Γίνεται όλο και πιο εμφανές ότι οι BRICS εξελίσσονται σε παράγοντα με βαρύνουσα επιρροή στις παγκόσμιες εξελίξεις. Η πρόσφατη σύνοδός τους στο Καζάν της Ρωσίας, μια συγκέντρωση σημαντικών δυνάμεων του «μη δυτικού» κόσμου, απ’ ό,τι φαίνεται αρκετά ελκυστική για έναν αυξανόμενο αριθμό χωρών που ζητούν ένταξη ή κάποιας μορφής σύνδεση μαζί τους, ήρθε να επιβεβαιώσει αυτές τις εκτιμήσεις. Έδειξε μάλιστα επιπλέον και με αρκετούς τρόπους, το ατελέσφορο των σχεδιασμών ΗΠΑ / Δύσης για απομόνωση και αποδυνάμωση της Ρωσίας.
Την ίδια στιγμή οι BRICS είναι μια πρωτότυπη πραγματικότητα που δοκιμάζει τα σχήματα με τα οποία κατανοούμε τον κόσμο. Δεν είναι ένα ομοιογενές μπλοκ αλλά αποτελείται από χώρες με πολύ ετερογενή χαρακτηριστικά και προτεραιότητες. Η ερμηνεία των κινήσεων και των δυναμικών που αναπτύσσονται, απαιτεί σύνθετες προσεγγίσεις.
Πρώτα απ’ όλα οι εξελίξεις συμβαίνουν μέσα σ’ ένα περιβάλλον μεγάλης συνολικής, κρίσης ηγεμονίας της Δύσης, μια συνθήκη χωρίς ιστορικό προηγούμενο. Από την άνοδο του καπιταλισμού μέχρι πρόσφατα, η ηγεμονία του παγκόσμιου συστήματος υπήρξε δυτική υπόθεση παρά τις αλλαγές της δύναμης που κατείχε σε διαφορετικές εποχές τα πρωτεία.
Κατά δεύτερον, ουσιωδώς διαφορετικά απ’ ό,τι συνέβη τον 20ό αιώνα, η ιστορία σήμερα γράφεται μέσα σε συνθήκες πλανητικής, καθολικής κυριαρχίας των καπιταλιστικών σχέσεων. Της λογικής του κεφαλαίου αλλά και της παγκόσμιας συστημικής κρίσης του. Όλες οι δυνάμεις αν και με πολύ ανισόμετρο τρόπο είναι υποχρεωμένες να αντιδρούν αντιμετωπίζοντας αυτή τη συστημική, δηλαδή καθόλου συγκυριακή αλλά ιδιαίτερα δομική κρίση, ακόμη περισσότερο εφόσον βρίσκονται αλληλοσυνδεμένες μ’ ένα πυκνό δίχτυ απειράριθμων οικονομικών σχέσεων / ροών – εμπορικών αλλά και κεφαλαιακών. Τις ανερχόμενες δυνάμεις με πρώτη την Κίνα που προηγείται με διαφορά, δεν μπορούμε να τις σκεφτόμαστε αφαιρώντας τις από το διεθνές πλαίσιο μέσα στο οποίο δρουν.
Μια ακόμη, τρίτη πλευρά είναι καίρια. Το βάρος της Ιστορίας με τις μεγάλες ασυνέχειες αλλά και τις υπόγειες συνέχειές της. Ο 20ος αιώνας είδε μια παγκόσμια κίνηση (στον πυρήνα της το παγκόσμιο κομμουνιστικό – εργατικό κίνημα αλλά και τα διαδοχικά κύματα διαφόρων ποικιλιών εθνικοπαπελευθερωτικών κινημάτων) που έθεσε με ριζικούς όρους το αίτημα της κοινωνικής απελευθέρωσης, σε σύνδεση με την αποσύμπλεξη από την επιβολή της κυριαρχίας της Δύσης. Ο κύκλος αυτός έχει κλείσει με πολλαπλές ήττες αλλά και ριζικούς μετασχηματισμούς του παγκόμιου καπιταλισμού. Σήμερα δεν υπάρχει διαμορφωμένο ένα τέτοιο συνεκτικό παγκόσμιας εμβέλειας κίνημα και αυτή η έλλειψη βοά. Τα αιτήματα όμως για αποσύμπλεξη από μια Δύση που στην παρακμή της γίνεται όλο και πιό απειλητική για την ύπαρξη μιας σειράς λαών και χωρών, παραμένουν ισχυρό καύσιμο. