Φωτ: «Σαν οποιαδήποτε άλλη πόλη, η Τεχεράνη είναι γεμάτη από ανθρώπους θρησκευόμενους, άθρησκους και αδιάφορους…» (Ναχίντ Μοζαφαρί) (φωτο Στ. Ελληνιάδη)
Διαβάστε: Μέρος Α Μέρος Β Μέρος Γ Μέρος Δ Μέρος Ε
Πουλιά!
Δέστε τους μπελάδες που έχει ο κόσμος μας!
Αναρχία-δυσαρέσκεια-ξεσηκωμός!
Απεγνωσμένες συγκρούσεις για εδάφη, νερό και τροφή!
Μολυσμένος αέρας! Δυστυχία!
Φοβάμαι ότι χανόμαστε. Πρέπει να κάνουμε κάτι!
(Από το ποίημα «Παράξενοι καιροί, Αγαπητέ μου» του Ατάρ (1158-1221), Ιράν)
Για να καταλάβεις τι είναι το Ιράν, απαραίτητη είναι μια στοιχειώδης γνώση της ιστορίας του. Αυτό ισχύει για κάθε χώρα και κάθε πολιτισμό, αλλά είναι περισσότερο αναγκαίο για χώρες που βρίσκονται πίσω από τα παραπέτασμα που κατασκευάζει η Δύση. Η ερώτηση από ένα καθηγητή του Παιδαγωγικού Τμήματος του Πανεπιστημίου «πήξατε στη μπούργκα;», επαναλαμβάνεται με παραλλαγές όταν λέμε ότι πήγαμε στο Ιράν. Και οι περισσότεροι ξαφνιάζονται, άλλοι ευχάριστα κι άλλοι με επιφυλάξεις, όταν απαντούμε ότι δεν είδαμε ούτε μία μπούργκα. Ότι είδαμε ωραίους ανθρώπους, κανονικούς ανθρώπους, πολύ φιλικούς και ζωντανούς, ότι εντυπωσιαστήκαμε από την κοινωνία που αντικρίσαμε. Πάντα με τη διευκρίνιση ότι η ματιά μας, όσο διεισδυτική κι αν είναι, άγγιξε πτυχές του Ιράν μέχρι ένα ορισμένο βάθος. Εντούτοις, με την εμπειρία και την περιέργεια που μας διακρίνει, είμαστε αρκετά σίγουροι ότι η γενική μας αίσθηση πρέπει να είναι κοντά στην πραγματικότητα. Αίσθηση που ενισχύθηκε από τους φίλους μας στην ελληνική πρεσβεία και, κυρίως, από δεκάδες Ιρανούς που γνωρίσαμε και συζητήσαμε μαζί τους για πολλά θέματα∙ πολίτες με διαφορετική κοινωνική θέση, πολιτική τοποθέτηση, επάγγελμα, φύλο και ηλικία∙ σε χώρους δουλειάς, σε κέντρα τεχνών, σε σπίτια και στο δρόμο. Μας διευκόλυνε πολύ ότι είναι ανοιχτόκαρδοι, ακόμα κι όταν αποφεύγουν να θίξουν κάποια ζητήματα συνομιλώντας με ξένους. Συχνά κι ένα «παρεμπίπτον» γεγονός σε βοηθάει να καταλάβεις καλύτερα την πολυπλοκότητα των καταστάσεων.
