του Χριστόδουλου Δολαψάκη
Το Μακεδονικό αποτελεί για περισσότερα από 100 χρόνια πεδίο αντιπαραθέσεων, με καθοριστικό τον ρόλο των «μεγάλων δυνάμεων» ανά εποχή. Η εμπλοκή τους, σε συνδυασμό με τις κατά καιρούς διαφορετικές συνθήκες και τις εθνικές πολιτικές των κρατών της περιοχής, δημιουργεί ένα πολύπλοκο και εκρηκτικό μείγμα. Από τον Μεσοπόλεμο, η ύπαρξη του κομμουνιστικού κινήματος αποτέλεσε μια παράμετρο χωρίς την οποία είναι αδύνατον να «ξανακοιτάξουμε» την ιστορία της Μακεδονίας. Η σύντομη επισκόπηση που ακολουθεί επιχειρεί να αναδείξει τη σχέση του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος με το Μακεδονικό σε μια περίοδο αντιπαραθέσεων, πολέμων αλλά και επαναστάσεων.
Μεσοπόλεμος
Η Μακεδονία είναι στόχος του βουλγαρικού εθνικισμού που στηρίζεται στην ύπαρξη σημαντικού αριθμού σλαβόφωνων. Το νεοϊδρυθέν ΚΚΕ τους υπολογίζει σε 120.000 και αναπτύσσει δεσμούς μαζί τους, ασχολούμενο με τα καθημερινά τους προβλήματα και προστατεύοντάς τους από διώξεις. Η συμφωνία Ελλάδας-Βουλγαρίας για εθελούσια έξοδο από την ελληνική Μακεδονία μη ελληνικών πληθυσμών (1919) και η εισροή Μικρασιατών προσφύγων μετά το 1922, αλλάζουν θεαματικά τον εθνολογικό χάρτη της περιοχής. Το ελληνικό στοιχείο αποτελεί πλέον το 89% του πληθυσμού. Σε αυτό το περιβάλλον, το ΚΚΕ αναγκάζεται το 1925 –εν μέσω διαφωνιών και αποχωρήσεων– να εκτελέσει το «διεθνιστικό του καθήκον» αποδεχόμενο την θέση της Βαλκανικής Κομμουνιστικής Ομοσπονδίας για «Ενιαία και Ανεξάρτητη Μακεδονία και Θράκη» που αντανακλά τις τότε προνομιακές σχέσεις του Κ.Κ. Βουλγαρίας με την 3η Διεθνή. Η θέση αυτή αποτελεί αφορμή εκτεταμένων διώξεων και ανατρέπεται το 1934 υπό τη νέα ηγεσία του Ν. Ζαχαριάδη σε ένα κόμμα που μαζικοποιείται και σφυρηλατεί ισχυρούς δεσμούς με τον λαό.
Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος
Η ναζιστική Γερμανία, η Μ. Βρετανία, αλλά και η ΕΣΣΔ, προκειμένου να εξασφαλίσουν τη συμμαχία ή την ουδετερότητα της Βουλγαρίας, υπόσχονται εδαφικά ανταλλάγματα που περιλαμβάνουν τη Θράκη και την Ανατολική Μακεδονία. Ακόμα και την ώρα που η Ελλάδα αντιμετωπίζει την ιταλική εισβολή –και το ΚΚΕ μέσω του γράμματος του Ν. Ζαχαριάδη, καλεί τον ελληνικό λαό να παλέψει για τη «λευτεριά, την τιμή, την εθνική μας ανεξαρτησία»– οι αγγλικές μυστικές υπηρεσίες σχεδιάζουν την προώθηση «αυτόνομης και ενιαίας Μακεδονίας». Τελικά, οι Βούλγαροι προτιμούν τις γερμανικές προσφορές και προσχωρούν στον Άξονα τον Μάρτιο του 1941.