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι οι πρωταγωνιστές της προηγούμενης φάσης – Ρωσία (ΕΣΣΔ) και Κίνα – που έχουν εν τω μεταξύ επανέλθει σε καθεστώς παλινόρθωσης και κυριαρχίας των κεφαλαιοκρατικών σχέσεων, είναι υποχρεωμένες να εξακολουθούν να χρησιμοποιούν μια πολιτική και ιδεολογική γλώσσα που έχει ψηλά στην ατζέντα το θέμα των ανισοτήτων και τα προβλήματα της περιφέρειας (Παγκόσμιος Νότος). Η ιδεολογικοπολιτική, νομιμοποιητική βάση των καθεστώτων αυτών, ιδιαίτερα του κινεζικού δεν μπορεί να παρακάμπτει τα προβλήματα των ανισοτήτων της περιφέρειας και τις ανάγκες έκφρασής τους. Σε μια εποχή μάλιστα έκλειψης μιας διεθνούς «θέσης από την πλευρά των λαών» η ιδεολογική τους έκφραση είναι αναμενόμενο να κινείται με όρους «αρμονίας» και «κοινού καλού». Οι όροι εξασφάλισης της εσωτερικής σταθερότητας της Κίνας (η εκτόνωση των εκρηκτικών φορτίων κοινωνικών αντιθέσεων) έρχονται να συνδυαστούν (σε μια πολύ σύνθετη διαλεκτική) με τους ηγεμονικούς της σχεδιασμούς στο εξωτερικό που για την ώρα τουλάχιστον βασίζονται σε μια τεράστια εξαγωγή κεφαλαίου ικανή να κλονίζει συσχετισμούς δυνάμεων σε περιοχές προηγούμενης αδιαμφισβήτητης κυριαρχίας της Δύσης (ανάμεσά τους Αφρική, αλλά και οι πολύ ιδιάζουσες κινήσεις της Κίνας στη Μ. Ανατολή που εμπεριέχουν το Ιράν, τη Σ. Αραβία και τις μοναρχίες του Κόλπου). Η διεκδίκηση ηγετικού ρόλου από πλευράς Κίνας στο πλαίσιο ενός σχεδίου για μια νέα, «αρμονική» παγκόσμια διακυβέρνηση, συγκεντρώνει πολυεπίπεδες αντιθέσεις που τροφοδοτούν με άφθονη «ενέργεια» τις εξελίξεις στο διεθνές σκηνικό. Ήδη άλλωστε οι σχεδιασμοί αυτοί τελούν υπό την πίεση που έχουν επιβάλει οι ΗΠΑ κινούμενες σε τροχιά σύγκρουσης με την Ρωσία και μαντρώματος της Ευρώπης αλλά και με την περικύκλωση συνολικά της Ευρασίας ανοίγοντας μέτωπα από τη Μ. Ανατολή μέχρι την Ταϊβάν. Είναι ενδιαφέρον ότι οι τόνοι στο Καζάν δεν έπαψαν να δίνουν έμφαση στο μη δυτικό αλλά όχι αντιδυτικό χαρακτήρα του εγχειρήματος. Με όλες βεβαίως τις εγγενείς αντιφάσεις που προκύπτουν από μια τέτοια τοποθέτηση.
Προσπάθειες αποδολαριοποίησης και απεμπλοκής από το μονοπώλιο της Δύσης στα συστήματα πληρωμών
Έχει γίνει πλέον επείγον, κεντρικό ζήτημα για Κίνα, Ρωσία και μια αυξανόμενη μερίδα χωρών του μη δυτικού κόσμου. Εδώ και καιρό αυτό το μονοπώλιο έχει μετατραπεί σε όπλο των ΗΠΑ για την επιβολή κυρώσεων σε όποιον αποκλίνει. Οι χωρίς προηγούμενο κυρώσεις ενάντια στη Ρωσία – αποκλεισμός ρωσικών τραπεζών από το SWIFT και πάγωμα / διαθέσεις δήμευσης των αποθεματικών που τηρεί σε Δυτικές τράπεζες – σήμαναν συναγερμό για πολλούς. Την ίδια στιγμή, ο βαθμός ολοκλήρωσης του υπό Δυτική ηγεμονία διεθνούς οικονομικού συστήματος αλλά και οι πολύ μεγάλες ανομοιογένειες της θέσης που κατέχουν εντός του, οι διάφορες χώρες που κινούνται γύρω από τους BRICS, κάνουν το εγχείρημα απεμπλοκής πολύ σύνθετη υπόθεση που πρέπει άλλωστε να προχωρήσει κάτω από τα πυρά των ΗΠΑ στην προσπάθειά τους να ανασχέσουν την απώλεια της οικονομικής τους ηγεμονικής θέσης. Στο Καζάν αποφασίστηκε να ενισχυθεί κατ’ αρχάς το εμπόριο στα τοπικά νομίσματα (πράγμα που θέτει άμεσα το ζήτημα του ελέγχου της ευστάθειας των συναλλαγματικών ισοτιμιών και του σχετικού έστω αντικρίσματος των νομισμάτων σε σταθερές αξίες – χρυσός και ίσως κάποιες πρώτες ύλες ή κάποιο καλάθι νομισμάτων που θα περιέχει το γιουάν και το ρούβλι) και να ολοκληρωθεί η μελέτη προκειμένου να προχωρήσει η δημιουργία δικτύου συστημάτων πληρωμών σε ψηφιακό νόμισμα (BRICS Bridge) για την υποστήριξη των διασυνοριακών συναλλαγών εντός του χώρου (ή των υποχώρων των BRICS). Οι σχετικές διατυπώσεις δίνουν τον τόνο του επείγοντος αλλά και των δυσκολιών που πρέπει να υπερνικηθούν.
