Με πρόσκληση του Σώματος Εθελοντών Χαλανδρίου, μπροστά σε ένα πολύ ποιοτικό ακροατήριο που γέμισε την αίθουσα του Κέντρου Νεότητας του Δήμου Χαλανδρίου, στις 20 Μαρτίου, συζητήθηκαν μερικά από τα σημεία που ξεχωρίζουν στην πορεία διαμόρφωσης του νεότερου πολιτισμού των Ελλήνων. Η ομιλία θα δημοσιευτεί σε τρία μέρη.
Αφού έχουμε σαν αφορμή την επέτειο της Επανάστασης του 1821, θα ξεκινήσω από την ίδρυση του ελληνικού κράτους και την άφιξη του Γερμανού βασιλιά, αλλά δεν θα αφηγηθώ μια ιστορία που πάει χρονολογικά, γιατί θα πηγαίνω μπρος-πίσω. Μόνο στο τέλος, αν τα καταφέρω, θα μπορεί κανείς να σχηματίσει μια συνολική αντίληψη για τον τρόπο που βλέπω και εξηγώ αυτή την πολύ ενδιαφέρουσα, αλλά και πολύ βασανιστική πορεία του ελληνικού πολιτισμού στη διάρκεια διακοσίων χρόνων.
Βασικός άξονας είναι το γεγονός ότι ο ελληνικός πολιτισμός βρίσκεται συνεχώς κάτω από εξαιρετική πίεση η οποία καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τη διαμόρφωση και εξέλιξή του. Και η μεγαλύτερη πίεση προέρχεται από το εξωτερικό άμεσα και έμμεσα διαμέσου των εντόπιων παραγόντων που ακολουθούν το συρμό.
Πραγματικούς φίλους, κράτη και εξουσίες, δεν είχαμε. Κι όσοι ξένοι πολιτικοί είχαν φιλικά αισθήματα απέναντί μας τα υπέτασσαν στα συμφέροντά τους. Φιλέλληνες πολίτες υπήρχαν και αρκετοί θυσιάστηκαν στο πλευρό μας στα πεδία των μαχών, αλλά κι απ’ αυτούς τους φιλικά προσκείμενους ξένους κάποιοι συνέδεαν το φιλελληνισμό τους με τα εθνικά συμφέροντα των κρατών τους, ενώ κάποιοι συνέδεαν τον φιλελληνισμό αποκλειστικά με την αρχαία Ελλάδα και όχι και με τον σύγχρονο Ελληνισμό, τον οποίο, μάλιστα, ορισμένοι απεχθάνονταν ως πολύ κατώτερο ή και εντελώς άσχετο συγκριτικά με το αρχαίο πρότυπο, οι δε πιο ακραίοι δεν τον θεωρούσαν καν ελληνικό, ούτε το λαό ούτε τον λαϊκό πολιτισμό που προερχόταν από τα οικονομικά ασθενέστερα στρώματα. Και τέτοιες αντιλήψεις τις συμμερίζονταν και μέλη της εντόπιας ελίτ, αν και απέφευγαν, για προφανείς λόγους, να τις εκφράζουν δημόσια.
Επί 200 χρόνια, εντόπιοι και ξένοι προσπαθούν με κάθε μέσο και κάθε τρόπο να αλλοιώσουν και να εκμεταλλευτούν τον ελληνικό πολιτισμό. Οι Ευρωπαίοι δέχτηκαν το αρχαίο μέρος του και απέρριψαν όλο το υπόλοιπο, αλλά και το αρχαίο το προσάρμοσαν στα μέτρα τους. Ξεκινώντας από τους Ρωμαίους που αφού πήραν ό,τι πήραν, από το μοναδικό παγκοσμίως και ανώτερο από κάθε άποψη σύστημα διακυβέρνησης της αρχαίας Αθήνας, το δημοκρατικό, μέχρι τον τρόπο κατασκευής των θεάτρων, πολέμησαν επί αιώνες με φανατισμό και σκληρότητα τον ελληνικό πολιτισμό, έχοντας υιοθετήσει και ασπαστεί τον εισαγόμενο από την Παλαιστίνη χριστιανισμό, κλείνοντας τις φιλοσοφικές σχολές που ήταν τα πανεπιστήμια της εποχής, γκρεμίζοντας τους αρχαίους ναούς ή μετατρέποντάς τους σε χριστιανικούς και καταδιώκοντας τους Έλληνες ως ειδωλολάτρες.
