Το νέο βιβλίο του Δημήτρη Τραυλού-Τζανετάτου δεν είναι μόνο μια νηφάλια και συνάμα μαχητική, βαρύνουσα συμβολή στην υπόθεση της προστασίας της εργασίας. Στηρίζει με τις θέσεις του τη δημοκρατία και την υπόθεση της κοινωνικής απελευθέρωσης, απέναντι στην οπισθοδρόμηση και τον απολυταρχισμό που συνεπάγεται η εξελισσόμενη καπιταλιστική αναδιάρθρωση
Το βιβλίο που παρουσιάζουμε εδώ είναι μια ξεχωριστή συμβολή πάνω στα δύσκολα, κομβικά προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπίσουν σήμερα σε παγκόσμια κλίμακα, οι μεγάλες λαϊκές πλειοψηφίες, ο κόσμος της εργασίας. Ο τίτλος του ήδη, προαναγγέλλει μια σε βάθος, ουσιαστική και πολιτικά ριζοσπαστική διερεύνηση των όρων της σημερινής πραγματικότητας: Με το ότι συνδέει ευθύς εξ αρχής τις δυσμενείς εξελίξεις που δεν παύουν να επιβαρύνουν την εργασία εδώ και καιρό, όχι με κάποιες «φυσικές» (υγειονομικές, κλιματικές κα) αντιξοότητες ή άλλες λίγο πολύ συγκυριακές μεταβλητές αλλά με την επιχειρούμενη καπιταλιστική αναδιάρθρωση ως απάντηση του κεφαλαίου στη βαθύτατη συστημική πολυοργανική, κρίση του καπιταλισμού της παγκοσμιοποίησης. Με ορόσημο το 2008, τον πιο πρόσφατο μεγάλο σπασμό αυτής της κρίσης, το βιβλίο βλέπει στη διαλεκτική τους συνάφεια και αλληλοσύνδεση και διερευνά, τα απανωτά κύματα αναδιαρθρωτικών «αποκρίσεων» που έχει επιχειρήσει έκτοτε το κεφάλαιο. Η επιλογή του συγγραφέα να χωρίσει την εξέταση των εξελίξεων σε προ και μετά πανδημίαν είναι επίσης πολιτικά σημαίνουσα, αναδεικνύοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο μια συνέχεια και μια ασυνέχεια. Τα όσα σήμερα υφιστάμεθα δεν άρχισαν με την πανδημία και δεν είναι αυτή η γενεσιουργός τους αιτία. Οι τάσεις κοινωνικής απορρύθμισης και απολυταρχισμού προϋπήρξαν του Covid-19 όμως από την άλλη πλευρά η πανδημία αξιοποιείται ως «ευκαιρία» δραματικής επιτάχυνσης των προηγούμενων υφιστάμενων τάσεων.
Αξίζει στο σημείο αυτό, πριν προχωρήσουμε, να σημειώσουμε δύο αρετές (που σε αντίθεση με την ανεπαρκή παρουσία τους στη δημόσια συζήτηση) δατρέχουν τη λογική του βιβλίου.
1) Τα χαρακτηριστικά της σοβούσας κρίσης του καπιταλισμού, ιδιαίτερα το βάθος, η έκταση και η επιθετικότητα των προωθούμενων αναδιαρθρώσεων διαβάζονται και αξιολογούνται από τον συγγραφέα λαμβάνοντας σοβαρά υπ’ όψιν τα όσα συνεπάγεται η μεγάλη καθίζηση των δυνατότητων αντίστασης των μεγάλων εργαζόμενων πλειοψηφιών. Μέσα σε συνθήκες που για ιστορικούς λόγους (με την απόσβεση του προηγούμενου παγκόσμιου κύματος προσπαθειών κοινωνικής απελευθέρωσης του 20ού αιώνα και τη νεοφιλελεύθερη κατίσχυση που επακολούθησε από τα μέσα της δεκαετίας του ‘70) έχουν επισωρεύσει έναν ιδιαίτερα δυσμενή συσχετισμό δυνάμεων για τις λαϊκές πλειοψηφίες. 2) Ο συγγραφέας ευθύς εξ αρχής αντιμάχεται με συνέπεια τη «φυσικοποίηση» των ερμηνειών που ευνοείται στο έδαφος των καταστάσεων έκτακτης ανάγκης (πανδημία, αλλά και κλιματική κρίση κ.λπ.). Εξετάζοντας τη δυναμική των σχετικών εξελίξεων στην άρρηκτη σύνδεσή τους με τις ορέξεις του κεφαλαίου και μάλιστα στις παρούσες συνθήκες της ανεπίλυτης δομικής του κρίσης.
