30 Οκτώβρη του ’44, τέλος της ναζιστικής τυραννίας
Η Ελλάδα αποτελεί τη μόνη ευρωπαϊκή χώρα που η απελευθέρωση από τους ναζί δεν τιμάται από το επίσημο κράτος αλλά, αντίθετα, και προκειμένου να μην ανοίξουν οι πληγές του Eμφυλίου και πάλι, «εορτάζεται» το θρυλικό «Όχι» και το αόριστο «Έπος του ’40».
Την πόλη απελευθέρωσε ο ΕΛΑΣ
Ξημερώνοντας 30 Οκτωβρίου 1944, η νεκρή και πένθιμη όψη της Θεσσαλονίκης περνούσε οριστικά στο παρελθόν. Άνθρωποι κάθε ηλικίας ξεχύνονται στους δρόμους, αγκαλιάζονται και φιλιούνται, οι καμπάνες χτυπούν χαρμόσυνα. Μετά από οχτώ χρόνια βασιλομεταξικής και ναζιστικής τυραννίας, η Θεσσαλονίκη απελευθερώνεται από τους μαχητές του ΕΛΑΣ, που μπαίνουν στην πόλη με επικεφαλής τον Κώστα Συννεφάκη (καπετάν Νικήτα), διοικητή του 50ού Συντάγματος.
Έτσι, οι υποχωρούσες ναζιστικές δυνάμεις κατοχής δεν πρόφτασαν να ανατινάξουν το Λιμάνι της Θεσσαλονίκης (εκτός από ένα τμήμα του), την ηλεκτρική εταιρία, το υδραγωγείο, τους μύλους Αλλατίνι, τα οποία είχαν υπονομεύσει με εκρηκτικά.
Δύο ΕΠΟΝίτισσες σκαρφαλωμένες στη στέγη ενός σπιτιού στην Άνω Πόλη απευθύνονται με τον τηλεβόα τους στην Κάτω Πόλη: «Αδέρφια, συμπολίτες, το σύνθημά μας “Θάνατος στον φασισμό, λευτεριά στον λαό” έγινε πραγματικότητα. Η περίφημη πόλη μας, που επί τέσσερα χρόνια στέναζε κάτω από τη φασιστική μπότα, μα ποτέ δεν έπαψε να αντιστέκεται, είναι επιτέλους ελεύθερη. Ζήτω η ελεύθερη Ελλάδα! Ζήτω η λευτεριά! Ζήτω η αδούλωτη Θεσσαλονίκη! Ζήτω οι απελευθερωτές του ΕΛΑΣ! Για την ευτυχισμένη και πολυπόθητη αυτή μέρα χύσαν το αίμα τους και θυσιάστηκαν τα πιο ακριβά παλικάρια και κορίτσια της πόλης μας. Δεν θα ξεχάσουμε ποτέ τους τολμηρούς και ανδρειωμένους που με τη ζωή τους μας έδειξαν τον δρόμο της λευτεριάς, αιώνια τιμή και δόξα στους ήρωές μας…» (Στέλιου Γεωργιάδη, Θεσσαλονίκη ανυπότακτη πόλη, 1995, σελ. 292).
Η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τους ναζί έγινε αποκλειστικά από τις ΕΑΜικές αντιστασιακές δυνάμεις και τον στρατιωτικό τους βραχίονα, τον ΕΛΑΣ. Παρά τη συμφωνία της Καζέρτας να παραδοθεί η εξουσία στους Άγγλους υπό τον Βρετανό αρχιστράτηγο Σκόμπι, όπως συνέβη στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις, και παρά την εντολή του διοικητή του ΕΛΑΣ Στέφανου Σαράφη να παραμείνουν οι αντάρτικες δυνάμεις στις παρυφές της πόλης και να περιμένουν την απόβαση των Βρετανών, οι ηγέτες της Ομάδας Μεραρχιών Μακεδονίας, Μάρκος Βαφειάδης και Ευριπίδης Μπακιρτζής δεν υπάκουσαν στις άνωθεν διαταγές. Ο Βαφειάδης έστειλε το παρακάτω ιστορικό τηλεγράφημα προς το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ:
«Ομάδα Μεραρχιών Μακεδονίας. Τμήματά μας εισήλθον Θεσσαλονίκη σήμερον 3ην μετά μεσημβρίαν. Λαός Θεσσαλονίκης έξαλλος από ενθουσιασμόν διατρέχει οδούς πόλεως εναγκαλιζόμενος αντάρτες. Εργοστάσια ηλεκτροφωτισμού και μύλος Αλλατίνι κατόπιν επεμβάσεως ΕΛΑΣ διασώθηκαν. Εστία εθνοπροδοτών ΧΑΝ παρέδωσε βαρύν οπλισμόν. Θα αναγκαστεί εις παράδοσιν. Τμήματά μας προσανατολίζονται προς δυτικόν τμήμα πόλεως για χτυπήματα… Παρόν τηλεγράφημα παρακαλώ δοθεί Π.Γ. του ΚΚΕ. Αναμένω. Μάρκος 30/10/44».