Βέβαια, στη συνέχεια, οι χριστιανοί χρησιμοποίησαν επιλεκτικά το αρχαιοελληνικό πνευματικό απόθεμα ερμηνεύοντας το κατά το δοκούν για να αναβαθμίσουν τον φτωχό σε αλήθειες και ιδέες χριστιανισμό και, αργότερα, για να εξανθρωπίσουν τη σκληρή αποικιοκρατική και δουλοκτητική βαρβαρότητα στην οποία συμμετείχαν ιερωμένοι, πρωτοστατούντες, ως απεσταλμένοι του Πάπα. Μέχρι σήμερα βλέπει κανείς πώς αξιοποίησαν παραλλάσσοντας και παρερμηνεύοντας όχι μόνο τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τον Σωκράτη, αλλά και τον Θουκυδίδη, τον Κλεισθένη και τον Περικλή. Αξιοπρόσεκτο είναι πόσο ευεργετήθηκαν από την υιοθέτηση της δημοκρατίας, αλλά και πόσο την παραποίησαν στην εφαρμογή της.
Ευρωκρατία
Δυστυχώς, σε όλη την πορεία, οι Έλληνες που ακολουθούσαν από πεποίθηση ή από ιδιοτέλεια τα ευρωπαϊκά πρότυπα, αποδείχτηκαν πιο εχθρικοί και, μάλιστα, πιο επίμονα εχθρικοί σε οτιδήποτε προερχόταν από τη βάση της κοινωνίας, υποβαθμίζοντας την αξία του και απορρίπτοντάς το ως φτηνό και χυδαίο. Η δε δημοκρατία που δεινοπάθησε πάρα πολύ, εφαρμόστηκε ανάπηρη και με πολύ μεγάλη καθυστέρηση, σαν κακή απομίμηση των εφαρμογών που έκαναν οι Ευρωπαίοι έχοντας εξαρχής παραποιήσει την αθηναϊκή δημοκρατία στα βασικά της συστατικά. Στην Ελλάδα, η δημοκρατία δεν ήρθε για να εφαρμοστεί από την πηγή της, την αρχαία Αθήνα, ήρθε από τη Γαλλία και τη Βρετανία, προσαρμοσμένη στις ανάγκες και τις αντιλήψεις των ευρωπαϊκών ελίτ.
Από την ίδρυσή του, το υπό κατασκευή ελληνικό κράτος αφαιρέθηκε αυτούσιο από τους Έλληνες επαναστάτες και παραδόθηκε ολόκληρο και άνευ όρων από μεγάλο τμήμα των συντελεστών του στους ξένους κηδεμόνες. Αυτοί είχαν τη βούληση και τα μέσα να φτιάξουν ένα νέο κράτος, αλλά το κέρδος αυτό είχε μεγάλο μακροπρόθεσμο κόστος καθώς καταργούσε την οθωμανοκρατία, αλλά εδραίωνε αντ’ αυτής την ευρωκρατία, δηλαδή την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία που έκτοτε κράτησε την Ελλάδα, άλλοτε με το καλό κι άλλοτε με το άγριο στο στάτους της εξαρτημένης χώρας με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Γι’ αυτό ούτε η δημοκρατία λειτούργησε ποτέ σωστά ούτε η ανεξαρτησία που ήταν ο βασικός στόχος της Επανάστασης του ’21 επιτεύχθηκε μέχρι σήμερα.