Προ πανδημίας – ψηφιακός καπιταλισμός και εργασιακή απορρύθμιση
Η ανάλυση του βιβλίου βλέπει τις εξελίξεις μέσα από την όξυνση των ενδοκαπιταλιστικών αντιφάσεων: Ήδη εισάγοντας το θέμα «[…] τίθεται το κρίσιμο ερώτημα, αν και στη νέα βιομηχανική επνάσταση οι αρρυθμίες, οι δυσλειτουργίες και οι αντιφάσεις του τρόπου παραγωγής, η τάση της διπλής απαξίωσης τόσο του κεφαλαίου όσο και της εργασίας, μπορούν να ξεπεραστούν […] ή αν αυτή τη φορά η κεντρική αντίφαση μεταξύ δυνάμεων παραγωγής και παραγωγικών σχέσεων έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο όξυνσης ώστε η ρήξη να βρίσκεται ante portas […]». Τα δύο μεγάλα κύματα τεράστιων τεχνολογικών μεταβάσεων προς έναν ψηφιακό καπιταλισμό (3η και τώρα 4η βιομηχανική επανάσταση) συνδέονται άμεσα 1) Με τις τεράστιου βάθους καπιταλιστικές αναδιαρθρώσεις της εργασίας αλλά και του συνόλου της κοινωνικής ζωής. Η πορεία και οι φάσεις των αναδιαρθρώσεων αυτών συνδέονται με την προηγούμενη άνοδο και την σημερινή κρίση του νεοφιλελεύθερου υποδείγματος και με τις διαδοχικές φάσεις απορρύθμισης και ρευστοποίησης των χωροχρονικών συντεταγμένων οργάνωσης της κονωνικής ζωής που επέφεραν ή πάνε να επιφέρουν αυτές οι αναδιαρθρώσεις. Με αφετηρία την εξέταση των διαδοχικών δυσμενών για την εργασία καθεστώτων που γεννά η πορεία της απορρύθμισης, η μελέτη πέραν των προβλημάτων που αφορούν το δίκαιο της εργασίας στη σύνδεσή τους με τις νέες διαμορφούμενες «υλικές πραγματικότητες», επεκτείνεται στην κριτική των αντίστοιχων ιδεολογικών πλαισίων (ειδικότερα της αντίληψης του ακσελερασιοναλισμού δηλ της αξίωσης για άνευ όρων προσχώρηση σε όσα φέρνει ένας άκρατος τεχνολογικός «επιταχυντισμός») και της ευρύτερης θέσης περί ουδετερότητας της επιστήμης και της τεχνικής (κριτική απέναντι στον επιστημονισμό και τον τεχνολογικισμό). «Η τεχνολογία δεν είναι από τη φύση της ούτε καλή, ούτε κακή ούτε ευλογία ούτε κατάρα. Η επισήμανση αυτή δεν σημαίνει όμως ότι η τεχνοεπιστήμη αποτελεί μια οικονομικοπολιτικά ουδέτερη κατηγορία προικισμένη με ίδια λογική και αυτόνομη ελελιξιακή δυναμική […]».