Αναγκαίες οριοθετήσεις
Κατά πρώτον απέναντι σε τοποθετήσεις του τύπου «Κίνα και Ρωσία μπροστά για την χειραφέτηση του Παγκόσμιο Νότου». Η κατάσταση είναι πολύ διαφορετική. Δεν επαναλαμβάνεται ο 20ός αιώνας, η πρωτοβουλία του κινήματος των Αδεσμεύτων βασιζόταν σε συσχετισμούς δυνάμεων που δεν υπάρχουν σήμερα. Κίνα και Ρωσία προωθούν τις κοσμοκρατορικές τους βλέψεις ενώ όπως είπαμε παραπάνω, είναι υποχρεωμένες να αναφέρονται στον «Παγκόσμιο Νότο». Η όλη κίνηση εξελίσσεται υπό τους αδυσώπητους νόμους του κεφαλαίου (και τις μη παρακάμψιμες αντιφάσεις του) που κυριαρχούν και επί της ουσίας δεν αμφισβητούνται επί του παρόντος.
Στον αντίποδα, παρά την χρησιμότητα των επιμέρους επισημάνσεών της, δεν βοηθά μια αντίληψη που βλέπει αδιαφοροποίητα μόνο αντιμαχόμενους ιμπεριαλισμούς (ΗΠΑ / Δύση απέναντι σε Κίνα και Ρωσία) παραγνωρίζοντας ρωγμές και αντιφάσεις με μεγάλο ιστορικό βάθος και ένα πλήθος υβριδικών μορφών έκφρασης των κοινωνικοπολιτικών τάσεων και ρευμάτων που διαπερνούν το παγκόσμιο σύστημα. Μια σειρά χωρών, των ιθυνουσών ελίτ τους ή και λαϊκών, κοινωνικών εγχειρημάτων, με χαρακτηριστικό πραγματισμό (και με πολύ αδύναμη την πλευρά μιας συνεκτικής ιδεολογικής υποστήριξης των χειρισμών τους) προσβλέπουν στους BRICS ως αντίβαρο απέναντι στην ασφυκτική λαβή της Δύσης και πολύ συχνά επιχειρούν να ελιχθούν ανάμεσα στα δύο παγκόσμια στρατόπεδα.
Ο «πολυπολικός κόσμος» δεν είναι εντούτοις κάποια βάση εγγύησης ευνοϊκών όρων για την επίτευξη βαθμών αυτονομίας και χειραφέτησης χωρών και λαών. Για την τρέχουσα περίοδο φαίνεται ότι βρισκόμαστε στην πραγματικότητα, μπροστά σε μια πολύ συγκρουσιακή μετάβαση προς έναν πολυπολικότερο κόσμο που τους όρους της δεν τους επηρεάζει υπολογίσιμα ο λαϊκός παράγοντας αλλά διαμορφώνονται εν πολλοίς μέσα σε συνθήκες μεγάλης αποσυγκρότησης και κατακερματισμού του. Και είναι ανάγκη στο έδαφος αυτής της συγκεκριμένης πραγματικότητας (και όχι κάποιας άλλης ιδεατής ή της νοσταλγίας προηγούμενων καταστάσεων και τρόπων) να σκεφτόμαστε για τα μεγάλα προβλήματα που έχουν να αντιμετωπίσουν οι ευρύτατες κοινωνικές πλειοψηφίες σήμερα.