Η ναζιστική Γερμανία, η Μ. Βρετανία, αλλά και η ΕΣΣΔ, προκειμένου να εξασφαλίσουν τη συμμαχία ή την ουδετερότητα της Βουλγαρίας, υπόσχονται εδαφικά ανταλλάγματα που περιλαμβάνουν τη Θράκη και την Ανατολική Μακεδονία. Ακόμα και την ώρα που η Ελλάδα αντιμετωπίζει την ιταλική εισβολή –και το ΚΚΕ μέσω του γράμματος του Ν. Ζαχαριάδη, καλεί τον ελληνικό λαό να παλέψει για τη «λευτεριά, την τιμή, την εθνική μας ανεξαρτησία»– οι αγγλικές μυστικές υπηρεσίες σχεδιάζουν την προώθηση «αυτόνομης και ενιαίας Μακεδονίας». Τελικά, οι Βούλγαροι προτιμούν τις γερμανικές προσφορές και προσχωρούν στον Άξονα τον Μάρτιο του 1941
Έναρξη της κατοχής – Η εξέγερση της Δράμας
Η Βουλγαρία καταλαμβάνει την Θράκη και την Ανατολική Μακεδονία και εφαρμόζει πολιτική εκβουλγαρισμού με μεταφορά εποίκων (υπολογίζονται σε 50.000), ίδρυση βουλγαρικών σχολείων και υπηρεσιών, καθώς και θέσπιση υποχρεωτικής βουλγαρικής υπηκοότητας. Το έργο των Βουλγάρων υποστηρίζουν Γερμανοί και Ιταλοί με την δημιουργία ένοπλων σλαβόφωνων φρουρών (Οχράνα και Κομιτάτο). Τον Σεπτέμβριο του 1941, πραγματοποιείται η πρώτη μαζική λαϊκή εξέγερση στην κατεχόμενη Ευρώπη. Το Μακεδονικό Γραφείο του ΚΚΕ καλεί τον λαό της Δράμας σε εξέγερση που ακολουθείται από σκληρά αντίποινα: Εκτελούνται τουλάχιστον 4.000-5.000 Έλληνες, μεταξύ των οποίων όλα τα ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ. Η δωσίλογη ελληνική κυβέρνηση Τσολάκογλου παρακαλάει τους Ναζί για βοήθεια και κάνει λόγο για «προβοκάτσια». Μπορεί η εξέγερση να θεωρήθηκε «πρόωρη και ανοργάνωτη» από την τότε ηγεσία του ΚΚΕ, αλλά αποτελεί την πρώτη ηρωική σελίδα στην πάλη ενάντια στην κατοχή της Μακεδονίας.
ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και Μακεδονία
Η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού της Μακεδονίας, συμπεριλαμβανομένων και των σλαβόφωνων, οργανώνεται στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Το ΕΑΜ συνδυάζει τη σαφή θέση του ενάντια στη βουλγαρική κατοχή και τη διασφάλιση της ελληνικότητας της Μακεδονίας με μια σχέση εμπιστοσύνης με τους σλαβόφωνους πληθυσμούς σε αντιδιαστολή με τις εθνικιστικές οργανώσεις, όπως η ΠΑΟ, που αντιμετωπίζονται ως εκφραστές του ελληνικού εθνικισμού. Από την άλλη, η συμπόρευση του σλαβόφωνου πληθυσμού με το ΕΑΜ αποτελεί το ιδανικό «άλλοθι» για σωρεία κατηγοριών εθνικής μειοδοσίας εκ μέρους του παραδοσιακού πολιτικού κόσμου που «δικαιολογούν» έτσι την απουσία τους από την αντίσταση. Ο ΕΛΑΣ Μακεδονίας περιελάμβανε περίπου 2.000 σλαβόφωνους αντάρτες, οι οποίοι μάχονταν μαζί με τους Έλληνες αντάρτες ενάντια στις βουλγαρικές δυνάμεις κατοχής και το Κομιτάτο.
