Ο «Πολιτισμός στον 21ο αιώνα» που ανοίξαμε σαν θέμα προς διερεύνηση και συζήτηση, προεκλογικά, στο «Στούντιο», έχει γίνει ακόμα πιο επίκαιρος γιατί η Αριστερά αναλαμβάνει για πρώτη φορά στην Ευρώπη τη διακυβέρνηση μιας χώρας. Όπως όλοι έχουνε συμφωνήσει είναι ένα κοσμοϊστορικό γεγονός. Και είναι πολύ διαφορετικό να κάνεις σκέψεις, να διατυπώνεις ιδέες και να κάνεις κριτική από το περιθώριο ή σαν αντιπολίτευση, από το να θεωρείς ότι έχουνε δημιουργηθεί τουλάχιστον οι πρώτες ορισμένες βασικές συνθήκες και προϋποθέσεις ώστε αυτά τα οποία συζητάμε, θέλουμε, ονειρευόμαστε, φανταζόμαστε, να μπορούν να αρχίσουν να υλοποιούνται. Όχι με έναν αυτοματισμό, αλλά με τη συνέχιση ενός ανοιχτού διαλόγου που θα βαθαίνει όλο και περισσότερο, με τη συμμετοχή όλο και περισσότερων ανθρώπων, με ένα μαχητικό, αλλά ψύχραιμο τρόπο, ώστε να μπορέσουμε να αναδιαμορφώσουμε και τις αντιλήψεις μας σε συνδυασμό με την εργασία που συνεχώς κάνουμε για να αναδιαμορφώσουμε την κοινωνία. Και γιατί πιστεύω, το υπογράφω, ότι δεν μπορούμε να αλλάξουμε την κοινωνία όσο καλοί κι αν είμαστε σε έναν τομέα αν δεν είμαστε καλοί σε όλους τους τομείς∙ εάν όλοι οι τομείς οι οποίοι διαπλέκονται δεν εξελίσσονται με ένα αρμονικό τρόπο. Δεν μπορούμε, για παράδειγμα, να λύσουμε μόνο τα οικονομικά προβλήματα αφήνοντας κατά τα άλλα την κοινωνία στην κατάσταση στην οποία την παραλάβαμε. Στην κατάσταση που είμαστε κι εμείς οι ίδιοι μέσα στην κοινωνία που παραλάβαμε. Και μ’ αυτή τη λογική, είμαστε πάρα πολλοί άνθρωποι οι οποίοι συμμεριζόμαστε αυτές τις απόψεις, χωράμε κάτω απ’ αυτή την ομπρέλα για ένα πολιτισμό στον 21ο αιώνα διαφορετικό από τον μέχρι σήμερα πολιτισμό που διαμορφώθηκε και εφαρμόστηκε από τις κυρίαρχες δυνάμεις στην Ελλάδα και σε όλες τις ευρωπαϊκές κοινωνίες. Και μπορεί, όπως αποδείχτηκε και στο πολιτικό επίπεδο, η αλλαγή να ξεκινήσει από ερεθίσματα που θα έχουνε τη βάση τους, τον πυρήνα τους, τη νέα αφετηρία τους σε χώρες μικρές σαν την Ελλάδα, που η τροπή της ιστορίας τις έφερε στο προσκήνιο. Μπορούμε, λοιπόν, να αλλάξουμε τις απόψεις μας για τον πολιτισμό, να τις προσαρμόσουμε στις νέες συνθήκες για να είναι στην υπηρεσία ενός διαφορετικού μέλλοντος, αξιοποιώντας ταυτόχρονα τη μέχρι σήμερα εμπειρία που είναι πάρα πολύ πλούσια και η οποία δεν έχει αξιοποιηθεί δεόντως. Βλέπουμε ότι πολλές αντιλήψεις που επικρατούν για τον πολιτισμό είτε είναι στάσιμες, προσκολλημένες σε πεπερασμένες καταστάσεις, είτε έρχονται από το κοντινό μας παρελθόν όπου επικράτησε μια άποψη για τον πολιτισμό διαφορετική απ’ αυτήν που οι παλιότεροι διανοητές, οι πιο εμπνευσμένοι, οι πιο ευφάνταστοι και οι πιο ανιδιοτελείς, μας είχαν διδάξει για το πώς πρέπει να αντιλαμβανόμαστε και να προσεγγίζουμε τον πολιτισμό. Ακόμα κι αν δεν το παραδεχόμαστε, κουβαλάμε κι εμείς στο δισάκι μας τα απόνερα της μαζικής κουλτούρας που ισοπέδωσε τα πάντα και σαν ένα μεγάλο τσουνάμι πήρε κι εμάς αμπάριζα.
