Ο Εαυτός της Λογικής και της Αυτονομίας, ο άνθρωπος με τη μοναδικότητα της νόησης, ο καθοδηγούμενος από την ισχυρή του βούληση, ο σύγχρονος Προμηθέας, ήταν η κεντρική ιδέα του Διαφωτισμού και εξακολουθεί –να απαιτεί– να επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο βιώνουμε την ατομικότητα, τόσο στη Δύση, όσο και στην καθ’ ημάς «Δύση».
Ωστόσο, αρκεί μια ματιά στα καθημερινά δελτία ειδήσεων για να αντιληφθεί κανείς ότι αυτό το δυτικό μοντέλο του εαυτού δεν ήταν ποτέ αληθινά ενιαίο. Η ισχύς της δυτικής μπαρούφας του ορθολογικού και αυτόνομου Ατόμου-Εαυτού (που από τότε επιμένει να ψάχνει πως να «είναι ο εαυτός του»), εξαρτάται από μια ακραία διχοτόμηση σε σχέση με αυτό που ο άνθρωπος δεν πρέπει να είναι: δηλαδή, υπερβολικά συναισθηματικός (παράλογος), υπερβολικά «σωματικός» και, κυρίως, αλληλεξαρτώμενος από άλλα όντα. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, που οι Έλληνες ή άλλοι μεσογειακοί λαοί και διάφοροι «ανατολίτες», καταγγέλλονται για την απουσία αυτής της διχοτόμησης, «δεν περάσαμε Διαφωτι(ζ)μό, αφού». Μας κατηγορούν που δεν κοπήκαμε στα δύο!
Κάνουν πως δεν βλέπουν ότι ακριβώς αυτό, η δημιουργία του ιδανικού Δυτικανθρώπου ως αυτόνομου και ορθολογικού ατόμου, έθετε τη βάση για τη διάκρισή του από τους έγχρωμους ανθρώπους, τις γυναίκες και τα ζώα, που δυστυχώς δεν θα μπορούσαν να ξεφύγουν από τα «παράλογα» χαρακτηριστικά τους. Παραλείπουν να μας πουν ότι ο Διαφωτισμός απευθύνονταν και αφορούσε τον λευκό άνδρα και μόνον. Και τρέχουν έκτοτε να συμπεριλάβουν στα προνόμιά του τη γυναίκα, τον έγχρωμο και το ζώο. Λες και το γυναικείο κίνημα, ο αντιρατσισμός και η φιλοζωία ήταν η νέα κοινωνική διαμαρτύρηση, ένας νέος προτεσταντισμός, που ήθελε να θεραπεύσει το γενετήσιο ελάττωμα του Διαφωτισμού. Αλλά η αλήθεια είναι ότι ο ελιτισμός βρίσκεται στη μήτρα του Διαφωτισμού, αφού μόνο οι ατομοκεντρικοί ορθολογιστές άξιζαν τα αναφαίρετα δικαιώματα της ισότητας, της δικαιοσύνης και της ελευθερίας.
Τα μνημόνια ως επιβολή του Διαφωτισμού
Τα τραυματικά-επώδυνα συναισθήματα απωθούνται και ένας νέος ψυχρός ορθολογικός Εαυτός αναδύεται. Ο Διαφωτισμός του ανελέητου ορθολογισμού και της αποξενωμένης ατομικότητας είναι πλέον και εδώ. Χάσαμε μόνο την ψυχή μας…
Σ’ αυτήν την κατεύθυνση, κάθε συναισθηματισμός, κάθε κοινοτική συνάντηση-συνεξάρτηση με τον απέναντι Άλλο, ήταν άξια μόνο ανισότητας, αδικίας και δουλείας. Κάθε Έρωτας ήταν άξιος περιφρόνησης και υποταγής. Για να είσαι άξιος της ισότητας, της δικαιοσύνης και της ελευθερίας έπρεπε να αποδεικνύεις σταθερά τον «αναίσθητο» ορθολογισμό σου και την πλήρη αυτονομία-ακραία ανταγωνιστικότητα της ατομικότητας σου. Και με την έννοια αυτή, τα Μνημόνια ήταν ακόμη μια έμπρακτη πολιτική, κοινωνική και οικονομική αντανάκλαση της ελληνικής αστοχίας απέναντι στο Διαφωτιστικό πρόταγμα. Η ανισότητα, η αδικία και η δουλεία του χρέους ήταν η αναγκαστική συνεπαγωγή του συλλογικού μας ανορθολογισμού και της περιορισμένης μας ατομοκεντρικότητας. Τα μνημόνια ήταν το αποτέλεσμα της ελλειμματικής μας προσαρμογής στη διάσχιση του Διαφωτισμού. Τα Μνημόνια ήταν το τίμημα της όποιας–κατακτημένης μέχρι εκείνη τη φάση– ψυχικής υγείας μάς είχε απομείνει από τις γιαγιάδες μας. Γιατί ο Διαφωτισμός παρέλειψε να ενημερώσει τους οπαδούς του για το αναπόδραστο τίμημα του: τον ψυχικό κατακερματισμό! Γιατί, πώς αλλιώς, άραγε, θα μπορούσε να υπάρξει αυτό το ορθολογικό και αυτόνομο άτομο, χωρίς μια ψυχική διάσχιση, μια υπαρξιακή ρωγμή ανάμεσα στο συναίσθημα και στη νόηση; Στα σχολειά μας τα παιδιά μαθαίνουν ακόμη να «σκέφτονται και να γράφουν», ανυποψίαστα ότι θα μπορούσαν (;) επιπλέον να «νιώθουν και να γράφουν».
