Η οριστική του κατάλυση πραγματοποιείται το 1453. Στα χρόνια που μεσολαβούν, μέχρι τον ξεσηκωμό του γένους, η ανάμνηση διατηρείται από το πολιτιστικό υπόβαθρο και τα «μάρμαρα». Η επιβολή του πιο σκληρού μοντέλου ανατολικής φεουδαρχίας μεταφέρει την ανάμνηση στη λαϊκή παράδοση. Η λαϊκή παράδοση δίνει στην επιστροφή σχεδόν μυθικές διαστάσεις.
Σε όλο το 17ο αιώνα και στις αρχές του 18ου αιώνα, αιώνες στους οποίους εμφανίζεται στο προσκήνιο η αστική τάξη, οι Έλληνες αστοί έχουν συνδέσει άρρηκτα τις τύχες τους με τη διατήρηση του μορφώματος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το θέμα της ιδιοσυστασίας του γένους χρησιμοποιείται από αυτούς ως διαπραγματευτικό όπλο για τη διατήρηση της θέσης τους, στην κατανομή της εξουσίας, στη διανομή του πλούτου και τη συμμετοχή τους στις νέες αγορές της εποχής. Γύρω από το Φανάρι συγκροτείται μία ελίτ «Ελλήνων» αστών-φεουδαρχών η οποίοι διαπραγματευόμενοι τους χριστιανικούς πληθυσμούς, διεκδικούν μερίδιο στην κατανομή του πλούτου.
Ο ευρύτερος πληθυσμός διαβιεί σε συνθήκες σκληρής δουλοπαροικίας. Ιδεολογικά ελέγχεται από την ηγεσία της Εκκλησίας, η οποία στο βωμό των προνομίων της διατηρεί «ήσυχους» τους χριστιανικούς πληθυσμούς της αυτοκρατορίας. Οι Έλληνες διανοούμενοι, κυρίως της ευρωπαϊκής διασποράς, φαντάζονται τον ξεσηκωμό του γένους ως μία λαμπρή επιστροφή στο παρελθόν και μάλιστα στο απώτερο (αρχαία Ελλάδα) χωρίς να είναι ικανοί -από άγνοια, αφέλεια ή οικονομική θέση- να αποτιμήσουν τις νέες συνθήκες στην αυτοκρατορία. Οι Φραγκολεβαντίνοι, όπως αργότερα θα τους αποκαλέσει ο λαός, επιθυμούν μία χώρα ελληνική δίπλα σε κάποιο ευρωπαϊκό έθνος της κεντρικής Ευρώπης. Απεχθάνονται κάθε τι που απορρέει από τη λαϊκή παράδοση. Οι αναφορές τους είναι μόνο στο ένδοξο αρχαίο ελληνικό περιελθόν. Μιλούν για την ελευθερία, ενώ παράλληλα επιθυμούν τη διατήρηση της δουλοπαροικίας.
Μοναδική φωτεινή εξαίρεση ο Ρήγας. Ο Ρήγας τα αλλάζει όλα! Συνδέει τον εθνικό ξεσηκωμό με τη κοινωνική απελευθέρωση. Η Φιλική Εταιρία επηρεασμένη από τον Ρήγα οργανώνει τον αγώνα. Οι Έλληνες αστοί και η ηγεσία του κλήρου είναι αντίθετοι με κάθε ιδέα ξεσηκωμού, γιατί τάχα θα καταλάβουν την αυτοκρατορία από τα μέσα. Δεν θέλουν να διακινδυνεύσουν στο παραμικρό την οικονομική τους θέση στο πλαίσιο της αυτοκρατορίας και δεν επιθυμούν την κατάργηση της δουλοπαροικίας.
Όλα αυτά θα τα σαρώσει η Επανάσταση. Η Επανάσταση δημιουργεί νέα δεδομένα. Πολιτικά κοινωνικά και οικονομικά. Μέρος των αστών μπαίνει κάνοντας την ανάγκη φιλοτιμία στον αγώνα. Ο Θοδωράκης (ο Κολοκοτρώνης) είναι ο μεγάλος τους εχθρός. Η διατήρηση του πλούτου είναι το θέμα. Ο αγώνας κορυφώνεται γύρω από το δάνειο. Διακαώς οι αστοί επιθυμούν τη λήψη του δανείου με το πρόσχημα του αγώνα. Το δάνειο, όμως, στην ουσία θα τους βοηθήσει να διατηρήσουν τον πλούτο τους, να διατηρήσουν την εξουσία τους πάνω στους δουλοπάροικούς.
Ο εσωτερικός αγώνας λήγει με ήττα των λαϊκών δυνάμεων. Οι νέοι Οθωμανοί φορούν ευρωπαϊκή φορεσιά. Στο βωμό των οικονομικών τους συμφερόντων θέτουν σε κίνδυνο την ίδια την Επανάσταση. Η ρήση του Θοδωράκη «φωτιά και τσεκούρι στους προσκειμένους» απευθύνεται κυρίως σ’ αυτούς.
Η χώρα υποδουλώνεται στους Ευρωπαίους. Το ημίψηλο αντικαθιστά το φέσι. Η δουλοπαροικία συνεχίζεται. Ο ελληνικός λαός και η εργατική τάξη επιχειρεί για δεύτερη φορά να τα αλλάξει όλα το ’40. Το ΕΑΜ είναι ο νέος αγώνας για το γένος. Ο εσωτερικός αγώνας και πάλι είναι παρών. Πολλά έχουν ειπωθεί γι’ αυτόν. Ο λόγος του Άρη στη Λαμία τα λέει όλα. Η νέα ήττα ολοκληρώνει την εξάρτηση.
Οι αστοί που κινδύνευσαν σοβαρά επανέρχονται συνοδευόμενοι από «τα καθάρματα». Πάνω σε αυτά οικοδομείται το μετεμφυλιακό κράτος.
Οι αναλογίες του τότε με το σήμερα είναι φανερές και οι διαφορές επίσης. Η ανάλυσή τους ξεφεύγει από τα χορικά πλαίσια του παρόντος κειμένου. Ο αγώνας για πολιτική, κοινωνική και οικονομική ελευθερία είναι ο ίδιος.
Πάνω στις εξέδρες των παρελάσεων βρίσκονται οι απόγονοι -φυσικοί ή όχι λίγη σημασία έχει- των «καθαρμάτων». Η Αριστερά δεν είναι και δεν πρέπει να είναι γεωγραφικός όρος και οριοθέτηση. Πρέπει, παίρνοντας το νήμα από τον Ρήγα, τον Θοδωράκη και τον Άρη, να οδηγήσει το λαό και τη χώρα στην πραγματική απελευθέρωση, να ολοκληρώσει τον αγώνα του Μάρτη του 1821.
* Ο Παντελής Ραδίσης είναι μέλος του Δ.Σ. του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης.