Οι πολιτικοί, οι διανοούμενοι και οι καλλιτέχνες πρέπει επιτέλους να δουν τον πολιτισμό σαν κάτι που είναι πολύ πιο μεγάλο, πιο πλατύ, πολύ πιο σύνθετο και ταυτόχρονα πολύ πιο απλό απ’ αυτό που συνηθίσαμε να αποκαλούμε πολιτισμό. Γιατί πολιτισμός στην καθομιλουμένη περιορίστηκε να σημαίνει θέατρο, συναυλίες, εκθέσεις κ.λπ., δηλαδή θέμα και ακρόαμα και τίποτα άλλο.
Πολιτισμός και πόλεμος
Η Ευρώπη και η Αμερική έφτασαν, όπως είναι η κυρίαρχη πεποίθηση, σε ένα πολύ υψηλό επίπεδο πολιτισμού. Έφτασαν στα άστρα, λέγαμε τα πρώτα χρόνια της διαστημικής εξερεύνησης που μας άφηνε εκστατικούς, με τους αστροναύτες να κάνουν βόλτες πάνω στη Σελήνη. Επιστημονικές ανακαλύψεις, τεχνολογικά επιτεύγματα, αρχιτεκτονικά θαύματα, καλλιτεχνικά αριστουργήματα, διανοητικά δημιουργήματα υψηλού επιπέδου και αξίας, σε αφθονία. Ούτε ένας άνθρωπος αναλφάβητος, ούτε ένας άνθρωπος χωρίς αυτοκίνητο, τηλέφωνο και τηλεόραση. Ωραίες πόλεις, μεγάλοι δρόμοι, εντυπωσιακές όπερες και θέατρα, μεγαλοπρεπή μέγαρα μουσικής, διάσημα πανεπιστήμια, υπερσύγχρονες βιβλιοθήκες, φούρνοι μικροκυμάτων, μαγνητικοί τομογράφοι, έξυπνα τηλέφωνα, τηλεκατευθυνόμενα αεροπλάνα, ηλεκτρικά αυτοκίνητα, χιλιάδες τραγούδια σε ένα πραγματάκι μια σταλιά, μερικών εκατοστών, διαδικτυακή σύνδεση με όλη την ανθρωπότητα από το τελευταίο ορεινό χωριό, τρόφιμα σε ανυπολόγιστες ποικιλίες και ποσότητες και φάρμακα δια πάσαν νόσον και μαλακίαν (400 χιλιάδες διαφορετικά σκευάσματα κυκλοφορούν σήμερα στην Ευρώπη από τις φαρμακοβιομηχανίες).
