Έχει, λοιπόν, τεράστια σημασία να διερευνούμε και να κατανοούμε τις βαθύτερες εσωτερικές διεργασίες, που συντελούνται στην κοινωνία, για να προβλέψουμε και να παρέμβουμε με επιτυχία στις εξελίξεις. Όχι μόνο τις προφανείς, της τρέχουσας πολιτικής επικαιρότητας, στο γήπεδο της οποίας μας παρασύρει συνεχώς ο αντίπαλος επειδή ελέγχει την επικοινωνία και παίζει πάντα εντός έδρας. Να αντιλαμβανόμαστε τις λιγότερο ορατές δια γυμνού οφθαλμού κοινωνικές διεργασίες, αλλά και εκείνες που φαίνονται, αλλά υποτιμώνται κάτω από το βάρος της στερεότυπης αξιολόγησης που κάνει το σύστημα με ιδιοτέλεια και σκοπιμότητα.
Αυτό δεν είναι ούτε εύκολο, ούτε δημοφιλές. Προϋποθέτει βαθύτερη σκέψη, περισσότερη έρευνα, μεγαλύτερη διάρκεια χρόνου και, κυρίως, ριζική αλλαγή των τρόπων θεώρησης των κοινωνικών φαινομένων.
Η πολιτική εκτός από ακτιβισμό, θέλει και βάθος πεδίου!
Τα πολλαπλά αδιέξοδα της Δύσης
Πού οφείλονται τελικά όλες αυτές οι αναστατώσεις στον καπιταλιστικό κόσμο; Στους ανταγωνισμούς ανάμεσα στις καπιταλιστικές χώρες και ανάμεσα στις μεγάλες πολυεθνικές; Στον κορεσμό και την πτώση της ζήτησης και της παραγωγής; Στις σπατάλες του δημόσιου τομέα και τον υπερδανεισμό; Στη γήρανση των πληθυσμών; Στην απληστία των ολιγαρχών; Στην άνοδο της Κίνας και άλλων «νέων» οικονομικών δυνάμεων;…
Αναμφίβολα, οι παράγοντες που συντηρούν την αστάθεια και προκαλούν την κρίση στην παγκόσμια αγορά είναι πολλοί, διαπλέκονται και διαφέρουν από χώρα σε χώρα, ανάλογα με το βαθμό ανάπτυξης, την ισχύ, τη θέση στο διεθνή καταμερισμό, την πολιτική σταθερότητα, την κοινωνική συνοχή, το μορφωτικό επίπεδο, τις πρώτες ύλες κ.λπ. Και οι παράγοντες αυτοί λαμβάνονται υπόψη στις αναλύσεις που γίνονται στα επιτελεία και στις πολιτικές που εφαρμόζονται στα διάφορα κράτη.
Ένας, όμως, παράγοντας που σχεδόν συστηματικά υποτιμάται, ενώ επηρεάζει ιδιαίτερα το μπλοκ του αναπτυγμένου δυτικού κόσμου, δηλαδή τις ΗΠΑ, την Ευρώπη και την Ιαπωνία, είναι η εγγενής στον καπιταλισμό ανισότητα. Και δεν προβάλλεται γιατί αποτελεί το πιο νευραλγικό και πολιτικά πιο ευαίσθητο σημείο του συστήματος.
Η ανισότητα, καθώς η καπιταλιστική Δύση φτάνει στα ανώτατα στάδια ανάπτυξής της, από κινητήρια δύναμη της προόδου και της σταθερότητας, μετατρέπεται σε καθοριστικό παράγοντα της αστάθειας και της κρίσης. Η παγκοσμιοποίηση με τη μορφή του νεοφιλελευθερισμού που χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία του χρηματιστικού κεφαλαίου, την υπέρμετρη συγκεντροποίηση του πλούτου, την καθυπόταξη της πολιτικής, τη συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους, τη συμπίεση μισθών και συντάξεων κ.ά., εντείνει σε πρωτόγνωρο βαθμό για την ανθρωπότητα τις ανισότητες, που όχι μόνο προκαλούν ένα τεράστιο χάσμα ανάμεσα στους πλούσιους και τους φτωχούς, αλλά αναδιαμορφώνουν όλα τα επίπεδα και τις εκφάνσεις της ζωής, στο σύνολο της κοινωνίας.
Οι ανισότητες καταστρέφουν τη ζωή!