Κ.Κ. Γιουγκοσλαβίας και Μακεδονικό
Η ανάδειξη του μαζικού αντάρτικου κινήματος της Γιουγκοσλαβίας και οι προνομιακές του σχέσεις με το ΚΚΣΕ την περίοδο της κατοχής, περιπλέκει εκ νέου το Μακεδονικό. Το ΚΚΓ υποστηρίζει την ενσωμάτωση όλων των σλαβομακεδονικών πληθυσμών σε γιουγκοσλαβική κρατική οντότητα και ασκεί πιέσεις στο ΚΚΕ και στο ΕΑΜ. Η ηγεσία του ΚΚΕ αρνείται τη συμμετοχή στο Κοινό Βαλκανικό Στρατηγείο το 1943, θεωρώντας το σωστά ως «όχημα» των γιουγκοσλαβικών επιδιώξεων. Οι συνεχείς προσπάθειες προσεταιρισμού του σλαβόφωνου πληθυσμού και συγκρότησης ένοπλων «φιλογιουγκοσλαβικών» σλαβόφωνων τμημάτων, οδηγεί σε όξυνση τις σχέσεις ΕΛΑΣ και Τίτο. Αν και ο ΕΛΑΣ –σε μια προσπάθεια τήρησης ισορροπιών– ίδρυσε 2 σλαβόφωνα τάγματα, αναγκάστηκε να προχωρήσει στην ένοπλη διάλυσή τους τον Οκτώβριο του 1944 και ταυτόχρονα εγκατέστησε δυνάμεις για την φύλαξη των ελληνογιουγκοσλαβικών συνόρων.
Πανελλαδικός ξεσηκωμός για τη Μακεδονία, 1943
Η συνθηκολόγηση της Ιταλίας αναβαθμίζει τον ρόλο των Βουλγάρων κατακτητών και οι Ναζί συμφωνούν στην επέκταση της βουλγαρικής ζώνης κατοχής το καλοκαίρι του 1943. Το ΕΑΜ καλεί τον ελληνικό λαό σε «συναγερμό για τη σωτηρία του μακεδονοθρακικού λαού από τα νύχια των αιμοβόρων εισβολέων» και «πανεθνικό παλλαϊκό μέτωπο για τη σωτηρία της Μακεδονίας, για το ξεσκλάβωμα της χώρας, για μια Ελλάδα ελεύθερη, ακέραια, ανεξάρτητη και λαοκρατούμενη». Η κορύφωση είναι η γενική απεργία και η παλλαϊκή διαδήλωση της 22ης Ιούλη στην Αθήνα που χτυπήθηκε από τους Ναζί και την κυβέρνηση Ράλλη με αποτέλεσμα 15 νεκρούς.
Απελευθέρωση
Καθώς ο σοβιετικός στρατός απωθεί τους Ναζί από τα Βαλκάνια, η βουλγαρική κυβέρνηση συνθηκολογεί. Οι Σοβιετικοί φτάνουν έως τα βουλγαρικά σύνορα και Άγγλοι αξιωματικοί καταφθάνουν σε Ανατολική Μακεδονία και Θράκη. Ο ΕΛΑΣ απαιτεί την αποχώρηση των Βουλγάρων από τη Μακεδονία, όντας σε επαφές με το Κ.Κ. Βουλγαρίας, την ίδια στιγμή που οι Άγγλοι ενισχύουν τις δεξιές παραστρατιωτικές ομάδες (ΠΑΟ, Αντόν Τσαούς) ενάντια στους σλαβόφωνους πληθυσμούς, αλλά και στον ΕΛΑΣ. Εγκαινιάζεται πια ανοιχτά η εθνικιστική αφήγηση για συνεργασία του ΚΚΕ με τους Βούλγαρους, για ξεπούλημα της Μακεδονίας με «μυστικές συμφωνίες» κ.λπ. Τον Ιούνιο του 1945, ο Ν. Ζαχαριάδης θα πει: «Αν έλειπαν οι αληθινοί πατριώτες, οι αγωνιστές κατά της χιτλερικής κατοχής, η Ελλάδα θα έχανε ασφαλώς τη Μακεδονία και Θράκη και το Αρχιπέλαγος. Το ΕΑΜ και η πανελλήνια Αντίσταση με ντουφέκι και αίμα έσωσαν την τιμή μας».