Για παράδειγμα, στο αεροδρόμιο, κατά την αναχώρησή μας, καθώς τακτοποιούσα σε μια χειραποσκευή μερικούς δίσκους βινιλίου, πάνω-πάνω ήταν δύο παλιοί δίσκοι με ρώσικα επαναστατικά τραγούδια με τον Λένιν στα εξώφυλλά τους. Ένας νεαρός που καθόταν δίπλα μας, διακριτικά με συμβούλευσε, σε άπταιστα αγγλικά, ότι θα ήταν καλύτερα να μην δουν στον έλεγχο αυτά τα εξώφυλλα. Με τα κομμουνιστικά θα έχετε πρόβλημα, μου είπε. Κι εγώ έβαλα τα εξώφυλλα στη βαλίτσα κρατώντας μόνο τα βινίλια στο χέρι για να μην σπάσουν. Όμως, ο έλεγχος ήταν πολύ τυπικός. Κανένας δεν με έψαξε ούτε είδα να ψάχνουν κανέναν άλλον. Όμως, το ότι κάποιος ανησύχησε για κάτι που εμείς θεωρούμε άνευ σημασίας δείχνει πόσο δύσκολο είναι να πιάσει ο επισκέπτης όλο τον ηλεκτρισμό που υπάρχει στην ατμόσφαιρα. Πάντως, τόσο κατά την είσοδό μας όσο και κατά την έξοδό μας, αλλά και στην εσωτερική πτήση από το Ισφαχάν, δεν παρατηρήσαμε μέτρα αυστηρότερα απ’ αυτά που συναντούμε στα ευρωπαϊκά μας ταξίδια, τουλάχιστον από το διάδρομο που περνούν οι άντρες. Γιατί, όπως είπε η Ιωάννα, στο διάδρομο που περνούν οι γυναίκες, ο έλεγχος είναι πιο ενδελεχής. Το γεγονός ότι λίγες μέρες αργότερα, οι εισβολείς στο ιρανικό κοινοβούλιο και το μαυσωλείο του Χομεϊνί είχαν κρύψει όπλα κάτω από γυναικείες ενδυμασίες μπορεί να αποτελεί μια εξήγηση.
Τι λένε οι διανοούμενοι
Θα μπορούσε κανείς σχηματικά να μιλήσει για το διαχωρισμό των Ιρανών σε δύο μεγάλα κομμάτια με πολλές υποδιαιρέσεις. Ένα μεγάλο κομμάτι αποτελείται από θρησκευόμενους ανθρώπους, του οποίου ένα μέρος, το πιο δογματικό, εκπροσωπείται πολιτικά από συντηρητικούς πολιτικούς, όπως ήταν ο προηγούμενος πρόεδρος Αχμαντινετζάντ, ο οποίος δεν ήταν κληρικός, αλλά αυστηροποίησε πάρα πολύ τον έλεγχο της κοινωνικής ζωής. Ένα άλλο μεγάλο κομμάτι αποτελείται από πολίτες που δεν θέλουν να παρεμβαίνει η κεντρική εξουσία, θεοκρατική ή κοσμική, στον τρόπο ζωής τους και ζητούν διεύρυνση της δημοκρατίας. Αναμφίβολα, ένα σημαντικό τμήμα της κοινωνίας, στο οποίο συμπεριλαμβάνεται ό,τι έχει απομείνει από την κάποτε δυναμική ιρανική Αριστερά, υποεκπροσωπείται στο πολιτικό σύστημα.
Η πανηγυρική επανεκλογή του προέδρου Ρουχανί, φανέρωσε ότι οι κοινωνικές ομάδες που υποστήριξαν τον μετριοπαθή ηγέτη πιστεύουν ότι το Ιράν πρέπει να συνεχίσει στο δρόμο των μεταρρυθμίσεων. Η επιστροφή στα χρόνια και τις πρακτικές του καθεστώτος Αχμαντινετζάντ αποδείχτηκε ότι είναι ανεπιθύμητη για την πλειονότητα τουλάχιστον των Ιρανών, κοσμικών και πιστών. Οι Ιρανοί που εμείς συναντήσαμε εκφράστηκαν σχεδόν όλοι θετικά για τον Ρουχανί. Ενδεικτικά, ο Αχμάντ που παίζει μουσική, μας είπε ότι ο Ρουχανί κατήργησε ή εξουδετέρωσε πολλά από τα καταπιεστικά και διχαστικά μέτρα που εφάρμοσε ο Αχμαντινετζάντ. Είναι ανάγκη, μας είπε, να εργαζόμαστε ακούραστα για να δυναμώνουν αυτά που μας ενώνουν και όχι αυτά που μας χωρίζουν. Ένας άλλος διανοούμενος, ο Μοσταφά, υποστήριζε ότι εάν συνεχιστούν οι μεταρρυθμίσεις στην ίδια κατεύθυνση, η ποιότητα της πολιτικής θα βελτιώνεται και η δημοκρατία θα διευρύνεται. Ένας άλλος, όμως, ο Τζαφάρ, που γνωρίσαμε σε ένα βιβλιοπωλείο, είπε ότι απέχει από τις εκλογές γιατί δεν είναι ικανοποιημένος από το ρυθμό και το εύρος των μεταρρυθμίσεων. Ότι το καθεστώς αυτό δεν μπορεί να αλλάξει πέρα από ένα σημείο.
