Διαβάστε το πρώτο μέρος εδώ
του Θανάση Μουσόπουλου*
Μελετώντας την οικουμενικότητα του Κωνσταντίνου Καβάφη, παρουσιάσαμε την πολύ ενδιαφέρουσα προσέγγιση του καβαφικού έργου της Σόνιας Ιλίνσκαγια στο σημαντικό έργο της «Κ. Π. Καβάφης, Οι δρόμοι προς το ρεαλισμό στην ποίηση του 20ού αιώνα» (Κέδρος, Αθήνα, 1983), όπως ήδη φάνηκε στο πρώτο μέρος του άρθρου.
Σημειώνει ότι οι αλλαγές που έγιναν στις αρχές του 20ού αιώνα στην καλλιτεχνική και επιστημονική σκέψη έχουν βάλει τη σφραγίδα τους στην εξελικτική πορεία του Καβάφη. Ο Αϊνστάιν και ο Φρόυντ με τις θεωρίες τους παίζουν βασικό ρόλο στην εικόνα του κόσμου – εξωτερικού και εσωτερικού.
Ο Καβάφης διαλέγει στιγμές που έχουν μέσα τους την κίνηση πολύ γρήγορων αλλαγών και τις έχει ήδη σημαδέψει ο διχασμός τους, το μοίρασμά τους: ο κόσμος που πάει να γίνει παρελθόν, αλλά ακόμη είναι εδώ κι εκδηλώνεται, δρα, κι ο άλλος κόσμος που διαμορφώνεται μέσα στον πρώτο και υπονομεύει τις βάσεις του.
Ο Καβάφης δεν αρνείται την κοινωνική δράση και τη δυνατότητά της να δώσει θετικούς καρπούς. Το κακό είναι παρόν, όμως αυτό ούτε μας αποθαρρύνει ούτε μας οδηγεί στον αμοραλισμό. Ο Καβάφης δεν παρατηρεί μόνο· κρίνει, κι ακριβώς χάρη σ’ αυτή τη σκοπιά, από την οποία γίνεται η παρατήρηση, η ποίησή του δεν κλείνεται μέσα σε όποια αδιέξοδα, δεν τη χαρακτηρίζει απελπισία απόλυτη, τυφλός φαταλισμός – μοιρολατρία. Επιπλέον, δε συγχωρεί τη βία, ούτε στα μεγάλα, ούτε στα μικρά.
Η κατεύθυνση, τέλος, των καλλιτεχνικών του αναζητήσεων αντανακλά όχι μόνο τη δημιουργική του ατομικότητα, αλλά και μία από τις χαρακτηριστικές τάσεις τότε της λογοτεχνίας σε παγκόσμια κλίμακα. Η δημιουργία του Καβάφη χαρακτηρίζεται από ρεαλιστική ποιητική, με βαθιά σχέση ανάμεσα στο ανθρώπινο δράμα και στις περιστάσεις της εποχής και του περιβάλλοντος. Η νέα ποιότητα που έφερε στην παγκόσμια λογοτεχνία, με τις αρχές του 20ού αιώνα, η καινούρια ιστορική αντίληψη. Η νέα αυτή αντίληψη τρυπώνει παντού, ακόμη και στις πιο προσωπικές σφαίρες της ζωής. Ο συγγραφέας νιώθει και συνειδητοποιεί πως η ίδια η ιστορία γίνεται γεγονός της προσωπικής πείρας του κάθε ανθρώπου.
Συμπληρωματικά, στα χαρακτηριστικά του Καβάφη που αναφέραμε ήδη, να προσθέσουμε κάτι που παρατηρεί ο Ε. Π. Παπανούτσος, και που δίνει μια σωστή διάσταση στο καβαφικό έργο.
«Ο Καβάφης με την ευαισθησία και τη μαστοριά του, καθώς και με την εμβρίθεια, με τη φιλοσοφημένη ιστορική του διάθεση ανανέωσε και καταξίωσε στους χρόνους μας (…) τη διδακτική ποίηση. Μας έδειξε και μας έπεισε ότι ο ποιητής, ο αληθινός ποιητής, ακόμη και με τη διδαχή (όπου κατασταλάζει η βιοτική και ιστορική του στοχαστικού και ευαίσθητου ανθρώπου εμπειρία) μπορεί να μας δώσει συγκινήσεις μιας ποιότητας χωρίς αμφιβολία καλλιτεχνικής. Από την άποψη αυτή η καβαφική ποίηση έχει μια μοναδικότητα που δεν επιδέχεται εύκολα την αμφισβήτηση».
***
Η ποίηση του Καβάφη ξεκίνησε τη διάδοση και αποδοχή της στην Ελλάδα το 1903 με ένα εύστοχο και προβλεπτικό άρθρο του Γρηγόριου Ξενόπουλου. Τα ποιήματα που είχε υπόψη του ήταν λίγα, εντούτοις οι παρατηρήσεις του ήταν σωστές. Πέρασαν δεκαετίες για να κατανοήσουν οι αλλιώς μαθημένοι Ελλαδίτες το καινούριο που έφερνε ο Καβάφης. Για τον Αλεξανδρινό γράφτηκαν από Έλληνες πολλές σοβαρές αλλά και πολλές πρόχειρες κριτικές. Γράφτηκαν και πολλές εργασίες από ξένους.