Ο καθηγητής Δημήτρης Τραυλός-Τζανετάτος δίνει με το παρόν βιβλίο μια πανοραμική αντίληψη των σύγχρονων τρόπων με τους οποίους προσπαθεί το κεφάλαιο να αναδιαρθρώσει την κοινωνική ζωή καθ’ όλη της την έκταση και μέχρι το ανθρωπολογικό της βάθος προκειμένου να διατηρήσει τον έλεγχό του σε παγκόσμια κλίμακα
Η περίοδος της πανδημίας (και το μετά). Ο καπιταλισμός σε κρίσιμο σταυροδρόμι
Από την πλούσια θεματολογία αυτού του μέρους θα περιοριστούμε να αναφερθούμε συνοπτικά σε μερικά μόνο, κομβικά πάντως ζητήματα, που θέτουν νέους όρους στο πεδίο των κοινωνικών σχέσεων, συσχετισμών και συγκρούσεων:
- Η πανδημία ως «ευκαιρία» για την προώθηση μιας «Μεγάλης επανεκκίνησης». Η ανάδειξη στο βιβλίο, των όσων θέτουν με το μανιφέστο τους «Μεγάλη επανεκκίνηση» οι οργανωτές του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ (K. Schwab, Τ. Malleret), για την «ευκαιρία» για μια βαθύτατη και επιδραστικότατη καπιταλιστική αναδιάρθρωση στην βάση της «4ης βιομηχανικής επανάστασης», είναι καίριο ζήτημα. Ο συγγραφέας οικοδομεί την κριτική του στάση απέναντι στη «Μεγάλη επανεκκίνηση» συνδυάζοντας τρεις αλληλένδετες πλευρές: 1) Την κριτική που γίνεται από το παραπάνω μανιφέστο στον νεοφιλελευθερισμό που η πανδημία όξυνε όλα τα συμπτώματα της από μακρού σοβούσας κρίσης του, επαναφέροντας στο προσκήνιο συζητήσεις για το ρυθμιστικό ρόλο του κράτους και ενισχύοντας προσδοκίες μιας «νεοκεϋνσιανού τύπου φυγής» από τα αδιέξοδα 2) Τοποθετούμενος από την πλευρά του ότι «Ανεξαρτήτως πάντως των πραγματικών κινήσεων και προθέσεων [των συγγραφέων του μανιφέστου] δεν μπορεί παρά να διαφωνεί ριζικά όποιος φρονεί ότι οι κίνδυνοι και τα δεινά του σύγχρονου κόσμου δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν δομικά χωρίς την αμφισβήτηση και υπέρβαση του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος χωρίς τον απεγκλωβισμό της τεχνοεπιστήμης από τη λογική της κεφαλαιακής συσσώρευσης […]». 3) Επισημαίνοντας ότι «Βεβαίως μακροπρόθεσμος στρατηγικός στόχος της οραματιζόμενης νέας «κοινωνικής συμφωνίας» [που προϋποθέτει κατά τους συγγραφείς της η «Μεγάλη επανεκκίνηση»] είναι η εφαρμογή της σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό όμως προϋποθέτει μια τουλάχιστον κατ’ επίφαση πολιτικά νομιμοποιημένη παγκόσμια διακυβέρνηση […] δηλ. την επίτευξη ενός στοιχειώδους consensus μεταξύ των βασικών οικονομικών και γεωπολιτικών, ενδοκαπιταλιστικών ανταγωνισμών […]». Δηλαδή εν τέλει με δεδομένους τους οξυνόμενους πολεμικούς ανταγωνισμούς που ήδη εμφανίζονται πριν καλά-καλά λήξει η φάση της «πανδημίας», η απίθανη ούτως ή άλλως «παγκόσμια διακυβέρνηση» θα ήταν θεωρητικώς έστω δυνατή μόνο μέσω ενός παγκόσμιας κλίμακας ολοκληρωτισμού. Της απόλυτης (και αναγκαστικά προσωρινής και επισφαλούς) ακραία απολυταρχικής κατίσχυσης των πιό επιθετικών μερίδων του διεθνούς κεφαλαίου.
