του Θανάση Μουσόπουλου*
Στον Δρόμο της Αριστεράς έχουν δημοσιευθεί αρκετά κείμενα για τον Νίκο Καζαντζάκη. Προσωπικά με την ευκαιρία της Παγκόσμιας Ημέρας Φιλοσοφίας (25 Νοεμβρίου 2022) δημοσίευσα το άρθρο «Νίκος Καζαντζάκης – Λογοτέχνης ή Φιλόσοφος;».
Πολλά κείμενά μου προσεγγίζουν τον μεγάλο Κρητικό κάτω από αυτό το δίπολο. Πρόσφατα, μάλιστα, ασχολήθηκα και με το «νέο» μυθιστόρημα «Ανήφορος» που κυκλοφόρησε το 2022 (εκδ. Διόπτρα), το οποίο είχε γραφεί το 1946.
Στη σειρά των κειμένων θα μιλήσουμε για τη ζωή και το έργο του (στο πρώτο μέρος) και θα παρουσιάσουμε χαρακτηριστικά αποσπάσματα (στο δεύτερο).
***
Παραθέτουμε μια σύντομη βιογραφία που δημοσιεύει το Μουσείο Καζαντζάκη. «Ο Νίκος Καζαντζάκης γεννήθηκε το 1883 στο Ηράκλειο της τουρκοκρατούμενης Κρήτης. Σπούδασε Νομική στην Αθήνα (1902-1906), και μεταπτυχιακά στο Παρίσι (1907-1909), όπου επηρεάστηκε βαθύτατα από τις φιλοσοφικές αρχές του Μπερξόν και του Νίτσε. Την εποχή αυτή αρχίζει η συστηματική του ενασχόληση με τα γράμματα. Πραγματοποίησε πλήθος ταξιδιών στο εξωτερικό, αρκετές φορές ως ανταποκριτής εφημερίδων. Υπηρέτησε ως γενικός διευθυντής στο υπουργείο Περιθάλψεως (1919), διορίστηκε υπουργός άνευ Χαρτοφυλακίου (1945) και εργάστηκε ως σύμβουλος λογοτεχνίας στην UNESCO (1946). Διετέλεσε πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Συγγραφέων. Το 1956 τιμήθηκε με το Βραβείο Ειρήνης και προτάθηκε ως υποψήφιος για το Νόμπελ Λογοτεχνίας εννέα φορές.
Ο ίδιος θεωρούσε τον εαυτό του πρωτίστως ποιητή, έχοντας γράψει την Οδύσσεια, ένα μεγαλόπνοο έργο με 24 ραψωδίες και 33.333 στίχους. Διακρίθηκε στη δραματουργία (Προμηθέας, Καποδίστριας, Κούρος, Νικηφόρος Φωκάς, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Χριστόφορος Κολόμβος, κ.ά.), στη συγγραφή ταξιδιωτικών εντυπώσεων (Ισπανία, Ιταλία, Αίγυπτο, Σινά, Ιαπωνία και Κίνα, Αγγλία, Ρωσία, Ιερουσαλήμ και Κύπρο), στα φιλοσοφικά δοκίμια (Ασκητική, Συμπόσιο, κ.ά.). Ωστόσο, ευρύτερα γνωστός έγινε από τα μυθιστορήματά του: «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» (1946), «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται» (1948), «Ο καπετάν Μιχάλης» (1950), «Ο τελευταίος πειρασμός» (1951), «Αναφορά στο Γκρέκο» (1961), κ.ά. Το έργο του έχει μεταφραστεί και εκδοθεί σε περισσότερες από 50 χώρες και έχει διασκευαστεί για το θέατρο, τον κινηματογράφο, το ραδιόφωνο και την τηλεόραση».
Να προσθέσουμε για τον θάνατό του. Το καλοκαίρι του 1957 ταξίδεψε στην Κίνα και κατά την επιστροφή μέσω Ιαπωνίας εμβολιάστηκε με αποτέλεσμα να προσβληθεί από γάγγραινα. Νοσηλεύτηκε αρχικά στην Κοπεγχάγη και στη συνέχεια στο Φράιμπουργκ, όπου προσβλήθηκε από ασιατική γρίπη και πέθανε σε ηλικία εβδομήντα τεσσάρων χρόνων. Η σορός του μεταφέρθηκε στο Ηράκλειο και ενταφιάστηκε στην Τάπια Μαρτινέγκο, κοντά στο ενετικό κάστρο της πόλης.
Όσον αφορά το έργο του, το 2007 το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου κατέγραψε περισσότερες από 580 εκδόσεις ξένων μεταφράσεων έργων του παγκοσμίως, ενώ κάθε χρόνο ο κατάλογος αυτός εμπλουτίζεται αποδεικνύοντας τη διαχρονική και διεθνή απήχηση του έργου του. Οι εκδόσεις Διόπτρα επανεκδίδουν όλα τα έργα του Καζαντζάκη, ενώ ο Ζορμπάς και ο Καπετάν Μιχάλης εκδόθηκαν με τη μορφή «κόμικ».
***
Για το έργο του Νίκου Καζαντζάκη θα δώσουμε τον λόγο σε δύο σημαντικούς γραμματολόγους.