Η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού της Μακεδονίας, συμπεριλαμβανομένων και των σλαβόφωνων, οργανώνεται στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Το ΕΑΜ συνδυάζει τη σαφή θέση του ενάντια στη βουλγαρική κατοχή και τη διασφάλιση της ελληνικότητας της Μακεδονίας με μια σχέση εμπιστοσύνης με τους σλαβόφωνους πληθυσμούς σε αντιδιαστολή με τις εθνικιστικές οργανώσεις, όπως η ΠΑΟ, που αντιμετωπίζονται ως εκφραστές του ελληνικού εθνικισμού
Εμφύλιος
Το ΚΚΕ εξαρτάται άμεσα από τη Γιουγκοσλαβία για τη λήψη στρατιωτικής βοήθειας και για την επαφή με την ΕΣΣΔ. Ο Τίτο δεν κρύβει τις σοβινιστικές του βλέψεις για την Μακεδονία ήδη από το 1946, διατηρώντας προνομιακή σχέση τόσο με την ΕΣΣΔ όσο και με τους Δυτικούς. Στα Σκόπια γιορτάζεται για πρώτη φορά η επέτειος της εξέγερσης του Ίλιντεν και διενεργείται το 1ο συνέδριο του «Λαϊκού Μετώπου της Μακεδονίας» διακηρύττοντας ότι «υπάρχουν αδέλφια μας στη Μακεδονία του Αιγαίου για την τύχη των οποίων δεν αδιαφορούμε». Οι σλαβόφωνοι πληθυσμοί αντιμετωπίζουν την άγρια δίωξη του ελληνικού κράτους («γάγγραινα των Σλαβομακεδόνων» που πρέπει να «ξεκουμπισθούν», οι «Σουδήτες της Ελλάδας» κ.λπ.), ταυτόχρονα με τη συνεχή γιουγκοσλαβική προπαγάνδα που αιχμή του δόρατος έχει την οργάνωση ΝΟΦ. Η «διπλή εξάρτηση» του ΚΚΕ σε Τίτο και ΚΚΣΕ, οδηγεί στην ένταξη της ΝΟΦ στον ΔΣΕ. Η κρίση των σχέσεων Τίτο-ΕΣΣΔ καταλήγεί στην «τελική πράξη του δράματος» με τη συμμετοχή Ζαχαριάδη στο συνέδριο της ΝΟΦ και την εκ νέου υιοθέτηση του αιτήματος για «εθνική αποκατάσταση του μακεδονικού λαού», τη στιγμή που το ποσοστό του σλαβόφωνου πληθυσμού είναι πλέον ελάχιστο.
Σαν συμπέρασμα
Το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα έδρασε σε αυτά τα πυκνά 25 χρόνια εν μέσω πολέμων και επαναστάσεων, έχοντας να αντιμετωπίσει τη στρατιωτική κατοχή και την επέμβαση των δυτικών ιμπεριαλιστών, αλλά και όντας σε «θέση εξάρτησης» από τις «μεγάλες» κομμουνιστικές δυνάμεις. Παρά τις αδυναμίες και τις παλινωδίες, κατόρθωσε να σφυρηλατήσει δεσμούς αίματος με τον λαό της Μακεδονίας και να παλέψει ενάντια στον ελληνικό και ξένο εθνικισμό, υπερασπιζόμενο την ελευθερία και πραγματική ανεξαρτησία της χώρας αλλά και την ελληνικότητα της Μακεδονίας. Η παράθεση των γεγονότων αναδεικνύει όχι μόνο τη δυσκολία και την πολυπλοκότητα του Μακεδονικού εκείνα τα χρόνια (που κάνει να φαντάζει «εύκολη» η σημερινή κατάσταση) αλλά και την τραγική έλλειψη αυτής της «συνόψισης της πείρας» που οδηγεί στο να θεωρείται «επαναστατική» η άποψη ότι το εθνικό ζήτημα είναι απλώς ένα «αστικό ιδεολόγημα».
«Έχουμε μια πείρα συσσωρευμένη που πρέπει να συνοψιστεί. Η συνόψιση αυτή αν γίνει σωστά δεν πρόκειται να μας σπρώξει ούτε σε κάποιον “έθνικό κομμουνισμό” αλλά ούτε και στο σουιβισμό (ακολουθητισμό) και στην αποσιώπηση της πραγματικότητας στο όνομα υποτιθέμενων “διεθνιστικών» λόγων”.»
Γιάννης Χοντζέας, Για το κομμουνιστικό κίνημα της Ελλάδας