Το κίνημα κατάληψης της Wall Street με το κεντρικό του σύνθημα «Είμαστε το 99%» έκανε μεγάλη αίσθηση όχι τόσο για τη μαζικότητά του όσο γιατί εξέφρασε, στην καρδιά του αναπτυγμένου καπιταλισμού, με τον πιο συνοπτικό και εύληπτο τρόπο, ακριβώς το γεγονός και τη σημασία της ανισότητας, στις ΗΠΑ, όπου το 1% του πληθυσμού καρπούται τον πλούτο που δεν διαμοιράζεται στο 99% της κοινωνίας της οποίας το εισόδημα διαρκώς μειώνεται.
Αυτό, από μόνο του, δεν θα αποτελούσε θέμα αντιδικιών και εξεγέρσεων στις ΗΠΑ, αφού το «αμερικάνικο όνειρο» είναι σύμφυτο με την αγιοποίηση του απεριόριστου πλουτισμού και την «ηθική» της ανισότητας, και, μάλιστα, με τις ευλογίες των εκκλησιών που αποτελούν επιχειρήσεις με πολύ μεγάλη επιρροή στην κοινωνία.
Όμως, όπως δείχνουν οι τελευταίες επιστημονικές μελέτες, αλλά διαισθάνεται εμπειρικά και ένας αυξανόμενος αριθμός πολιτών, οι ανισότητες που μέχρι τώρα θεωρούνταν η κινητήρια δύναμη της Αμερικής, έχουν φτάσει σε ένα σημείο που διαλύουν τη μεσαία τάξη, τον κορμό, και εξαθλιώνουν τεράστια στρώματα της κοινωνίας επηρεάζοντας αρνητικά όλους τους δείκτες που σύμφωνα με τα διεθνή κριτήρια ορίζουν την ποιότητα ζωής σε μια κοινωνία.
Οι αναλύσεις και οι πίνακες από έγκυρους οργανισμούς που δείχνουν τη διεύρυνση των οικονομικών ανισοτήτων, αυξάνονται αλματωδώς και βρίσκονται εύκολα στο διαδίκτυο. Αλλά, προχωρώντας πιο πέρα, δύο Βρετανοί επιστήμονες συγκέντρωσαν και συσχέτισαν ένα πολύ μεγάλο αριθμό στοιχείων από ερευνητικά κέντρα, πανεπιστήμια, κρατικές υπηρεσίες και διεθνείς οργανισμούς, για να μελετήσουν τις επιπτώσεις της ανισότητας στο σύνολο των τομέων που συνυπολογίζονται σ’ αυτό που διεθνώς αποκαλείται ποιότητα ζωής. Η έρευνά τους συμπεριέλαβε στοιχεία από όλες σχεδόν τις αναπτυγμένες χώρες της Δύσης με πληθυσμό άνω των τριών εκατομμυρίων, τα οποία εξετάσθηκαν ξεχωριστά για κάθε χώρα, αλλά και συγκριτικά, μεταξύ τους. Εξετάστηκαν επίσης τα στοιχεία από 50 πολιτείες των ΗΠΑ.
Τα πορίσματα τους είναι αποκαλυπτικά. Όσο μεγαλώνουν οι ανισότητες τόσο χειροτερεύει η ζωή, ακόμα κι αν αυξάνεται το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν, ακόμα κι αν η χώρα συνολικά παράγει όλο και περισσότερο πλούτο. Ενώ, αντιθέτως, η ποιότητα ζωής σε χώρες με μικρότερο ΑΕΠ, αλλά και μικρότερες οικονομικές ανισότητες, είναι από πολλές απόψεις καλύτερη.
Και είναι πραγματικά συγκλονιστική η διαπίστωση των ερευνητών ότι από ένα υψηλό σημείο ανάπτυξης και μετά, οι δείκτες της ευζωίας παύουν να βελτιώνονται. Κι όσο οι ανισότητες μεγαλώνουν τόσο οι δείκτες χειροτερεύουν ανεξάρτητα από τον υψηλό βαθμό ανάπτυξης.
Αυτή η διαπίστωση ανατρέπει εκ θεμελίων το βασικό δόγμα των καπιταλιστών, ότι η αύξηση του πλούτου συνολικά, οδηγεί αναπόφευκτα στη διαρκή βελτίωση του επιπέδου ζωής της κοινωνίας στο σύνολό της.