Στα ενοποιητικά στοιχεία της κοινωνίας αναμφίβολα ανήκει η έγνοια όλων για το Ιράν και τον πολιτισμό τους. Το ζήτημα της ανεξαρτησίας και αυτοκυριαρχίας είναι καθοριστικό για τη συντριπτική πλειονότητα των συνομιλητών μας. Ακόμα και οι επικριτές των θεοκρατικών αντιλήψεων συμφωνούν ότι η εθνική ακεραιότητα του Ιράν πρέπει να προστατευτεί πάση θυσία, ότι είναι αδιαπραγμάτευτη. Εξάλλου, από την εποχή των σάχηδων ακόμα, οι εσωτερικές αντιθέσεις καθορίζονταν απ’ αυτό τον παράγοντα. Η εξουσία πάνω στον φυσικό πλούτο του Ιράν ήταν πάντα στον πυρήνα των εσωτερικών τριβών, αντιθέσεων και συγκρούσεων. Από την επανάσταση, όπως όλοι την αποκαλούν, και την επικράτηση του καθεστώτος που διαμόρφωσε ο αγιατολάχ Χομεϊνί το 1979, η ιδιοκτησία του πετρελαίου και ο έλεγχος της εκμετάλλευσής του από τους ίδιους τους Ιρανούς δεν αμφισβητείται στο εσωτερικό της χώρας από κανέναν. Οι αντιπαραθέσεις έχουν επίκεντρο τον θρησκευτικό ή κοσμικό χαρακτήρα του κράτους, τη διεύρυνση της δημοκρατίας και την αναβάθμιση των πολιτικών δικαιωμάτων, την ελευθερία της έκφρασης και την πολυφωνία. Στη συζήτηση έπονται τα ζητήματα που αφορούν τον περιορισμό των ανισοτήτων, την έκταση του κοινωνικού κράτους, το κόστος ζωής κ.λπ.
Ανεξαρτησία και πρόοδος
Το πρόβλημα, μας είπε ο Γιουσέφ, είναι ότι οι βασικές διαφορές δεν συζητούνται δημόσια και ελεύθερα. Και τα βήματα καθυστερούν από πισωγυρίσματα. Σ’ αυτό, όμως, που υπάρχει σχεδόν ομοφωνία είναι ότι οι αποκλεισμοί και οι απειλές από το εξωτερικό και ιδιαιτέρως από τις ΗΠΑ, το Ισραήλ και τη Σαουδική Αραβία, δυσχεραίνουν τον εκδημοκρατισμό και τη φιλελευθεροποίηση. Η συστηματική και αδιάκοπη εχθρότητα των ΗΠΑ κλείνει το Ιράν σαν στρείδι και ενισχύει τις συντηρητικές τάσεις που είναι πιο διστακτικές για κάθε μεταβολή. Αυτό το κλείσιμο αποτελεί επιδίωξη της αμερικανικής πολιτικής, όσο κι αν επικαλείται το αντίθετο περί δημοκρατίας και ελευθερίας η προπαγανδιστική μηχανή της υπερδύναμης, υπολογίζοντας στα οφέλη που μπορεί να αποκομίσει η Δύση από την εσωτερική δυσαρέσκεια που προκαλεί η απαξίωση και το στρίμωγμα του Ιράν.
Γεγονός είναι ότι το Ιράν διαθέτει εξαιρετικά σκεπτόμενους ανθρώπους, μορφωμένους και πολιτικοποιημένους. Σ’ αυτούς αναμφίβολα συμπεριλαμβάνονται κληρικοί υψηλού επιπέδου και κύρους, που διαχειρίζονται τις τύχες μια τόσο μεγάλης και σπουδαίας χώρας. Δεν υπάρχει καλύτερη απόδειξη γι’ αυτό από τη σύγκριση με την «τύχη» των υπόλοιπων χωρών της περιφέρειας που ισοπεδώθηκαν και διαμελίστηκαν από τις ΗΠΑ και τους νατοϊκούς συμμάχους. Οι συνομιλητές μας συμφωνούν ότι σε περίπτωση που έπαυε να υπάρχει η εξωτερική απειλή σε βάρος του Ιράν, θα επιταχύνονταν οι αλλαγές στην κατεύθυνση του περαιτέρω εκδημοκρατισμού.