Ο Roderick Beaton στην «Εισαγωγή στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία» (αγγλική έκδοση 1994, ελληνική 1996) σημειώνει : «Η πρωτοκαθεδρία του Καβάφη (είναι) αποτέλεσμα μιας ανοδικής πορείας που καλύπτει περίπου ένα αιώνα […] Για πολλούς αναγνώστες σήμερα, ο Καβάφης είναι ο καλύτερος ποιητής της νεότερης Ελλάδας – […] αλλά δεν επικυρώνεται αδίστακτα και ρητά από καμιά από τις πιο έγκυρες ιστορίες της νεοελληνικής λογοτεχνίας».
Το 2000 το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, που λειτουργεί από το 1994 στη Θεσσαλονίκη, μετά από μακρόχρονη έρευνα και με την επιμέλεια του Νάσου Βαγενά κυκλοφόρησε τον πολύτομο σημαντικό τόμο «Συνομιλώντας με τον Καβάφη», που περιλαμβάνει, πέρα από την εκτεταμένη και εμπεριστατωμένη εισαγωγή του επιμελητή, ποιήματα που συνδέονται με τον Καβάφη και την ποίησή του από τριάντα χώρες όλου του πλανήτη σε δεκαεννιά γλώσσες. Δεν είναι βέβαια όλες οι χώρες στις οποίες άσκησε επίδραση ο Καβάφης, αλλά σε όσες το Κέντρο είχε τη δυνατότητα –οικονομική και άλλη– να ερευνήσει το θέμα.
Για τη διεθνή απήχησή του σημειώνει την έκδοση βιβλίων για την ποίησή του, την οργάνωση συνεδρίων, την έκδοση μελετών σύγκριση του Καβάφη με άλλους μεγάλους ποιητές, την επίδρασή του σε ζωγράφους και μουσουργούς που εμπνέονται από την ποίησή του, τη διδασκαλία σε ξένα πανεπιστήμια – όχι μόνο σε έδρες νεοελληνικών σπουδών.
Ο Βαγενάς στέκεται και στην απήχηση του Καβάφη στην Ελλάδα, αναφέροντας την έρευνα του Δημήτρη Δασκαλόπουλου για τις παρωδίες από έλληνες ποιητές ποιημάτων του Καβάφη. Στο αντίστοιχο βιβλίο συλλέχθηκαν 170 παρωδίες ελληνικές καβαφικών ποιημάτων που καταγράφηκαν στο διάστημα 1917 – 1997. Είναι μοναδικό φαινόμενο για έλληνα ποιητή.
Όσον αφορά την επίδραση του Καβάφη στην υφήλιο διαβάζουμε, ανάμεσα στα άλλα:
«Η σημερινή απήχηση της καβαφικής ποίησης, τόσο στους Έλληνες όσο και στους ξένους αναγνώστες της, αποκτά τις διαστάσεις φαινομένου, όταν σκεφτούμε ότι ο Καβάφης, που είναι ένας χρονικά παλαιός ποιητής, δεν διαβάζεται ως ένας ποιητής που είχε ξεχαστεί και που ανακαλύπτεται εκ νέου (…) Ο ποιητής που γράφει τα ποιήματά του στο τέλος του δέκατου ένατου αιώνα και στις αρχές του εικοστού διαβάζεται ως ποιητής –και μάλιστα χαρακτηριστικός– του τέλους του εικοστού αιώνα (…). Ο Καβάφης είναι, αν όχι ο γνωστότερος, ο γοητευτικότερος ποιητής της εποχής μας, και είναι ταυτόχρονα αυτό που οι Αγγλοσάξωνες αποκαλούν the poets’ poet, δηλαδή ο ποιητής που θαυμάζουν περισσότερο οι ποιητές».
Να προσθέσουμε ότι «Το έργο του Καβάφη παρέχει μια ιδιότητα μοναδική: επιτρέπει να μεταφερθεί η ποιητική του ποιότητα και το ποιητικό του στίγμα σε μια ξένη γλώσσα ευκολότερα και με μεγαλύτερη ακρίβεια απ’ ό,τι επιτρέπει το έργο των άλλων ποιητών».
***
Ο Ιταλός ποιητής Φιλίππο Τομάζο Μαρινέτι (1876-1944) που γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια και εισηγήθηκε τον Φουτουρισμό, το 1930 συζητώντας με τον Καβάφη του είπε: «Και συ, Καβάφη, είσαι ένας φουτουριστής».
– Καβάφης: «Η ιδέα σου είναι θαυμάσια, αγαπητέ Μαρινέτι. Αλλά μου φαίνεται πως κάθε άλλο παρά φουτουριστής είμαι».
– Μαρινέτι: «Όποιος προπορεύεται της εποχής του στην τέχνη ή στη ζωή είναι φουτουριστής».
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