Και σ’ αυτό έπαιξαν και παίζουν πάρα πολύ σημαντικό ρόλο οι εντόπιοι, πολιτικοί, στρατιωτικοί, οικονομικοί παράγοντες, πνευματικοί άνθρωποι και απλοί πολίτες που ευθυγραμμίστηκαν με το καθεστώς της ξένης εξάρτησης και δημιούργησαν ένα σετ σχετικών αντιλήψεων και ένα πολυδαίδαλο μηχανισμό για την αναπαραγωγή και διαιώνισή του. Δηλαδή, υπό την καθοδήγηση των ξένων, επινόησαν και διαμόρφωσαν μια πλήρη κουλτούρα εξάρτησης που έκτοτε έχει κυρίαρχη θέση και ρόλο στην κοινωνία και το κράτος, οριζοντίως και καθέτως. Αυτό είναι καθοριστικό για να αντιληφθεί κανείς ότι ο ελληνικός πολιτισμός έπρεπε εξ αρχής να επιλύσει πολύ μεγάλα προβλήματα για να μπορέσει να σταθεί και να ευδοκιμήσει μέσα σε ένα καθεστώς εξάρτησης που είναι αποδεκτό και από τους διαχειριστές της εντόπιας εξουσίας.
141 χρόνια!
Βασιλιάς Όθωνας, βασίλισσα Αμαλία, Βαυαροί αντιβασιλείς και βαυαρικός στρατός, ξένη μοναρχία, 100%, με απόλυτη εξουσία. Πλήρως ενσωματωμένα στο βασιλικό καθεστώς κόμματα που είχαν συμβουλευτικό χαρακτήρα και ήταν γνωστά ως αγγλικό, γαλλικό και ρωσικό! Κορυφαία έκφραση ξενοδουλείας. Ο τελευταίος βασιλιάς, με επώνυμο Γκλίξμπουργκ, εκδιώκεται με δημοψήφισμα το 1974, 141 χρόνια μετά την άφιξη του πρώτου, του Όθωνα! Τα δύο τρίτα της ζωής του ελληνικού κράτους πέρασαν με ανώτατο άρχοντα βασιλιά και μάλιστα ξένο!
Και ο γιος του τελευταίου, το 2025, αποκτάει με δικαστική απόφαση το όνομα «Ντεγκρές», που σημαίνει «της Ελλάδας», επιβεβαιώνοντας ότι αποτελεί μία εφεδρεία του δυτικού συστήματος «προστασίας», ανοιχτή, χωρίς ημερομηνία λήξης. Για όποτε χρειαστεί, αν χρειαστεί. Και μόνο συμβολικά να συντηρεί στο μυαλό κάποιων νοσταλγών το θεσμό της βασιλείας, εξυπηρετεί τους σκοτεινούς σκοπούς της νεοαποικιοκρατίας.
Αυτό το καθεστώς, όμως, το ξενόφερτο, αποδεικνύεται μακροπρόθεσμα ότι δεν μπορεί να αφανίσει τη βαθύτερη ανάγκη των ανθρώπων, τουλάχιστον μιας πολύ σημαντικής μερίδας, να διατηρήσουν και να καλλιεργήσουν παραπέρα τα στοιχεία της δικής τους ξεχωριστής ταυτότητας. Στοιχεία που οι ρίζες τους χάνονται στα μεγάλα βάθη της ιστορίας και, μέσα στους αιώνες, εξελίχθηκαν παίρνοντας ουσίες από το πλούσιο ιστορικοπολιτισμικό παρελθόν.
Ουσίες και από τη γη, τη χλωρίδα και την πανίδα, από τα ήθη και τα έθιμα, τους μύθους, τους θρύλους, τις μουσικές, τα τραγούδια, τις διαλέκτους, τις κοσμοαντιλήψεις και όλες τις τοπικές ιδιαιτερότητες, υλικές και πνευματικές, αλλά και τις επιρροές που αφομοιώθηκαν επιλεκτικά από άλλους πολιτισμούς, γειτονικούς ή περαστικούς.
Συγγενή και ετερόκλητα συστατικά που όλα μαζί φτιάχνουν άπειρα μείγματα που λειτουργούν αλληλένδετα στην κάθε κοινότητα έχοντας, όμως, κοινούς παρονομαστές χάρη στην απροσδιορίστου χρόνου συνύπαρξη των κοινοτήτων σε ένα τόπο και σε μία ευρύτερη περιοχή.
Η Βαυαροκρατία, όσους οπαδούς κι αν έχει, από συμφέρον ή από ιδεοληψία, π.χ. κάποιος λέει ότι προτιμάει τους προηγμένους Γερμανούς ή Άγγλους ή Γάλλους από τους ανατολίτες Έλληνες, συγκρούεται αναπόφευκτα με την τάση που έχουν οι άνθρωποι που ζουν σε οργανωμένες κοινωνίες να αυτοπροσδιορίζονται με βάση τα δικά τους δεδομένα, να έχουν διακριτή ταυτότητα, κοινή με τους οικείους τους.