Προφανώς, σε κανένα μνημονιακό προαπαιτούμενο δεν εκφράστηκε ρητά αυτή η δέσμευση: το προαπαιτούμενο της ψυχικής διάσχισης-διχοτόμησης, προκειμένου να εξασφαλιστεί η καταβολή κάποιας δόσης. Προβλήθηκε όμως σταθερά και ποικιλοτρόπως ως αναγκαία κοινωνική αναπαράσταση για τη στοιχειώδη μας επιβίωση. Σαν να έπρεπε να ομολογήσουμε το λανθασμένο του πάλαι ποτέ ενιαίου μας Εαυτού, για να μας επιτρέψουν κάπως να την βγάλουμε καθαρή.
Και όταν μετά την Μεγάλη Ματαίωση του δημοψηφίσματος του 2015 είπαμε να το πάρουμε απόφαση, άρχισαν να φαίνονται οι επιπρόσθετες οδυνηρές συνέπειες της «προσαρμογής» μας.
Η διχοτόμηση του Εαυτού μας
Γιατί τώρα, η διχοτόμηση μπήκε από την πίσω πόρτα. Όπως, πολύ συχνά, στους ανθρώπους που έχουν υποστεί σωματική κακοποίηση, το μυαλό και το σώμα διχοτομούνται, διαχωρίζονται, προκειμένου να αποφευχθούν μνήμες, συναισθήματα και πεποιθήσεις που συνδέονται με το οδυνηρό τραυματικό-εξευτελιστικό παρελθόν, έτσι κι εμείς αποσυνδεόμαστε όλο και πιο πολύ από τις καθημερινές μνημονιακές συνέπειες –αλλά και από τις προμνημονιακές αναμνήσεις– σε μια απεγνωσμένη προσπάθεια α-συνειδητότητας. Θρυμματίζουμε καθημερινά, όλο και πιο πολύ, τόσο την ατομική όσο και τη συλλογική μας προσωπικότητα, διαχωρίζοντας και αγνοώντας τις εμπειρίες εκείνες που απειλούν την ατομική μας σταθερότητα, αλλά και τον εφησυχασμό της συλλογικότητας μας. Όπως οι γυναίκες που έχουν κακοποιηθεί αποφεύγουν να αναφέρουν την εμπειρία της κακοποίησης τους, γιατί αν το κάνουν κινδυνεύουν να ενοχοποιηθούν, να θυματοποιηθούν, να εγκαταλειφθούν και να αποξενωθούν από την κοινότητα τους, έτσι κι εμείς. Αποφεύγουμε, διαφεύγουμε, καταφεύγουμε από το μνημονιακό τραύμα διχοτομώντας τον Εαυτό μας. Τα τραυματικά-επώδυνα συναισθήματα απωθούνται και ένας νέος ψυχρός ορθολογικός Εαυτός αναδύεται. Ο Διαφωτισμός του ανελέητου ορθολογισμού και της αποξενωμένης ατομικότητας είναι πλέον και εδώ. Χάσαμε μόνο την ψυχή μας…
* Ο Αντώνης Ανδρουλιδάκης είναι σύμβουλος Ψυχικής Υγείας – ψυχοθεραπευτής
Φωτ: “Δύο ηλικιωμένοι τρώνε”, πίνακας του Φρανθίσκο Γκόγια
