Συνέντευξη στον Κώστα Στοφόρο
«Μια γυναίκα, η Λούνα, Θεσσαλονικιά Εβραία και επιζήσασα του Άουσβιτς, είναι το πρόσωπο γύρω από το οποίο πλέκεται στο βιβλίο αυτό μια ιστορική αφήγηση που εστιάζει στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, στην πόλη τους, στη Shoah, στη φτώχεια και στα ανάποδα μεταπολεμικά χρόνια»
Έτσι ξεκινά η Λούνα, ένα δοκίμιο ιστορικής βιογραφίας της Ρίκας Μπενβενίστε που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Πόλις. Η συγγραφέας, Καθηγήτρια Ιστορίας της Μεσαιωνικής Ευρώπης στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλία., είναι από εκείνους τους –λίγους– ιστορικούς που έχουν αναδείξει συστηματικά την ιστορία και την εξόντωση των Ελλήνων Εβραίων…
Ευτυχώς τα τελευταία χρόνια, το θέμα αυτό -–θαμμένο επί της ουσίας– αναδεικνύεται και παίρνει μορφή. Θα τολμήσω να πω ότι η ενοχή και το συμφέρον εμπόδισαν και συσκότισαν την ιστορική έρευνα, δημιουργώντας μια ψευδή αφήγηση των γεγονότων.
Το τραγικό είναι ότι καμία κάθαρση δεν υπήρξε στην τραγωδία. Κανείς δεν τιμωρήθηκε για την εξόντωση του 96% των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Πολλές περιουσίες χτίστηκαν με βάση την αρπαγή των εβραϊκών περιουσιών. Πολλές πολιτικές καριέρες.
Ακόμη και σήμερα, άθλια ανθρωποειδή συνεχίζουν να σκορπούν το δηλητήριο του αντισημιτισμού. Νεοναζιστικές συμμορίες τυχαίνουν της αποδοχής μεγάλου τμήματος του πληθυσμού…
Η Λούνα είναι μια συγκλονιστική κατάθεση για μια ζωή σημαδεμένη από το Ολοκαύτωμα. Τη Shoah. Η Λούνα θα μπορούσε να είναι η θεία του καθενός μας που θα την συναντούσαμε στα οικογενειακά τραπέζια και στις γιορτές. Αυτό κάνει πιο δυσβάσταχτη την ιστορία της. Κι ας είναι επιζήσασα.
Θα ήθελα να χαρίσω αυτό το βιβλίο. Να το διαβάσω με φίλους. Να το παρουσιάσω σε σχολεία και βιβλιοθήκες. Να μοιραστώ τα πολλαπλά μηνύματα και τις αλήθειες του. Το θεωρώ –χωρίς υπερβολή– από τα σημαντικότερα βιβλία που διάβασα το 2017.
Μια συζήτηση με τη συγγραφέα ήταν το λιγότερο που μπορούσα να κάνω…
Γιατί ένα βιβλίο σαν την Λούνα σήμερα;
Η γενιά των ανθρώπων που επέζησαν από τις εκτοπίσεις και τα ναζιστικά στρατόπεδα σιγά-σιγά φεύγει από τη ζωή. Ενώ γνωρίζουμε πλέον την ιστορία της εφαρμογής του ναζιστικού σχεδίου για την εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης, διαθέτουμε δηλαδή και τα τεκμήρια και τις ερμηνείες, συνειδητοποιούμε ότι μπορεί να μας διαφεύγουν τα βάσανα ανθρώπων που έζησαν κοντά μας, που στα ανάποδα μεταπολεμικά χρόνια δεν έπαψαν να τυραννιούνται και οι οποίοι δεν άφησαν μαρτυρίες με τη δική τους φωνή. Ένα βιβλίο σαν τη Λούνα προσπαθεί, εκ των υστέρων πάντα, να τους πλησιάσει και να δείξει ότι, μολονότι «αφανείς», αποτέλεσαν ξεχωριστό αλλά αναπόσπαστο κομμάτι του κόσμου μας. Το βιβλίο υποστηρίζει πως αν δεν σταθούμε στην εμπειρία τους, πάντοτε θα μας διαφεύγει ένα σημαντικό, δηλωτικό, κομμάτι της ιστορίας του πρόσφατου παρελθόντος.
«Η ιστορία φτιάχνεται από πρόσωπα και όχι από απρόσωπες δομές που κατασκευάζει ο ιστορικός», γράφετε κάπου στην αρχή του βιβλίου. Θα θέλατε να μας αναλύσετε λίγο περισσότερο αυτή την άποψη;
Ασφαλώς, οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, και πολιτισμικές δομές θέτουν όρια μέσα στα οποία ξεδιπλώνεται η ανθρώπινη δράση. Οπωσδήποτε, επίσης, δουλειά των ιστορικών είναι να κατανοήσουν πώς ο ατομικός βίος συναντά τις συλλογικές συμπεριφορές, τις κοινές αντιλήψεις, τα κοινά συναισθήματα. Πολλές φορές όμως, είναι ανάγκη να σκύψουμε σε πρόσωπα, σε προσωπικές διαδρομές, και να δούμε πώς στέκονται απέναντι σε διλήμματα που η ζωή δεν παύει να θέτει, κάποτε με βίαιο τρόπο, να δούμε πού οι διαδρομές τους συγκλίνουν με ένα συλλογικό πεπρωμένο, πού αποκλίνουν από αυτό, πώς εντέλει συμμετέχουν σε αυτό. Μια ιστορική μελέτη που ανασυνθέτει προσωπικές διαδρομές, τις κατανοεί μέσα στα όρια των δομών και ενίοτε σε σύγκρουση ή πέρα από αυτές.