Ωραία, εξαιρετικά! Αφού, λοιπόν, φτάσαμε σε ένα τόσο υψηλό επίπεδο πολιτισμού, γιατί όλοι αισθάνονται ότι αυτός ο πολιτισμός είναι σε παρακμή, ότι κάτι πολύ σοβαρό δεν πάει καλά στην Ευρώπη και την Αμερική με τον πολιτισμό; Γιατί υπάρχει διάχυτη αυτή η αίσθηση; Γιατί το λένε αυτό όχι μόνο οι αντιφρονούντες σαν εμάς, αλλά το λένε και οι άλλοι, οι θιασώτες αυτού του πολιτισμού; Γιατί κάτι δεν τους πάει καλά; Γιατί είναι δυσαρεστημένοι και δυστυχισμένοι οι άνθρωποι;
Η Αμερική, η πρωταγωνίστρια του σύγχρονου πολιτισμού, ισχυρότερη από ποτέ, έκανε –αυτή την περίοδο- τους περισσότερους πολέμους στην ιστορία της. Όπως επιβεβαίωσε με αδιαμφισβήτητα στοιχεία η πρόσφατη έκθεση της αμερικανικής Γερουσίας, το σύστημα επιδόθηκε σε συστηματικά άγρια βασανιστήρια σε βάρος άγνωστου συνολικά, πάντως πολύ μεγάλου αριθμού ανθρώπων εναντίον των οποίων ποτέ δεν απαγγέλθηκε κατηγορία, δεν τους επετράπη να έχουν δικηγόρο ή να προσφύγουν στα δικαστήρια, στοιχεία που αυτονόητα επί δεκαετίες αποτελούσαν τον πυρήνα του συστήματος ισονομίας και δικαιοσύνης στο δυτικό κόσμο. Ένα σύστημα που αποτελούσε το καμάρι του δυτικού κόσμου. Ένα από τα επιτεύγματα που έχει επικαλεσθεί (και συνεχίζει από κεκτημένη ταχύτητα να επικαλείται) έναντι των άλλων, που θεωρούνται λιγότερο πολιτισμένοι, πιο βάρβαροι. Κι όμως! Παραβιάστηκαν όλα τα συστατικά του συστήματος με τη μεγαλύτερη αγριότητα. Και πολύ συνειδητά. Κι αυτό δεν έγινε από τις μυστικές υπηρεσίες και το στρατό εν αγνοία των πολιτειακών και δικαστικών αρχών, αλλά εν γνώσει τους και με την ενεργητική ή παθητική συνενοχή τους. Και δεν έγινε μόνο από τους Αμερικάνους. Ενεπλάκησαν με τη θέλησή τους οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις συμμετέχοντας στους ίδιους τους πολέμους και τις επιθέσεις σε βάρος τρίτων χωρών, διευκολύνοντας τις απαγωγές και τα βασανιστήρια αγνώστων ανθρώπων στις επικράτειές τους και συγκαλύπτοντας αυτές τις εγκληματικές πράξεις. Και το χειρότερο, πολύ μεγάλα τμήματα των κοινωνιών, πλειοψηφικά στην Αμερική και σε άλλες χώρες, ακόμα και μετά τις φοβερές αποκαλύψεις από επίσημα χείλη, εκδηλώθηκαν υπέρ των απαγωγών, των βασανιστηρίων και των δολοφονιών, υπέρ δηλαδή της παραβίασης κάθε ηθικής αρχής, κάθε νομιμότητας, κάθε ανθρώπινου δικαιώματος, κάθε θεσμού και ασφαλιστικής δικλείδας που διαχωρίζει μια βάρβαρη κοινωνία από μια πολιτισμένη.