Πού είναι τα όρια του καπιταλισμού;
Ο καπιταλισμός δεν θα καταρρεύσει επειδή το επιθυμούν οι «κομμουνισταί». Ούτε επειδή οι καπιταλιστές θα δουν ξαφνικά το φως σαν τον Σαούλ που έγινε Παύλος, και θα μοιράσουν τα πλούτη τους στους μη έχοντες.
Ο καπιταλισμός θα καταρρεύσει όταν θα έχει εκπληρώσει την ιστορική αποστολή του και με το χεράκι τους οι καταπιεσμένοι και οι οραματιστές τού «μετά» θα συμβάλλουν στο τέλος του και θα σκουπίσουν τα θρύψαλά του.
Πώς όμως, οι αριστεροί θα αντιληφθούν πότε ο καπιταλισμός αγγίζει τα όριά του ώστε να εκμεταλλευτούν την εξέλιξη αυτή και να την αξιοποιήσουν με τον καλύτερο τρόπο προς όφελος της κοινωνίας;
Τα τελευταία χρόνια, η προσπάθεια κατανόησης της πορείας του καπιταλισμού στη Δύση, γίνεται με μεγαλύτερη διεισδυτικότητα όχι από φιλοσόφους με ντοκτορά ούτε από πολιτικούς καριέρας, αλλά από επιστήμονες που βλέπουν την κοινωνία περισσότερο σαν ένα κύτταρο της φύσης και λιγότερο σαν εξάρτημα του κόσμου των ιδεών και των βουλήσεων. Όχι πως οι βουλήσεις και οι ιδέες δεν συντελούν στην εξέλιξη, αλίμονο, αλλά, τα τελευταία χρόνια, δεν στάθηκαν επαρκείς για να κατανοηθεί και να ερμηνευθεί ο κόσμος. Για παράδειγμα, οι διανοητές δεν συνέλαβαν τη συντελούμενη κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης κι έμειναν άφωνοι μπροστά στο «συμβάν». Ούτε οι οικονομολόγοι προβλέψανε την τρέχουσα δομική κρίση του δυτικού καπιταλισμού. Αριστεροί και δεξιοί φιλόσοφοι, πολιτικοί και οικονομολόγοι, βυθισμένοι σε αρχές, σπουδές, γραφές, πρακτικές και γραφειοκρατίες, βρέθηκαν πολύ μακριά απ’ αυτό που συμβαίνει πραγματικά.
Οι συνέπειες της ανισότητας
Οι Βρετανοί επιδημιολόγοι και πανεπιστημιακοί Richard Wilkinson και Kate Pickett, αναζητώντας τους παράγοντες που ορίζουν την ποιότητα ζωής των πληθυσμών, διαπίστωσαν ότι όσο αυξάνεται η ανισότητα μέσα σε μία κοινωνία τόσο χειροτερεύει η κατάσταση της υγείας της. Και το σημαντικότερο: Αυτό συμβαίνει ανεξάρτητα από το πόσο πλούσια είναι η κοινωνία στο σύνολό της. Δηλαδή, πλουσιότερες κοινωνίες με μεγαλύτερες εσωτερικές ανισότητες έχουν χειρότερους δείκτες υγείας, από κοινωνίες φτωχότερες, με λιγότερες κατά κεφαλήν δαπάνες για την υγεία και υποδεέστερη τεχνολογική υποδομή.
Παράλληλα, διερεύνησαν τις επιπτώσεις της ανισότητας στην εκπαίδευση, τη γεννητικότητα, τη βία κ.λπ., καταλήγοντας στο ίδιο συμπέρασμα.
Όταν ο καπιταλισμός φτάσει σε ένα υψηλό επίπεδο ανάπτυξης, η πρόοδος στους επιμέρους τομείς που ορίζουν την ποιότητα της ζωής όχι μόνο σταματάει, αλλά, όσο αυξάνονται οι οικονομικές ανισότητες ως αναπόφευκτη συνέπεια της καπιταλιστικής ανάπτυξης και δη σε συνθήκες νεοφιλελευθερισμού, υποχωρεί και υποβαθμίζεται όλο και περισσότερο.
