Πριν από λίγο καιρό ξαναδιάβασα το Σήμα κινδύνου και το μυαλό μου γύρισε πίσω στον χρόνο, στην εποχή που τα μυθιστορήματα και τα διηγήματα του Αντώνη Σαμαράκη σημάδεψαν τις εφηβικές και νεανικές μας αναζητήσεις.
Είχα γράψει κι ένα μικρό κείμενο στη μαθητική εφημερίδα και άγνωστο πως έφτασε στα χέρια του αγαπημένου μας συγγραφέα. Φανταστείτε πως ένιωσα όταν ένα απόγευμα χτύπησε το τηλέφωνο στο σπίτι και η μητέρα μου που το σήκωσε μου είπε –έκπληκτη κι εκείνη– πως με ζητούσε ο Αντώνης Σαμαράκης! Δεν πίστευα στ’ αυτιά μου. Με ευχαρίστησε για το κείμενό μου και συζητήσαμε λες κι ήμασταν παλιοί γνώριμοι… Τέτοιος ξεχωριστός άνθρωπος ήταν. Αυτή η ζεστασιά και η αγάπη για τον διπλανό σου δεν ήταν λογοτεχνική πόζα, αλλά αυθεντική έκφραση ενός ανθρώπου που τα γραπτά και η ζωή του συμβάδιζαν…
Χάρηκα λοιπόν διπλά, βλέποντας ότι ένα βιβλίο μας καλεί να ξαναδιαβάσουμε τον Αντώνη Σαμαράκη. Η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Ιφιγένεια Τριάντου είναι η συγγραφέας της σημαντικής αυτής μελέτης, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Oasis, που μέσα από την αναλυτική παρουσίαση των βιβλίων του Αντώνη Σαμαράκη όντως μας κάνει να τον ανακαλύπτουμε ξανά.
Γιατί ένα βιβλίο σαν το Ξαναδιαβάζοντας τον Αντώνη Σαμαράκη σήμερα;
Ο τίτλος του βιβλίου (Ξανα-διαβάζοντας) εμπεριέχει δύο στοιχεία που θα μπορούσαν να συμβάλουν σε μια ουσιαστική απάντηση στο ερώτημά σας:
α) Το «Διαβάζοντας» αφορά στην προσέγγιση του έργου του Αντώνη Σαμαράκη. Η ανάδειξη του έργου του είναι ο στόχος της συγγραφής του βιβλίου.
β) Το «Ξανά» εισάγει αφενός το υποκειμενικό στοιχείο, που αφορά την πρώτη ανάγνωση του έργου του από την ίδια τη συγγραφέα, στα δύσκολα χρόνια της δικτατορίας των συνταγματαρχών… Το έργο του Σαμαράκη εμπεριέχει έναν σταθερό άξονα αξιών και απαιτεί μια διαρκή επαγρύπνηση για τις αξίες αυτές. Οι ήρωές του γίνονται σύμβολα αγωνιστικότητας διατηρώντας όλα τα αντιηρωικά στοιχεία του καθημερινού ανθρώπου.
Αποτελεί, επομένως, μια αισιόδοξη απάντηση στη ουδέτερη μαζικότητα: Ο κάθε άνθρωπος, ο πιο ταπεινός, μπορεί να αναδειχτεί σε ήρωα, υπερασπιζόμενος τις διαχρονικές αξίες που εμπνέει και υπηρετεί το έργο του Αντώνη Σαμαράκη.
Με το «ξανά» εισάγεται αφετέρου μια κυκλική ιστορική προοπτική των γεγονότων, των καταστάσεων και των εποχών. Με την κατάλληλη αφαίρεση από τα πολύ συγκεκριμένα γεγονότα, είναι δυνατόν να αναδειχθούν τα διαχρονικά ζητήματα των ανθρώπινων κοινωνιών.