Εκτός από τις συγκρούσεις στις γειτονιές, το ΕΑΜ οργανώνει μαζικές συγκεντρώσεις για την 26η και την 28η Οκτωβρίου τόσο στο κέντρο, στην πλατεία Αγίας Σοφίας όσο και στις συνοικίες. Στην συγκέντρωση, μάλιστα, της 28/10 στο σχολείο του Αγ. Θεράποντος (Κάτω Τούμπα) θα μιλήσει κι ο πρόσφατα αποφυλακισμένος Λεων. Γιασημακόπουλος. Το ίδιο βράδυ δυνάμεις του τακτικού ΕΛΑΣ εισέρχονται στις περιοχές Χαριλάου, Τούμπας και Άνω Πόλης. Την επόμενη μπαίνουν στη Νεάπολη και παίρνουν θέσεις ακόμα και σε σημεία του κέντρου.
Η προτελευταία μέρα του Οκτώβρη είναι η τελευταία της γερμανικής στρατιωτικής παρουσίας στη Θεσσαλονίκη. Ομάδες σαμποτέρ ανατινάζουν την Εφορεία Υλικού Πολέμου (στην περιοχή των σημερινών δικαστηρίων) και εγκαταστάσεις στο Τελωνείο (το σημερινό επιβατικό σταθμό στο λιμάνι). Προσπαθούν να καταστρέψουν και το εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος (τις σημερινές εγκαταστάσεις της ΔΕΗ στην Αγ. Δημητρίου) και τους αλευρόμυλους Αλλατίνι.
Αμφότερες τις πολύτιμες εγκαταστάσεις διασώζει η παρέμβαση μαχητών του εφεδρικού, κυρίως, ΕΛΑΣ που με σύντομες αψιμαχίες αναχαιτίζουν τις μικρές γερμανικές δυνάμεις. Γύρω στις δυο με τρεις μετά το μεσημέρι όλη η Θεσσαλονίκη έχει ελευθερωθεί. Οι δυνάμεις της χωροφυλακής είχαν οχυρωθεί στο κτίριο της ΧΑΝΘ, αλλά τελικά παραδόθηκαν.
Το ίδιο κτίριο θα έχει ως έδρα η νέα δημοτική αρχή που διόρισε το ΕΑΜ με επικεφαλής τον καθηγητή Δημήτρη Καββάδα.
Επίκεντρο των πανηγυρισμών ήταν και πάλι η πλατεία Αγ. Σοφίας, όπου μπροστά στην είσοδο του περιβόλου της εκκλησίας τις αμέσως επόμενες μέρες στήθηκε ένα μνημείο των εκτελεσθέντων, το οποίο κατέστρεψαν «άγνωστοι» τον Φεβρουάριο του 1945, μετά τη Βάρκιζα.
Την προσέλευση θυμάται ο Γιώργος Ιωάννου: «Εκεί κατέληγαν όλα τα αφρισμένα ποτάμια. Από την οδό Αγίας Σοφίας κατέβαιναν σαρώνοντας τις γειτονιές τα παιδιά του Κουλέ Καφέ, του Αγίου Παύλου, της Ακρόπολης, της Κασσάνδρου. Το Τσινάρι, Εσκί-Ντελίκ, Προφήτης Ηλίας, Διοικητήριο κατέβαιναν τη Βενιζέλου […] Από το Βαρδάρι πάλι ερχόταν ξυπόλυτη, ρακένδυτη, πειναλέα, σπαρταρώντας από ενθουσιασμό, η Ραμόνα, η Επτάλοφος, ο Παλιός Σταθμός, η Νεάπολη, η Σταυρούπολη, ενώ αντίθετα από τα ανατολικά κατέφθαναν μέσα στη σκόνη και τον αλαλαγμό με τρομπέτες, παντιέρες, λάβαρα και χωνιά η Τούμπα, η Αγία Φωτεινή, η Ευαγγελίστρια, η Τριανδρία, ακόμη και η μακρινή Καλαμαριά […] Μια καθυστερημένη διαδήλωση πλησίαζε από τα βάθη της Εγνατίας, το ανταριασμένο Βαρδάρι. Θά ‘ταν καμιά διακοσαριά σκελετωμένοι και κουρελήδες.
Έμοιαζαν κρατούμενοι από το στρατόπεδο του Παύλου Μελά. Κραύγαζαν ξέφρενα, φανατικά, κουνούσαν τη γροθιά με τόση ορμή που νόμιζες πως θα τους φύγει προς τον ουρανό το χέρι. Τεράστιες παντιέρες, ολοκόκκινες καμωμένες από αλεξίπτωτα γερμανικά χάιδευαν τα κουρεμένα κεφάλια».
Σημ. Οι μαρτυρίες στις οποίες βασίζεται το κείμενο, έχουν σωθεί από την σπουδαία δουλειά στην ιστορία της πόλης, των Τριαντάφυλλου Μηταφίδη και Γιάννη Γκλαρνέτατζη.
Ο αγώνας ενάντια στη λήθη
Την παραμελημένη απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης οι πολίτες της δεν την ξεχνούν. Η Δημοτική Κίνηση Θεσσαλονίκη-Ανοιχτή Πόλη διοργανώνει εκδήλωση-αφιέρωμα με θέμα: Η μνήμη της Αντίστασης ανάχωμα στους νεο-ναζί και ομιλητές τους: Δορδανά Στράτο, Χεκίμογλου Ευάγγελο και Κουζινόπουλο Σπύρο.
Η εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί την Τετάρτη 30 Οκτωβρίου, 18.30μ.μ., στην Αίθουσα εκδηλώσεων Δημαρχείου Θεσσαλονίκης.