Βέβαια, υπάρχουν και οι δυνάμεις που επιζητούν την προσκόλληση στη Δύση, πάση θυσία (κάτι ανάλογο με την αμερικανο-ευρωδουλεία στην Ελλάδα). Αυτό που εύστοχα είχε διατυπώσει στη δεκαετία του 1950 ο Αλί Αχμάντ μιλώντας για «δυτικίωση (occidentosis), όπως λέμε φυματίωση (tuberculosis)». Ένας διανοούμενος που ξεκίνησε από την Αριστερά και εξελίχθηκε σε σφοδρό επικριτή της διαβρωτικής ξενομανίας θέτοντας ενώπιον των ευθυνών τους την ιντελιγκέντσια και τον κλήρο. «Οι δυτικοί επιτίθενται σαν τα ζιζάνια στο σiτάρι. Από μέσα. Ο μόνος δρόμος για το Ιράν είναι να καλλιεργήσει τον πολιτισμό του και να χτίσει τα δικά του εργοστάσια».
Ρίζες της κουλτούρας
Η ιστορική πορεία του Ιράν έχει πάρα πολλές στροφές, ανατροπές και διακυμάνσεις. Σε κάθε εποχή και φάση, η δυναστεία, ο κατακτητής και κάθε ηγεσία καθόριζε ή επηρέαζε καταλυτικά την αναβάθμιση ή την υποβάθμιση, την ευθύγραμμη ή την ελικοειδή, την πρωτοποριακή ή την οπισθοδρομική εξέλιξη του πολιτισμού σε μια διαρκώς –λόγω εισβολών- μεταβαλλόμενη επικράτεια. Μέσα στους αιώνες, η σκληρότητα διαδέχεται την ηπιότητα, η ήττα τον θρίαμβο, η αστάθεια τη σταθερότητα, το χάος και η μιζέρια την ευημερία και τη συνοχή, και αντιστρόφως.
Πολλά από τα ζητήματα που είναι σήμερα υπαρκτά και δισεπίλυτα έχουν βαθιές ρίζες στο κοντινό και μακρινό παρελθόν. Για παράδειγμα, γύρω στο 1700, επί βασιλείας του σάχη Σουλτάν Χοσεΐν παραμερίζεται η σούφικη παράδοση κοινωνικής και πνευματικής ανοχής και εφαρμόζεται με καταναγκαστικά μέτρα η δογματική προσέγγιση του επικεφαλής ιερέα της αυλής Μοχαμέντ Μπακέρ Ματζλεσί με αποτέλεσμα «μέσα σε ένα χρόνο να κλείσουν οι ταβέρνες, τα καφενεία και οι οίκοι ανοχής και να απαγορευτούν δημόσια η μουσική, ο χορός και τα τυχερά παιχνίδια, ακόμα και το πέταγμα του αετού. Οι γυναίκες έπρεπε να μένουν στο σπίτι, να φέρονται με εγκράτεια, να μην συναναστρέφονται με άντρες έξω από την οικογένειά τους, να φορούν την ισλαμική ενδυμασία…» (Michael Axworthy: A History of Iran – Empire of the mind).
Στη νεότερη εποχή, κατά τη σύντομη περίοδο 1941-1953, η ελευθερία και η καλλιτεχνική δημιουργία (40 θέατρα λειτουργούσαν στην Τεχεράνη) λήγει με την ανατροπή του Μοχαμάντ Μοσαντέκ. Όταν εθνικοποιούνται τα ιρανικά πετρέλαια, η Βρετανία εμπλέκει τις ΗΠΑ που ανατρέπουν βίαια τον Μοσαντέκ και με τη μυστική αστυνομία ΣΑΒΑΚ, που καθοδηγείται από τη CIA και την ισραηλινή Μοσάντ, εξαπολύουν πογκρόμ εναντίον των μελών του Εθνικού Μετώπου και του κομμουνιστικού κόμματος Τουντέχ που πάλευαν για την ανεξαρτησία του Ιράν. Από το 1979, που ανατρέπεται ο σάχης με λαϊκή επανάσταση, αρχίζει μια νέα περίοδος με πολλές επιθέσεις από τις ΗΠΑ, το Ιράκ, το Ισραήλ και τη Σαουδική Αραβία και πολλές ενδοϊρανικές τριβές, συγκρούσεις και διωγμούς που οφείλονται σε πολλούς εσωτερικούς και εξωτερικούς παράγοντες. Στις μέρες μας, ο Τραμπ, το καθεστώς Νετανιάχου και η συμμαχία που έχει συνάψει η Σαουδική Αραβία, στρέφονται με νέα ένταση εναντίον του Ιράν, έχοντας αποτύχει να διαλύσουν τη χώρα χρησιμοποιώντας –παλιότερα- το Ιράκ, επιβάλλοντας πολυετείς οικονομικές κυρώσεις, κάνοντας σαμποτάζ κ.λπ.