«Τα διηγήματα του Σαμαράκη ξεπερνούν τον χρόνο κι έρχονται όλο και πιο κοντά μας, σαν ν’ αποτυπώνουν τη δική μας εποχή», γράφετε στην εισαγωγή του βιβλίου. Θα θέλατε να μας εξηγήσετε την άποψή σας;
Διακρίνω δυο μεγάλους θεματικούς κύκλους στο έργο του Α. Σαμαράκη: Ο πρώτος αφορά τη φτώχεια και την ανεργία, το άγχος της επιβίωσης, τη βαθιά απογοήτευση των απλών ανθρώπων από τις ηγεσίες, που οδηγεί στη μοναξιά. Ο δεύτερος κύκλος αφορά τον ολοκληρωτισμό και τον φόβο του πολέμου, ενώ η πυρηνική απειλή σκιάζει κάθε ευτυχισμένη στιγμή όσων νοιάζονται για τον κόσμο.
Η σύνδεση αυτών των δύο μεγάλων θεματικών κύκλων αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της γραφής του Α. Σαμαράκη.
Τα προβλήματα της οικονομικής κρίσης, που βιώνουμε τα τελευταία χρόνια, έχουν οδηγήσει μεγάλες ομάδες του ελληνικού πληθυσμού στη περιθωριοποίηση και στην αγωνία για την καθημερινή επιβίωση.
Χιλιάδες άνθρωποι στον κόσμο, ζουν τον πόλεμο, την πείνα, την αδυναμία να αντιμετωπίσουν την ταξική ανισότητα και μεταβάλλονται σε έρμαια της τύχης, που κάποιες «αόρατες» μεγάλες δυνάμεις τους επιφυλάσσουν.
Το παιχνίδι της πυρηνικής απειλής, λίγο απέχει να αποβεί μοιραίο από μια τυχαία ανάφλεξη, όπως ο Σαμαράκης περιγράφει στα έργα του, ενώ η αναβίωση του ολοκληρωτισμού, απλώνεται ξανά σαν σκοτεινή συννεφιά στην Ευρώπη.
Αναζητούμε ακόμη την ελπίδα, όπως και ο Σαμαράκης στην πρώτη του συλλογή διηγημάτων, που τον έκανε γνωστό και αγαπητό.
Στη δική μου γενιά η επιρροή του Σαμαράκη ήταν καταλυτική. Τον διαβάζουν σήμερα οι νέοι;
Οι νέοι γοητεύονται από το έργο του Αντώνη Σαμαράκη. Τα πανανθρώπινα οράματά του τους αγγίζουν βαθιά, ενώ αισθάνονται πως είναι μια γραφή πολύ κοντά στους προβληματισμούς και τον ψυχισμό τους.
Όμως, οι νέοι σήμερα πολιορκούνται από την εικόνα και την εικονική πραγματικότητα του διαδικτύου.
Θα στραφούν στο βιβλίο μόνον όταν αντιληφθούν πόσο δημιουργικός και ουσιαστικός είναι ο χρόνος που διαθέτουν γι αυτό.
Πώς θα απευθυνόσασταν σε έναν σημερινό μαθητή ή φοιτητή προτρέποντάς τον να διαβάσει τα βιβλία του Σαμαράκη;
Ο Σαμαράκης έχει γίνει ένας συγγραφέας παγκόσμιας εμβέλειας.
Η απλότητα και η σαφήνεια της γλώσσας, ο ευρηματικός τρόπος με τον οποίο πολιορκεί το θέμα του, αλλά προπάντων η αγάπη για τον άνθρωπο, η εμπιστοσύνη στις εσωτερικές θετικές δυνάμεις του, η απέχθεια για κάθε είδος ολοκληρωτισμού, τον έχουν κάνει υπερεθνικό και διαχρονικό. Οι αξίες που τον εμπνέουν είναι αιτήματα κάθε εποχής, όσο υπάρχουν άνθρωποι…
Αυτά είναι τα στοιχεία που θα προσπαθούσα να δείξω στους σημερινούς νέους.