Ο Roderick Beaton, «Εισαγωγή στη νεότερη Ελληνική Λογοτεχνία» (1996), ασχολήθηκε ιδιαίτερα με το έργο του Νίκου Καζαντζάκη. Διαπιστώνει ότι «λιγότερη προσοχή έχει δοθεί στη θέση του Καζαντζάκη στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας, που είναι και ο χώρος στον οποίο τελικά ανήκει, παρ’ όλη την αμοιβαία περιφρόνηση που, για το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, τον κράτησε μακριά από τους λογοτέχνες του τόπου του». Και, μιλώντας για την μεταπαλαμική τριανδρία, καταλήγει: «Μετά την ολοκλήρωση του οριακού αυτού έργου, της Οδύσσειας, ο Καζαντζάκης, ακριβώς όπως συνέβη και με τον Σικελιανό μετά τις Δελφικές Γιορτές και με τον Βάρναλη μετά τους Σκλάβους Πολιορκημένους, άλλαξε πορεία. Δεν υπήρξε καμία πιθανότητα οι ποιητές αυτοί να προχωρήσουν περισσότερο προς την ίδια κατεύθυνση. Έτσι η κληρονομιά του Παλαμά τελείωσε με υπερτροφικό τρόπο».
Το ενδιαφέρον του Μπήτον μετατοπίζεται στα μυθιστορήματα του Ν.Κ. και κατά κύριο λόγο στο έργο του «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά», στο οποίο αφιερώνει αρκετό χώρο. Ο Ν.Κ. «καταφέρνει να διαπλέξει στο μυθιστόρημα αυτό στοιχεία της λογοτεχνικής, φιλοσοφικής, θρησκευτικής και λαϊκής παράδοσης της ελληνικής γλώσσας από όλη την περίοδο της ιστορίας της».
Ο Στυλιανός Αλεξίου (1921-2013) ήταν αρχαιολόγος, φιλόλογος και μελετητής τόσο της κλασικής, όσο και της βυζαντινής και της νεότερης ελληνικής γραμματείας. Αδερφές του πατέρα του ήταν οι συγγραφείς Γαλάτεια Αλεξίου (μετέπειτα Καζαντζάκη) και η Έλλη Αλεξίου. Στον Νίκο Καζαντζάκη αφιέρωσε και άλλες μελέτες του. Είχε άλλη σχέση με τον Νίκο Καζαντζάκη. Στο έργο του «Ελληνική Λογοτεχνία» (2010) αφιερώνει κοντά είκοσι σελίδες με στοιχεία και εκτιμήσεις για τη ζωή και το έργο του Ν.Κ. Το κύριο σώμα των στοιχείων ξεκινά με τη βιογραφία του. «Με την εντυπωσιακή εμφάνιση και την ισχυρή προσωπικότητά του, απέκτησε αρχικά στην Ελλάδα έναν στενό κύκλο από θαυμαστές και θαυμάστριες. Είχε όμως και αντιπάλους στον χώρο της λογοτεχνίας και της κριτικής. Η παγκόσμια διάδοση έργων του με μεταφράσεις και παραστάσεις στο θέατρο, κυρίως από το 1950 και πέρα, καθόρισε τελικά την αποδοχή του και στην Ελλάδα».
Στη συνέχεια αφιερώνονται πολλές σελίδες στην «Οδύσσεια», που η κεντρική της ιδέα κατά τον Στ. Αλεξίου είναι «η εγκατάλειψη της καθημερινής “μιζέριας”, των μικρών φροντίδων και συμφερόντων, η “επιστράτευση” του ατόμου για έναν “Ανήφορο”, για ολοένα υψηλότερους στόχους, πολιτικούς, κοινωνικούς, πνευματικούς». Παρατηρεί ότι η κεντρική αυτή ιδέα συνδέεται με τις απόψεις που διατυπώνονται στο φιλοσοφικό δοκίμιό του, την «Ασκητική».
Ο Ν.Κ. εκτός από την «Οδύσσεια» σχεδίαζε ένα δεύτερο έπος με τον τίτλο «Ακρίτας». Μας πληροφορεί ο Αλεξίου: «Ο Καζαντζάκης προφητικά είδε ότι η ανθρωπότητα, μονόπλευρα βασισμένη στην “επιστήμη”, πηγαίνει προς την αυτοκαταστροφή […] Στο έπος του Καζαντζάκη, ο Ακρίτας δημιουργεί […] έναν Υπεράνθρωπο-Robot. Είναι η προσωποποίηση της τεχνολογίας. Στην αρχή βελτιώνει τη ζωή του ανθρώπου. Τελικά γίνεται πανίσχυρη και τον υποτάσσει».
Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στα μυθιστορήματα και σχολιάζεται ότι ο Ν.Κ. «ήταν από τους πρώτους πεζογράφους που είδαν τον κινηματογράφο ως τέχνη». Επιγραμματικά αναφέρονται τα δράματα και η υπόλοιπη ποίησή του. Ακολουθούν τα φιλοσοφικά κείμενα: «Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου και Ασκητική, οι μεταφράσεις, τα παιδικά, οι επιστολές προς την Γαλάτεια και τα ταξιδιωτικά».
***
Κλείνοντας, λίγες σειρές από την «Ασκητική»:
«Ποῦ πᾶμε; Μὴ ρωτᾷς. Ἀνέβαινε, κατέβαινε. Δὲν ὑπάρχει ἀρχή, δὲν ὑπάρχει τέλος. Ὑπάρχει ἡ τωρινὴ τούτη στιγμή, γιομάτη πίκρα, γιομάτη γλύκα καὶ τὴ χαίρουμαι ὅλη. Καλὴ εἶναι ἡ ζωή, καλὸς ὁ θάνατος, ἡ Γῆς στρογγυλὴ καὶ στέρεη σὰ στῆθος γυναίκας στὶς πολυκάτεχες παλάμες μου. Δίνουμαι σὲ ὅλα. Ἀγαπῶ, πονῶ, ἀγωνίζομαι».
«Ἕνα καράβι εἶναι τὸ σῶμα μας καὶ πλέει ἀπάνω σὲ βαθυγάλαζα νερά. Ποιὸς εἶναι ὁ σκοπός μας; Νὰ ναυαγήσουμε».
Θα συνεχίσουμε με το έργο του στην επόμενη ενότητα.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής.