Που πήγε, λοιπόν, ο ανώτερος πολιτισμός; Και είναι αυτό, τελικά, που βιώνουμε, ο πολιτισμός προς τον οποίο πρέπει να τείνει ο άνθρωπος, ατομικά και συλλογικά; Είναι αυτός ο πολιτισμός, ο υπαρκτός, συμβατός με το αγαπάτε αλλήλους; Είναι συμβατός με την ισονομία και το κράτος δικαίου; Είναι συμβατός με τις αξίες του χριστιανισμού, του ορίτζιναλ, όχι του εκκλησιαστικού, ή με τις αξίες του Διαφωτισμού, που έβγαζαν τον δυτικό κόσμο από το σκοτάδι του Μεσαίωνα στο φως; Είναι, δηλαδή, όλα αυτά που βλέπουμε να συμβαίνουν από την εξουσία στις αποκαλούμενες πολιτισμένες χώρες και να υποστηρίζονται από μεγάλα κομμάτια της κοινωνίας, συμβατά μ’ αυτό που οι ίδιοι ονομάζουν πολιτισμό;
Αυτή η σήψη και η παρακμή, που εκδηλώνεται τρανταχτά με τη διεύρυνση των κοινωνικών ανισοτήτων, τους πολέμους, τις χρεοκοπίες, τη διαφθορά και τη συρρίκνωση της δημοκρατίας, δεν εμποδίστηκαν, δεν αποτράπηκαν ούτε από τα εκατομμύρια βιβλία που διαβάζουμε, ούτε από τις χιλιάδες ταινίες που βλέπουμε, ούτε από τα θέατρα, τα μουσεία και τις γκαλερί που διαθέτουμε σαν κοινωνίες. Ούτε καν από τα σχολεία και τα πανεπιστήμια που σπουδάζουμε.
Άρα, τι γίνεται; Τι συμβαίνει; Τι είναι άραγε ο πολιτισμός μας; Και πώς εμείς θα αγωνιστούμε για έναν άλλο πολιτισμό, ένα πολιτισμό που θα είναι συμβατός με τις μεγάλες ιδέες, τα οράματα και τα πανανθρώπινα ιδανικά;
Αυτό είναι το σύγχρονο ερώτημα στο οποίο πρέπει να απαντήσει κάθε άνθρωπος, κάθε κοινωνία, κάθε κυβέρνηση και, μάλιστα, αριστερή.
Εγγράμματοι βάρβαροι
Απ’ αυτές τις διαπιστώσεις, βέβαια, δεν πρέπει να οδηγείται κανείς αβίαστα στο συμπέρασμα ότι η τεχνολογική πρόοδος, η σχολική μόρφωση, οι τέχνες και τα γράμματα παράγουν βαρβαρότητα. Ούτε ότι δεν είναι σπουδαία στοιχεία του ανθρώπινου πολιτισμού. Μπορεί, όμως, βάσιμα να οδηγείται στο συμπέρασμα, από την ίδια την ανθρώπινη εμπειρία, ότι τα γράμματα και οι τέχνες δεν μπορούν από μόνα τους να εξουδετερώσουν τη βαρβαρότητα. Αντιθέτως, η ιστορία διδάσκει, ότι κατά κανόνα συνυπάρχουν και δεν συγκρούονται με τα καθεστώτα της βίας, του πολέμου και της βαρβαρότητας∙ αντιθέτως, συχνά, τα στηρίζουν κιόλας. Είναι πολύ πλούσιες οι ιστορικές εμπειρίες που διδάσκουν ότι τα μεγαλύτερα εγκλήματα, οι χειρότερες γενοκτονίες, πραγματοποιήθηκαν από εκείνους που στην εποχή τους γνώριζαν τα περισσότερα γράμματα και ασχολούνταν με τις πιο υψηλές τέχνες.
Δεν είναι, λοιπόν, αβάσιμο, να θεωρήσει κανείς ότι τα γράμματα και οι τέχνες πρέπει αφενός να συμβαδίζουν, να λειτουργούν από κοινού και εξ αδιαιρέτου με τις ηθικές αρχές και αξίες που βρίσκονται στον πυρήνα κάθε φιλοσοφίας, αφετέρου να είναι συμβατά με συστήματα που είναι αντίθετα με τα ισχύοντα συστήματα διακυβέρνησης και οργάνωσης της κοινωνίας, που στη σύστασή τους εμπεριέχεται η ανισότητα, ο εγωιστικός ατομισμός, ο πόλεμος, η βία, η καταστροφή της φύσης και η εγκληματικότητα.