«Στόχος του Σαμαράκη δεν είναι η επίδειξη της αφηγηματικής τεχνικής του δεινότητας, αλλά η χρησιμοποίηση της τεχνικής στην επίτευξη των δικών του στόχων», γράφετε. Πόσοι συγγραφείς ακολουθούν τέτοιους δρόμους σήμερα;
Η ενασχόλησή μου με τις τεχνικές της αφήγησης στα έργα σημαντικών λογοτεχνών μας, μου δημιούργησε την πεποίθηση πως ο κάθε συγγραφέας προσαρμόζει τις δυνατότητες της τεχνικής του, ανάλογα με την προσωπικότητα και την ιδεολογία του, με τρόπο ώστε να υπηρετούνται τα βαθύτερα νοήματα, τα οποία θέλει να εκφράσει και να κοινωνήσει μέσα από την λογοτεχνία. Τα νοήματα αυτά μπορεί πολλές φορές να είναι «ευανάγνωστα», είναι όμως δυνατόν, τα πιο δραστικά από αυτά να χρειάζονται αποκωδικοποίηση, γιατί ανήκουν στις έννοιες βάθους του κειμένου. Γενικά οι συγγραφείς οι οποίοι έχουν καταφέρει να ντύσουν την ιδεολογία τους με πανανθρώπινες αξίες και οράματα, κερδίζουν την εύνοια του αναγνώστη και του επιτρέπουν να διακρίνει και να υιοθετήσει τη δική τους οπτική της ιστορικής πραγματικότητας.
Σήμερα έχουμε ανθρώπους οι οποίοι ξέρουν να χειρίζονται τη γλώσσα και τις τεχνικές, δημιουργώντας ωραίες αφηγήσεις. Όμως, αισθάνομαι συχνά, πως λείπει ο κοινωνικός παράγοντας, που δίνει ενδιαφέρον και νόημα, δίνει την αληθινή συγκίνηση και συμμετοχή του αναγνώστη στα κοινωνικά προβλήματα. Το πρόβλημα είχε σχολιάσει λογοτεχνικά ο Σαμαράκης στο διήγημα «Αποκάλυψις Ιωάννου», στη συλλογή διηγημάτων «Το διαβατήριο» (1973). Σχολιάζουμε ιδιαίτερα το διήγημα αυτό στο βιβλίο (σελ. 171-175 και 243-249).
Εσείς -πέρα από το περίφημο «Λάθος»- ποιο έργο του ξεχωρίζετε και γιατί;
Αγαπώ ολόκληρο το έργο του Αντώνη Σαμαράκη, Όμως, το έργο που με έχει κερδίσει ιδιαίτερα είναι το «Εν ονόματι». Πρόκειται για το τελευταίο μυθιστόρημά του (1998), στο οποίο αφιερώνω ένα επιπλέον κεφάλαιο στο βιβλίο, δείχνοντας, πιστεύω πειστικά, και για πρώτη φορά, πως το βιβλίο αυτό αποτελεί την πολιτική και πνευματική διαθήκη του συγγραφέα αλλά και του ανθρώπου Σαμαράκη.
Ποικίλα διακειμενικά στοιχεία και συνδηλώσεις ενώνουν τη ζωή αλλά και το έργο του σε έναν έφηβο ήρωα που τολμά να καταγγείλει τις υποκρισίες μιας «δημοκρατικής» κοινωνίας. Ο Σαμαράκης βρίσκεται πίσω από το προσωπείο του δεκαεξάχρονου ήρωα, αφήνοντας το αγωνιστικό μήνυμά του, πριν αποχωρήσει από τη ζωή… Το «Εν ονόματι» είναι η διαχρονική φωνή του Αντώνη Σαμαράκη που παρακινεί τους νέους να αντιδράσουν, όταν το μόνο που τους υπόσχεται η κοινωνία είναι ένας κόσμος όπου επικρατεί ο φόβος, η ανελευθερία, η ανεργία, ο πόλεμος. Πρόκειται για έναν κόσμο «τραγικά παράλογο και παράλογα τραγικό».