Πριν το κράτος
Επί αιώνες, οι γηγενείς ήταν υπήκοοι της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, Ρωμιοί, κι έτσι ταυτοποιήθηκαν και από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, Ρουμ, μέλη του ρωμέικου μιλέτ. Παρένθεση: το μιλέτ έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της ιδιαιτερότητας των Ρωμιών γιατί τους πρόσφερε μια σημαντική αυτονομία στη διαχείριση των υποθέσεων τους.
Ζώντας στον τόπο των Ελλήνων, οι περισσότεροι μιλούσαν ελληνικά, προσεύχονταν στα ελληνικά και τραγουδούσαν ελληνικά, με τις όποιες παραλλαγές. Και ήταν χριστιανοί ορθόδοξοι. Αλλά ορθόδοξοι ήταν και οι Βούλγαροι, και οι Σέρβοι και οι Μαυροβούνιοι και οι Γεωργιανοί και οι Ρώσοι. Έτσι, όταν όλοι οι λαοί άρχισαν να προβάλλουν την αυτονομία τους και να αυτοπροσδιορίζονται ως Σέρβοι, Βούλγαροι κ.λπ., το «Ρωμιός» έφτασε να σημαίνει Έλληνας ορθόδοξος.
Και οι διανοούμενοι και οι έμποροι και οι προύχοντες ελληνικής καταγωγής που ζούσαν και ευδοκιμούσαν στη Φλωρεντία, την Πάδοβα, τη Βιέννη, το Παρίσι, την Οδησσό, τη Σμύρνη, την Αλεξάνδρεια και την Κωνσταντινούπολη, επηρεασμένοι από το πνεύμα του Διαφωτισμού και του φιλελληνισμού, καλλιεργούσαν σε ανώτερο επίπεδο την εθνική συνείδηση, επικεντρώνοντας την προσπάθεια της ανασυγκρότησης της ταυτότητας περισσότερο πάνω στην ελληνικότητα και λιγότερο πάνω στην πιο διάχυτη ταυτότητα του χριστιανού που αφορούσε πάρα πολλούς άλλους πολιτισμούς.
Το χριστιανός που επί αιώνες αρκούσε για να διαχωρίζει όλους τους Ρωμιούς από τους μουσουλμάνους, δεν επαρκούσε πλέον για τη δημιουργία ξεχωριστής αναγνωρίσιμης ταυτότητας. Εξάλλου, οι ίδιοι οι Ευρωπαίοι θεωρούσαν τους ομιλούντες ελληνικά κατοίκους της νοτιοανατολικής Βαλκανικής χερσονήσου και της Μικρασίας, Έλληνες, απόγονους των αρχαίων Ελλήνων.
Ο Κοραής, οι Φιλικοί, ο Καποδίστριας και πολλοί άλλοι διακεκριμένοι Έλληνες εμφυσούσαν στους απλούς ανθρώπους την ανάγκη συσπείρωσης με βάση την ελληνικότητα με προοπτική την αποτίναξη της οθωμανικής κυριαρχίας προκειμένου να δημιουργηθεί ένα ελληνικό κράτος με αναφορά στην αρχαιότητα, και, για κάποιους, και στο εξελληνισμένο Βυζάντιο.