- Τάσεις μονιμοποίησης καθεστώτων «έκτακτης» ανάγκης και εντατικοποίησης του βιοπολιτικού ελέγχου σε παγκόσμια κλίμακα. Πρώτα απ’ όλα η θέση ότι το μοντέλο διαχείρισης της πανδημίας ως κατάσταση «έκτακτης» ανάγκης πάει να γίνει πιλότος και να μονιμοποιηθεί χαρακτηρίζοντας ως κατάσταση ανάγκης οποιαδήποτε άλλη όξυνση της κοινωνικής κρίσης (κρίσεις σε όλο το εύρος του μεταβολισμού ανθρώπινης κοινωνίας – Φύσης: ενεργειακές, επισιτιστικές, κλιματικές, άλλες υγειονομικού τύπου κρίσεις κ.λπ. Δεύτερον, η ανάδειξη της ραγδαίας ενίσχυσης των τάσεων βιοπολιτικού ελέγχου επί των κοινωνιών και της κατάργησης του χαρακτήρα του δημόσιου χώρου. Και βεβαίως εξ αυτών, η επισήμανση ότι προκύπτει μείζον ζήτημα δημοκρατίας. Επιπλέον είναι σημαντική η διαπίστωση ότι η τάση αυτή είναι παγκόσμιας εμβέλειας και έχει να κάνει (παρά τις διαφορές κοινωνικής οργάνωσης και τις ανταγωνιστικές μεταξύ Δύσης και Ανατολής εντάσεις) με τις ενιαίες ανάγκες αντιμετώπισης της κρίσης της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης από πλευράς των δυνάμεων του κεφαλαίου.
Εν κατακλείδι
Δύο ακόμα σημεία χρήζουν εδώ επισήμανσης που όπως και το υπόλοιπο βιβλίο πάνε κόντρα στον συρμό και που η διατύπωσή τους δείχνει εκτός από την επιστημοσύνη και το πολιτικό θάρρος του συγγραφέα: 1) Η διαπίστωση ότι η βίαιη επιβολή καπιταλιστικών αναδιαρθρώσεων μέσω των καταστάσεων ανάγκης έρχεται να συμπληρωθεί τώρα με την επιβολή των στρατοπεδεύσεων σε μεγάλα γεωπολιτικά μπλοκ και των «αναγκαιοτήτων» της πολεμικής οικονομίας. 2) Η κριτική θέση του συγγραφέα ως προς τον «woke» καπιταλισμό, τον δικαιωματισμό και τις «ιδεολογίες της ακύρωσης» αλλά και σ’ ένα άλλο επίπεδο η στάση του έναντι του «βασικού εισοδήματος» είναι επίσης ουσιαστική γιατί παίρνοντας σοβαρά υπ’ όψιν τον πολλαπλά αντιφατικό χαρακτήρα αυτών των φαινομένων δεν διστάζει να φέρει στην επιφάνεια τον δυσμενή για την υπόθεση της κοινωνικής χειραφέτησης, ρόλο που παίζει μια ολόκληρη Αριστερά ενσωματωμένη εν τέλει στη λογική της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης.
Ο καθηγητής Δημήτρης Τραυλός-Τζανετάτος δίνει με το παρόν βιβλίο μια πανοραμική αντίληψη των σύγχρονων τρόπων με τους οποίους προσπαθεί το κεφάλαιο να αναδιαρθρώσει την κοινωνική ζωή καθ’ όλη της την έκταση και μέχρι το ανθρωπολογικό της βάθος προκειμένου να διατηρήσει τον έλεγχό του σε παγκόσμια κλίμακα και μ’ αυτόν τον τρόπο συμβάλλει σημαντικά στην ανάγκη απόκτησης συνείδησης της σημερινής πραγματικότητας και της διερεύνησης των δυνατοτήτων προβολής κοινωνικών αντιστάσεων απέναντι στις προωθούμενες τεχνοδεσποτικές καπιταλιστικές αναδιαρθρώσεις.
