βλέπει κατάπληκτος ορισμένα κρατικοκαπιταλιστικά μορφώματα και σχέδια μεγάλων κρατικών δυνάμεων –κάτω από κομματική (απόλυτη) διεύθυνση ή κάτω από συγκεντρωτική «εθνικοπατριωτική» διεύθυνση– να επιτυγχάνουν καλύτερα και πιο σημαντικά αποτελέσματα σε πολλούς τομείς. Την ίδια στιγμή «ξεφυτρώνουν» νέες σημαντικές περιφερειακές δυνάμεις (Βραζιλία, Τουρκία, Ινδονησία κ.λπ.), ενώ η Ινδία (σχεδόν μια υποήπειρος με 1,4 δισεκατ. κατοίκους σε έναν ιδιόμορφο συνδυασμό καπιταλισμού και συστήματος καστών και πυρηνικής δύναμης με ειδικές σχέσεις με τη συλλογική Δύση) κρατά μια μετέωρη θέση σαν ιδιαίτερα μεγάλη και υποσχόμενη δύναμη.
Αυτό που ξεχνιέται κάθε φορά είναι ότι ο καπιταλισμός δεν είναι απλά ένα οικονομικό σύστημα. Είναι οικονομικό πολιτικό σύστημα. Την πολιτική διάσταση πολλές φορές την υποτιμούμε και νομίζουμε ότι η οικονομία μπορεί να τα κάνει όλα. Δεν είναι έτσι. Χώρες που έχουν ένα κρατικό εθνικό σχεδιασμό μπορούν, υπό προϋποθέσεις, να πετύχουν πολλά. Χώρες όπως η Ρωσία, η Κίνα, η Ινδία, η Βραζιλία, η Τουρκία κ.ά., με διαφορετικούς τρόπους και σε διαφορετικό βαθμό, μπορούν να τραβήξουν έναν δρόμο που δεν έχει τα χαρακτηριστικά των πρώην αποικιοκρατούμενων ή εξαρτημένων χωρών. Δεν θα τιθασεύσουν τις τάσεις και δομές που γεννά η ανάπτυξη του καπιταλισμού, αλλά και δεν θα υποταχθούν στο Δυτικό κέντρο κυριαρχίας όπως γίνονταν μέχρι το 2000, μετά την πτώση του Τείχους.
Κάθε μία από αυτές τις χώρες δεν έχει προθέσεις να ηγηθεί μιας απελευθερωτικής και χειραφετητικής διεθνούς προσπάθειας (άλλη μια διαφορά από την εποχή που υπήρχε ένα ιστορικό υποκείμενο παγκόσμιων διαστάσεων, και με ειδικό βάρος). Κάθε μία όμως υποστηρίζει έναν δικό της σχεδιασμό. Τον επιχειρεί με κάποιες κοινωνικές συμμαχίες στο εσωτερικό της, με πολλές αντιφάσεις στην κρατική και διεθνή πολιτική της (π.χ. ο χώρος των BRICS συλλογικά, και ξεχωριστά κάθε χώρα του, δεν έκανε και κάτι σοβαρό για την υπόθεση της Παλαιστίνης και της γενοκτονίας που διαπράττει το σιωνιστικό Ισραήλ), κινείται με τις δικές της προτεραιότητες και ιεραρχήσεις.
Η σύγχρονη στρατηγική στόχευση
Το ζήτημα από στρατηγικής πλευράς έγκειται στο τι «αναπνοές», τι δυνατότητες μπορεί να τροφοδοτήσει αυτή η ιδιότυπη και πρωτότυπη σύγχρονη κατάσταση για μια εμφάνιση ενός από «κάτω» – για μια διαφορετική πορεία λαών και χωρών ενάντια στον υπ’ αριθ. 1 κίνδυνο και καταστροφέα, που είναι η συλλογική Δύση (διασπασμένη ή μη), με τους οικονομικούς, πολιτικούς και στρατιωτικούς μηχανισμούς της. Επίσης, πώς και με ποια γραμμή μπορεί να οικοδομηθεί ένα διεθνές πραγματικό μέτωπο για την αποτροπή του Γ΄ Παγκόσμιου Πολέμου και της πυρηνικής καταστροφής; Πώς μπορεί να ανοίξει ένας άλλος δρόμος για ολόκληρη την ανθρωπότητα; Μια τέτοια στρατηγική στόχευση θα έπρεπε να πάρει σοβαρά υπόψη όλα τα νέα δεδομένα της παγκόσμιας σκηνής, όλες τις ενεργούσες τάσεις και δυναμικές, αποφεύγοντας να μετατραπεί σε εργαλείο ειδικών σχεδίων μεγάλων κέντρων – διατηρώντας δηλαδή την αυτονομία της.
Στην περίπτωση της χώρας μας, θα σήμαινε συγκεκριμένα πράγματα για την ύπαρξη και υπόσταση της Ελλάδας, για την κατάκτηση βαθμών κυριαρχίας, για τον αναπροσανατολισμό της διεθνών σχέσεών της, και κυρίως –από τώρα– για τη δημιουργία των εσωτερικών προϋποθέσεων μιας άλλης πορείας. Για αυτό είναι βαρύνων ο ρόλος του υποκειμενικού παράγοντα που θα στήριζε ένα σχέδιο εθνικής κυριαρχίας και κοινωνικής αλλαγής για την αντιμετώπιση του υπαρξιακού προβλήματος της Ελλάδας σε όλες του τις διαστάσεις! Δύσκολα, αλλά αναγκαία πράγματα… σε έναν ιδιαίτερα ταραγμένο κόσμο. Η νοσταλγία ενός παρελθόντος δεν μας βοηθά καθόλου, η ιστορία βαδίζει με πρωτότυπους τρόπους. Η μελέτη της περασμένης ιστορίας πρέπει να φωτίζει τα σημερινά καθήκοντα και όχι να μας βυθίζει σε μυθολογίες κάθε είδους.
