Ένα χρόνο μετά το πραξικόπημα που ανέτρεψε την κυβέρνηση του Έβο Μοράλες, η Βολιβία απέκτησε στις 8 Νοεμβρίου νέα κυβέρνηση του MAS, εκλεγμένη με σημαντικά ισχυρότερη νομιμοποίηση μετά το εντυπωσιακό αποτέλεσμα των εκλογών της 18ης Οκτωβρίου. Την επόμενη μέρα της ορκωμοσίας της νέας κυβέρνησης, ο Έβο Μοράλες επέστρεψε πανηγυρικά στη χώρα. Τι έκανε δυνατή μια τέτοια εξέλιξη; Τι δρόμος ανοίγεται για τη Βολιβία; Ποιες προκλήσεις έχει να αντιμετωπίσει ο αγωνιζόμενος λαός της και το εγχείρημα μετάβασης του MAS που τον εκφράζει πολιτικά;
Σίγουρα τέτοιες απρόσμενες στροφές στην ιστορία δεν οφείλονται αποκλειστικά σε έναν παράγοντα. Τον αποφασιστικό ρόλο που ώθησε τα πράγματα, υπερβαίνοντας ιδιαίτερα δυσμενείς όρους, τον έπαιξε ένα ισχυρό κοινωνικό και πολιτικό λαϊκό κίνημα με μεγάλο ιστορικό βάθος αγώνων που, παρά τα μεγάλα πλήγματα που δέχθηκε, διατήρησε το βασικό μαχητικό του δυναμικό και τη συγκρότησή του. Κλονίστηκε σημαντικά αλλά δεν αποσυντέθηκε, και στη συνέχεια μπόρεσε να ανασυνταχθεί σε ικανό βαθμό. Με άλλα λόγια, ο πολιτικά συγκροτημένος λαός αναδείχθηκε πάλι σε αποφασιστικό παράγοντα των εξελίξεων
Στον αντίποδα, οι δυνάμεις της συντήρησης (από το «κέντρο» του Μέσα μέχρι την πιο ακραία δεξιά του Καμάτσο), που όλες τους ομόθυμα στήριξαν το πραξικόπημα, έστησαν μια κυβέρνηση που σε διάστημα μόλις ενός έτους συνόψισε τα πεπραγμένα της στο ξεπούλημα της χώρας, την εκτεταμένη καταστροφή της οικονομικής της βάσης, τη φτωχοποίηση της μεγάλης κοινωνικής πλειοψηφίας, και τη χρήση βίας και μαζικών δολοφονιών για να επιβληθεί απέναντι στις λαϊκές αντιδράσεις. Από κοντά υπήρξε και το πατρονάρισμα όλων αυτών από τις ΗΠΑ – που πάντως η παρέμβασή τους κινήθηκε μέσα στο χαοτικό πλαίσιο το οποίο παράγει η σοβούσα ενδόρρηξη εντός του αμερικάνικου πολιτικού συστήματος.
MAS και αντιπολίτευση
Δύο αντικείμενες πολιτικές διαδικασίες μιλούν για τις εσωτερικές εντάσεις της στιγμής: Από τη μια, του MAS: περνώντας από μια σημαντική κρίση ηγεσίας και με ορατό τον κίνδυνο μιας αποδιαρθρωτικής κατάθεσης πολλαπλών χωριστών υποψηφιοτήτων από τους διάφορους κοινωνικούς τομείς του κινήματος, μπόρεσε να καταλήξει σε ένα σχήμα συνεκπροσώπησης τάσεων το οποίο φιλοδοξεί να κρατήσει τους δεσμούς του με τον κοινωνικό μαχητικό πυρήνα του (ιθαγενικό πληβειακό στοιχείο), κάνοντας ταυτόχρονα σημαντικό «κεντρώο» άνοιγμα σε μεγάλα τμήματα των μεσαίων στρωμάτων. Στην εκλογική μάχη αυτή η κατεύθυνση υπήρξε αποτελεσματική (δίνοντας στο MAS τη νίκη με 55,1%) και μπόρεσε να τραβήξει γύρω της ένα σημαντικό μέρος των ενδιάμεσων.