Το ζούμε και στη μικρή μας χώρα με τη μεγάλη ιστορία. Τόσος πλούτος ιδεών, τόσο μεγάλη κληρονομιά στα γράμματα και τις τέχνες, και τόση πολλή ξεφτίλα σήμερα. Από πού να μας πιάσει κανείς και να μην λερωθεί; Από τις σχέσεις μεταξύ μας, που είναι εγωιστικές και ανταγωνιστικές; Από τις κοινωνικές μας συμπεριφορές, που εκδηλώνονται σε όλες τις σφαίρες της ζωής; Από το επίπεδο της πολιτικής ζωής; Σκεφθείτε, τι έχουμε περάσει όλο αυτό το διάστημα. Ποια ήταν η πολιτική ζωή. Ποιοι ήταν οι πρωταγωνιστές αυτής της πολιτικής ζωής. Ποιους ψήφιζε η κοινωνία όλα αυτά τα χρόνια. Δεν είναι μόνο η Βούλτεψη, ο Γεωργιάδης, ο Βορίδης, ο Πλεύρης, ο Σαμαράς κι ο Βενιζέλος… Είναι μεγάλος ο κατάλογος. Οι εκπρόσωποι του λαού. Η βιτρίνα της κοινωνίας. Μιας κοινωνίας που βασίλευε το ψέμα, η κοροϊδία και η παραπλάνηση, τα οποία, εμείς οι πολίτες, στην πλειονότητα, υποστήκαμε ή αποδεχτήκαμε, από δειλία και μικροσυμφέροντα. Όπως ανεχτήκαμε και το μισογυνισμό, το ρατσισμό και τη φιλοχρηματία. Για να μην πω για το γλείψιμο που κάναμε στους εξουσιαστές για ένα μερίδιο ευημερίας ή για τη φτηνή μίμηση των προτύπων που μας προτείνουν, μας πουλάνε και μας επιβάλλουν οι ισχυροί και οι πλούσιοι!
Κι όμως, όλοι χριστιανοί είμαστε, όλοι ψηφίζουμε κι όλοι ξέρουμε να γράφουμε και να διαβάζουμε. Τι είναι, τελικά, αυτό που δεν πάει καλά, που είναι στραβό στις αντιλήψεις μας και στον τρόπο που οργανώσαμε τη ζωή μας; Και τι πρέπει να αλλάξουμε για να διαχωρίσουμε την ήρα από το στάρι, να βρούμε ένα δρόμο για ένα πολιτισμό που θα είναι αντάξιος των καλύτερων ιδανικών, των πιο ευγενικών μας συναισθημάτων και της πιο εξελιγμένης λογικής που σπουδαία δείγματά της έχει να επιδείξει ο άνθρωπος στη μακριά πορεία του μέχρι σήμερα;
Και μ’ αυτές τις σκέψεις, τους προβληματισμούς και τις ιδέες, πιστεύω ότι σήμερα, με μια αριστερή κυβέρνηση στην Ελλάδα, δίνεται η ευκαιρία να εργαστούμε με ζήλο, αυταπάρνηση και σχέδιο προς αυτή την κατεύθυνση. Για ένα πολιτισμό που τα γράμματα και οι τέχνες δεν θα είναι μόνο επαγγέλματα και εκούσια ή ακούσια στηρίγματα ενός απάνθρωπου καθεστώτος, αλλά κινητήριες δυνάμεις για ένα συνολικό εκπολιτισμό της κοινωνίας, για ένα πολιτισμό που δεν θα αφήνει τίποτα απ’ έξω, τίποτα έκθετο στη βαρβαρότητα.
Γι’ αυτό, η συζήτηση για τον Πολιτισμό στον 21ο Αιώνα πρέπει να εξελιχθεί σε κίνημα, να περάσουμε από τις διαπιστώσεις και τα σχόλια στις προτάσεις και τα βήματα που θα μας οδηγούν σε ένα άλλο πολιτισμό, σε ένα άλλο κόσμο, καλύτερο και ωραιότερο.
Στέλιος Ελληνιάδης