Το εμφύτευμα
Ήταν τόσο ώριμη η στιγμή που ακόμα και αμόρφωτοι άνθρωποι εξεγέρθηκαν και πήραν τα όπλα εναντίον των Οθωμανών. Και η Επανάσταση που ξέσπασε με μπροστάρηδες το κράμα εγγράμματων και αγράμματων, με τον Υψηλάντη και τον Μαυροκορδάτο και τον Κολοκοτρώνη και τον Καραϊσκάκη, είχε εθνικοαπελευθερωτικό και κοινωνικό χαρακτήρα, αλλά και πολιτισμικό. Γιατί, παρ’ όλες τις δυσκολίες ελλείψει επαρκών στοιχείων που έχει η τεκμηρίωσή του, το γεγονός είναι, κρίνοντας εκ του αποτελέσματος, ότι και στα χρόνια της Ρωμαιοκρατίας και στα χρόνια της Οθωμανοκρατίας και στα χρόνια της Φραγκοκρατίας, στις χιλιάδες ελληνικές κοινότητες που ήταν διάσπαρτες σε μια περιοχή πολύ μεγαλύτερη από τη σημερινή Ελλάδα, υπήρχε το υπόστρωμα της ξεχωριστής, της ελληνότροπης κουλτούρας, αυτό που αποτέλεσε το φυτώριο μέσα στο οποίο βλάστησε ο σπόρος του Νέου Ελληνισμού.
Κι όλα αυτά τα στοιχεία, συν όσα επινοήθηκαν στην πορεία ή αναβίωσαν, έγιναν θώρακες και όπλα για την παλλαϊκή κινητοποίηση και την επίτευξη του στόχου της καθολικής απελευθέρωσης. Μαζί με τα καριοφίλια και τις σπάθες, επιστρατεύτηκαν και τα τραγούδια, οι χοροί, τα ποιήματα, οι θρύλοι, οι μύθοι, οι καταξιωμένοι ήρωες, οι ντόπιοι θεοί και οι άγιοι.
Με αυτά και με ό,τι πρόσθεταν συνεχώς οι διανοούμενοι της Διασποράς, χτίστηκε σιγά-σιγά και η αντίσταση στην αλλοτρίωση και υποδούλωση που μεθόδευαν οι ξένοι κηδεμόνες και οι εντόπιοι συνεργάτες τους από την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Παίρνοντας υπόψη ότι, μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, ακόμα και πολλοί απ’ αυτούς που πολέμησαν για την ανεξαρτησία υποτάχθηκαν, ενσωματώθηκαν και υπηρέτησαν τη νέα πατρωνία, την ευρωπαϊκή που ήταν πιο διεισδυτική και πιο διαβρωτική πολιτισμικά από τον οθωμανική.
Κι αυτός ο αγώνας για το χαρακτήρα του κράτους μας και την ιδιαίτερη ταυτότητα μας συνεχίζεται με αυξομειώσεις, με εξάρσεις και υπαναχωρήσεις, μέχρι σήμερα.
Η γλώσσα
Είναι ένα πελώριο επίτευγμα το ό,τι, με ξένη εξουσία επί δύο χιλιάδες χρόνια στα μέρη μας, δεν χάθηκε η γλώσσα μας, παρ’ όλα τα φοβερά εμπόδια που είχαν επιβληθεί και εφαρμόστηκαν ακόμα κι όταν η ξένη επιρροή ήταν σε ύφεση. Τα δε τελευταία 500 χρόνια, η ευρωπαϊκή αποικιοκρατία κατέστρεψε αμέτρητες τοπικές κουλτούρες εκ θεμελίων σε όλη τη γη. Είναι εντυπωσιακά ανατριχιαστικό πόσα εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι σε όλες τις ηπείρους έχασαν όχι μόνο την ελευθερία και το αυτεξούσιο, αλλά και τη γλώσσα τους, με αποτέλεσμα, για παράδειγμα, 200 εκατομμύρια Βραζιλιάνοι, λευκοί, μαύροι και μιγάδες, να μιλούν πορτογαλικά, 400 εκατομμύρια Χιλιανοί, Αργεντίνοι, Περουβιανοί, Βενεζουελάνοι, Μεξικανοί και άλλοι Αμερικάνοι ιθαγενείς κάτω από τις ΗΠΑ να μιλούν μόνο ισπανικά, οι Τζαμαϊκανοί, οι Κενιάτες, οι Νιγηριανοί, οι Νοτιοαφρικάνοι, οι Μαορί στη Νέα Ζηλανδία και οι Αβορίγινες στην Αυστραλία να έχουν ως μητρική γλώσσα τα αγγλικά και οι κάτοικοι της υποσαχάριας Αφρικής και άλλων χωρών να έχουν μητρική γλώσσα τα γαλλικά! Αλλά όλοι αυτοί δεν ήταν μουγγοί και άγλωσσοι, μέχρι που τους κατάκτησαν οι Ευρωπαίοι αποικιοκράτες, οι οποίοι ρήμαξαν στην κυριολεξία τους πολιτισμούς τους. Πρέπει κανείς να το έχει αυτό υπόψη του για να καταλάβει από τι γλιτώσαμε!