Δολιοφθορά και παραπληροφόρηση
Παρατηρώντας ότι δεν υπήρχαν μηχανές μεγάλου κυβισμού ανάμεσα στις χιλιάδες μοτοσικλέτες που κυκλοφορούν σαν μυρμήγκια στην Τεχεράνη, με έκπληξη μάθαμε ότι είναι απαγορευμένες πάνω από τα 250 κ. στο πλαίσιο των μέτρων για την αποτροπή πολιτικών δολοφονιών. Ξένες μυστικές υπηρεσίες, οι Ιρανοί αναφέρουν τη CIA και τη Μοσάντ, χρησιμοποίησαν εκτελεστές εποχούμενους σε μεγάλες μοτοσικλέτες για να δολοφονήσουν πολλούς επιστήμονες που εργάζονταν στο πυρηνικό πρόγραμμα της χώρας. Οι ίδιες μυστικές υπηρεσίες «μόλυναν» τα ηλεκτρονικά κυκλώματα του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν με ένα «σούπερ ιό» προκαλώντας σημαντική καθυστέρηση στην εξέλιξή του. Εξ αποστάσεως και με μεγάλη δόση παραπληροφόρησης είναι πολύ δύσκολο να αξιολογήσεις όλες αυτές τις «λεπτομέρειες» και να τις συνδέσεις με άλλες πτυχές της πολιτικής.
Γιατί είστε τόσο προκατειλημμένοι για το Ιράν; μας ρώτησε ένας δάσκαλος. Γιατί δεν μαθαίνουμε τίποτα κατ’ ευθείαν από σας, του απάντησα. Οι πληροφορίες έρχονται παραποιημένες. Μεταδίδονται μέσω των διεθνών δικτύων και φτάνουν στους αποδέκτες «πειραγμένες», περασμένες μέσα από πολλά φίλτρα τα οποία διαμορφώνουν μια συγκεκριμένη εικόνα. Την εικόνα που θέλουν τα μητροπολιτικά κέντρα εξουσίας να έχει ο πολίτης για το Ιράν. Για τον πολίτη στη Δύση, το Ιράν δεν διαφέρει από τη Σαουδική Αραβία. Και η Σαουδική Αραβία, ως σύμμαχος της Δύσης, βρίσκεται υπό ένα καθεστώς ευμενούς μεταχείρισης από τις κυβερνήσεις και τα ΜΜΕ, ενώ το Ιράν, ως αντίπαλος, βρίσκεται υπό ένα καθεστώς δυσμενούς μεταχείρισης.
Το Ιράν δεν είναι σοσιαλιστικό. Ούτε έχει λύσει όλα τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες. Ούτε έχει καταργήσει τη θανατική ποινή. Είναι, όμως, μια χώρα με σπουδαίο πολιτισμό, πανάρχαιο και σύγχρονο. Ένα μεγάλο κράτος με πολλές κουλτούρες, με καλλιεργημένους ανθρώπους, με ορμητική νεολαία, με επίγνωση της αξίας του, αποφασισμένο να αντιμετωπίσει τους δαίμονες που το απειλούν και να μην έχει την «ατυχία» των γειτόνων που διαμελίστηκαν από τους δυτικούς εισβολείς, των λαών που βλέπουν τα μνημεία τους να ισοπεδώνονται, την κληρονομιά τους να λεηλατείται και τις κοινωνίες τους να διαλύονται. Το Ιράν, με θυσίες, αλλά και άποψη, κρατάει…
Στέλιος Ελληνιάδης