Υπερβολικά συχνά τα εγκλήματα των ναζιστών και των συνεργατών τους έμειναν ατιμώρητα. Και αυτό, ας σημειωθεί, δεν αποτελεί ελληνική ιδιαιτερότητα, ισχύει για τη Γερμανία (τις Γερμανίες παλαιότερα), ισχύει και για τις χώρες που κατακτήθηκαν από τους Ναζί
Πιστεύετε ότι οι σημερινοί Έλληνες αντιλαμβάνονται στο βάθος του τι σήμαινε το Ολοκαύτωμα;
Δύσκολη ερώτηση, ίσως επειδή δεν ξέρουμε, ή εγώ δεν ξέρω, πώς μετριέται το βάθος της αντίληψης. Με μνημονικές τελετές που πολλαπλασιάζονται; Με εκπαιδευτικά προγράμματα; Με την τέχνη που αντλεί από το Ολοκαύτωμα; Με την αντίσταση στο νεοναζισμό και στον αντισημιτισμό γενικότερα; Ίσως με όλα αυτά, χωρίς όμως τίποτα από αυτά να εγγυάται τη βαθιά κατανόηση. Θέλω να πω, ότι παραμένω κάπως επιφυλακτική στις εκδηλώσεις του συρμού ή στην επιφανειακή ευπρέπεια, ότι παρακολουθώ ανήσυχη λεπτομέρειες στα λόγια που «ξεφεύγουν» κι ακόμη χειρότερα πολιτικές στάσεις που «εκτρέπονται», ξύνοντας το εβραϊκό τραύμα, την ευρωπαϊκή πληγή, την ελληνική πληγή που δεν λέει να κλείσει.
Η τραγωδία είχε τελικά κάθαρση; Επί της ουσίας, τα εγκλήματα έμειναν ατιμώρητα, ενώ όσοι επωφελήθηκαν από την αρπαγή των περιουσιών των Εβραίων, μάλλον δεν είχαν καμία επίπτωση. Δεν θα έπρεπε κάποτε να μιλήσουμε με ονόματα για όλα αυτά;
Υπερβολικά συχνά τα εγκλήματα των ναζιστών και των συνεργατών τους έμειναν ατιμώρητα. Και αυτό, ας σημειωθεί, δεν αποτελεί ελληνική ιδιαιτερότητα, ισχύει για τη Γερμανία (τις Γερμανίες παλαιότερα), ισχύει και για τις χώρες που κατακτήθηκαν από τους Ναζί. Οι παλαιότεροι γνώριζαν ονόματα, δεν μπορούσαν ή –πολύ συχνά– επέλεγαν να μην μιλήσουν με ονόματα. Οι καιροί ωριμάζουν, μαζί τους και ιστορικοί που εργάζονται ελεύθεροι, και με ευθύνη θα κρίνουν οι ίδιοι.
Διαλέξατε να μη βάλετε φωτογραφίες της Λούνας στο βιβλίο σας. Γιατί αυτό;
Ήταν μια επιλογή που έγινε καθοδόν. Προβληματίστηκα γύρω από μια εικόνα του όμορφου νεανικού προσώπου της προπολεμικά, του πρησμένου από το οίδημα, σημαδεμένου από τα ναζιστικά εγκλήματα προσώπου της, το προσώπου που ξαναβρίσκει(;) τη φυσικότητά του και γερνάει. Προτίμησα να κρατήσω το πρόσωπό της, τα πρόσωπά της, μακριά από αδιάκριτα βλέμματα, μακριά από τον κίνδυνο να συνοψίζεται για κάποιους ο βίος σε μια τραυματισμένη όψη. Ήταν μια επιλογή, δεν ισχυρίζομαι ότι είναι η μοναδική ορθή αλλά ούτε μετανιώνω γι’ αυτήν.
Ποιο ζήτημα θα θέλατε να φωτίσετε σε κάποια επόμενη εργασία ή έρευνά σας;
Εδώ και αρκετό καιρό με απασχολεί το ζήτημα της μετανάστευσης των Εβραίων από τη Θεσσαλονίκη, ιδιαίτερα μετά το Ολοκαύτωμα, σε διάφορες χώρες, ιδιαίτερα στο Ισραήλ και την Αμερική. Διερωτώμαι για το βάρος του φαινομένου, για τις συνθήκες υλοποίησης της απόφασης, αλλά και για το ερώτημα, τι κάνει κάποιους να φεύγουν ή τους κρατά στον γενέθλιο τόπο.