Είναι πραγματικά μία εξαίρεση που εμείς δεν χάσαμε τη γλώσσα μας. Ένα φτωχό και υπό τον απόλυτο έλεγχο της Δύσης κρατίδιο. Ασφαλώς, πέρα κι από άλλους παράγοντες, στην πιο κρίσιμη φάση, μας βοήθησε ότι, θεωρώντας μας απογόνους της αρχαίας Ελλάδας, οι αποικιοκράτες δεν μας πίεσαν όπως πίεσαν όλους τους άλλους υποτελείς ανά τον κόσμο. Αλλά δεν είναι ότι δεν κινδυνεύσαμε, γιατί μας πίεζαν σε όλα τα υπόλοιπα στοιχεία και γνωρίσματα που συγκροτούν την αυθυπαρξία μας και την ταυτότητά μας. Δεν είμαι αντιευρωπαίος, όπως δεν είμαι αντιτούρκος, αντιρώσος, αντικινέζος και αντιβραζιλιάνος. Αλλά θέλω να καλλιεργηθώ με αυτό που μου αναλογεί πολιτισμικά και να το εμπλουτίσω, εκτιμώντας τα αντίστοιχα των άλλων με την ελπίδα ότι και εκείνοι θα καλλιεργήσουν τα δικά τους χωρίς να εχθρεύονται τα δικά μου και των υπολοίπων. Αλλά οι Ευρωπαίοι έκαναν το χειρότερο καθώς επιδόθηκαν με ζήλο στην προσπάθεια να επιβάλλουν τον δικό τους πολιτισμό σε όλους τους λαούς αφανίζοντας ό,τι ήταν ντόπιο. Αν το είχαν καταφέρει ολοκληρωτικά, όλη η ανθρωπότητα θα μιλούσε αποκλειστικά τη δική τους γλώσσα, θα είχε αποκλειστικά τη δική τους θρησκεία και θα τραγουδούσε μόνο τα δικά τους τραγούδια. Εφιαλτικό!
Το προσπάθησαν σε παγκόσμια κλίμακα, το πέτυχαν σε αξιοσημείωτο βαθμό, αλλά δεν μπόρεσαν ή δεν πρόλαβαν να το εφαρμόσουν καθολικά και οριστικά.
Στην Ελλάδα, σε όλο τον 19ο αιώνα, για παράδειγμα, η μόνη μουσική που αναγνωριζόταν ως σημαντική για να καθιερωθεί ως εθνική μουσική ήταν η ευρωπαϊκή. Η μόνη ενδυμασία ήταν η ευρωπαϊκή. Η νομοθεσία ήταν ευρωπαϊκή, αφού πέταξαν στα σκουπίδια τα πρώτα μας Συντάγματα και εφάρμοσαν τους κώδικες που έφεραν οι Γερμανοί νομομαθείς και επέβαλε η ελέω θεού εξουσία των βασιλιάδων.
Βασιλεία, νόμοι, στρατός, διοίκηση, όπερα, μουσική από βαυαρικές στρατιωτικές μπάντες, βαλς, φράκα, όλα ήταν ξενόφερτα και ξενοκίνητα. Ούτε στο ελάχιστο δημοκρατία, ούτε ελληνικός στρατός, ούτε εθιμικό δίκαιο που υπήρχε σε όλες τις κοινότητες, ούτε παραδοσιακό τραγούδι, ούτε μπάλοι και συρτοί, ούτε δημοτική γλώσσα.
Και η προσαρτημένη στην ξενοκρατία άρχουσα τάξη σιγόνταρε παρεμποδίζοντας, δυσφημώντας ή απαγορεύοντας κάθε πολιτιστικό στοιχείο που δεν υπαγόταν στο ευρωπαϊκό μοντέλο, με πρώτο θύμα την ίδια τη γλώσσα κι από κοντά τη μουσική, το τραγούδι και το χορό.