Αυτό δείχνει ότι η συνολική ανάπτυξη της κοινωνίας μάλλον έφτασε ή είναι κοντά στα όριά της. Γιατί, ξεκινώντας από τη υγεία, του σώματος και του πνεύματος, οι ερευνητές διαπιστώνουν ότι οι συνέπειες της ανισότητας είναι καθολικές. Κανένας δείκτης απ’ αυτούς που ορίζουν το επίπεδο της ευζωίας δεν βελτιώνεται από τη στιγμή που μια χώρα φτάνει στο υψηλό σημερινό επίπεδο των δυτικών χωρών. Για να βελτιωθούν παραπέρα οι όροι ζωής χρειάζεται να καταπολεμηθεί η ανισότητα, αλλά αυτό πάει εντελώς κόντρα στην τάση του καπιταλισμού για συνεχή συγκέντρωση του πλούτου και συνεχή αύξηση της κερδοφορίας. Ήδη, λοιπόν, εντείνεται μια εκρηκτική εσωτερική αντίφαση. Όσο αυξάνεται ο πλούτος τόσο χειροτερεύει η ζωή σε όλους τους βασικούς τομείς. Η διαπίστωση αυτή δείχνει ανάγλυφα ότι ο καπιταλισμός έχει φτάσει σε ένα στάδιο που τα όποια ευεργετήματά του από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, της επιστήμης και της τεχνολογίας και τη συσσώρευση πλούτου, αντί να αυξάνονται παραπέρα, συρρικνώνονται και υποβαθμίζονται ποιοτικά. Έτσι, ο καπιταλισμός στις αναπτυγμένες χώρες μπορεί πλέον να επιβιώσει με την ένταση της βίας σε βάρος των λαών που όχι μόνο βιώνουν, αλλά όλο και πιο καθαρά συνειδητοποιούν τις επιπτώσεις της αυξανόμενης ανισότητας. Γιατί, όλο και περισσότεροι πολίτες που καρπώνονταν κάποιο μερίδιο από την καπιταλιστική ανάπτυξη, τώρα στερούνται ακόμα κι αυτά που είχαν αποκτήσει, ακόμα και τα στοιχειώδη, αν σκεφτεί κανείς ότι στις ΗΠΑ, περίπου 47 εκατομμύρια Αμερικανοί ζούνε με κουπόνια τροφίμων επειδή δεν μπορούν να εξασφαλίσουν ούτε την καθημερινή διατροφή τους. Επιπλέον, πολλοί συνειδητοποιούν το ανυπόφορο ψυχολογικό κόστος που συνεπάγεται η καπιταλιστική ευημερία.
Στις καπιταλιστικές χώρες που ο καπιταλισμός αναπτύχθηκε με μαξιλάρι το κοινωνικό κράτος, και οι ανισότητες δεν εντάθηκαν όπως στις ΗΠΑ, όλοι οι δείκτες είναι εμφανώς καλύτεροι. Αλλά, σήμερα, με την επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού, αυτές οι κοινωνίες δέχονται μεγάλες πιέσεις για να διαλύσουν ή να περιορίσουν το κοινωνικό κράτος, με ηγεσίες που παίρνουν εντολές ή διορίζονται κατ’ ευθείαν από τις τράπεζες-γίγαντες που επιζητούν τη μεγιστοποίηση του κέρδους, αδιαφορώντας για την υποβάθμιση της ποιότητας ζωής και την επακόλουθη εξαθλίωση των λαών. Ποσώς συγχύζονται οι ολιγάρχες του 0,01% στις ΗΠΑ για την υγεία, τη μόρφωση ή τη βία που πλήττει άμεσα ή έμμεσα το 99,99% του πληθυσμού.
Η μελέτη που έκαναν οι δύο επιστήμονες φωτίζει, από μία άλλη πλευρά, το βάθος της κρίσης του καπιταλισμού και το αδιέξοδό του. Αποκαλύπτει ότι ο καπιταλισμός πλέον τρώει τα σωθικά του αδυνατώντας να διαχειριστεί τις αντιφάσεις του που οξύνονται. Ότι η ίδια η εξέλιξή του υποσκάπτει τη βιωσιμότητά του. Ότι δεν μειώνονται μόνο τα εισοδήματα της μεγάλης πλειοψηφίας των πολιτών, αλλά αποδιαρθρώνεται και καταρρέει ολόκληρος ο πολυδαίδαλος κοινωνικός ιστός που κρατάει την κοινωνία συμπαγή, ακμαία και παραγωγική.
Κι αυτή είναι μία εμπεριστατωμένη διαπίστωση που πρέπει να μας προετοιμάσει για τα χειρότερα, αλλά και να μας δώσει ελπίδα για τα καλύτερα.