Από την άλλη, της αντιπολίτευσης: είναι ενδεικτικό ότι δεν μπόρεσε να ενωθεί γύρω από μια υποψηφιότητα, συγκέντρωσε τις δυνάμεις της στο 28,8% που έλαβε το ανερμάτιστο «κέντρο» του Μέσα, πρόθυμου χορηγού αντιδραστικών λύσεων, ενώ η συμμορίτικη ακροδεξιά του Καμάτσο πήρε 14%. Βέβαια αυτή η αντιπολίτευση διατηρεί σημαντικές δυνάμεις και ένα προβάδισμα σε 3 ανατολικές επαρχίες της χώρας, με πιο κρίσιμη την επαρχία της Σάντα Κρουζ (έδρα του Καμάτσο).
Το 2019 –κλιμάκωση επίθεσης της αντίδρασης, κλονισμός της στήριξης του εγχειρήματος του MAS και πραξικόπημα– υπήρξε σημείο τομής. Η σημερινή κατάσταση δεν είναι η απλή συνέχεια των καλών εποχών του παρελθόντος. Οι όροι είναι δυσμενέστεροι από πολλές απόψεις. Η απρόσμενα καλή εκλογική επίδοση δεν μπορεί (και δεν πρέπει) να κρύβει το ότι οι προοπτικές είναι παιζόμενες και τα ενδεχόμενα πολλά και ανοιχτά.
Η σημερινή κατάσταση δεν είναι η απλή συνέχεια των καλών εποχών του παρελθόντος: οι όροι είναι δυσμενέστεροι από πολλές απόψεις, και η απρόσμενα καλή εκλογική επίδοση του MAS δεν μπορεί να κρύβει ότι τα ενδεχόμενα πολλά και ανοιχτά
Μπροστά σε σύνθετες προκλήσεις ο αγωνιζόμενος λαός της Βολιβίας
Τα όσα θα θίξουμε πολύ συνοπτικά στη συνέχεια είναι θέματα από τα οποία θα εξαρτηθεί βραχυπρόθεσμα ο βαθμός ανάκτησης / απόκτησης ελέγχου επί των εξελίξεων. Είναι σημαντικό ότι σχετικοί προβληματισμοί αποτέλεσαν και τον κορμό της τοποθέτησης του νέου Βολιβιάνου προέδρου Λουίς Άρσε στην εναρκτήρια ομιλία του ενώπιον του κοινοβουλίου της χώρας.
► Ο έλεγχος επί του κράτους και η εξασφάλιση της ειρήνευσης της χώρας: Καταρχήν είναι απόλυτα αναγκαία η επείγουσα εξασφάλιση του ελέγχου επί του κρατικού μηχανισμού και η εξουδετέρωση της δυνατότητας του στρατού και της αστυνομίας να δρουν πραξικοπηματικά. Το ζήτημα αυτό εγείρει δύσκολα διλήμματα: πολιτική διαμόρφωση της δύναμης του λαϊκού παράγοντα σε παράγοντα εγγύησης της πολιτικής δημοκρατικής λειτουργίας, αλλά και διατήρηση της δυνατότητας του MAS να εκφράζει τα πλατύτερα κοινωνικά μεσοστρώματα εμποδίζοντας τις προσπάθειες της αντιπολίτευσης να περιχαρακώσει σε διχαστικές γραμμές την κοινωνία.
► Οικονομία στις νέες συνθήκες, ανάγκη γρήγορων αλλαγών και συνοχή της χώρας: Η ανάγκη να αναστραφεί η οικονομική αποδυνάμωση και η πρωτοφανής ύφεση που επέφερε η πολιτική των πραξικοπηματιών πρέπει να προωθηθεί μέσα στο δυσμενές πλαίσιο της παγκόσμιας ύφεσης (και της πανδημίας, που είχε ολέθριες συνέπειες για τη Βολιβία με τις πολιτικές που ακολουθήθηκαν κατά τη διάρκεια του 2020). Δεν μπορεί να περιοριστεί στην (σε κάθε περίπτωση εντελώς απαραίτητη) καλυτέρευση της οικονομικής κατάστασης των πλατιών λαϊκών στρωμάτων. Πρέπει να περιλάβει διαρθρωτικά μέτρα. Και αυτό θέτει στρατηγικά διλήμματα που αφορούν μεταξύ των άλλων τις επιλογές της χώρας σε διεθνές επίπεδο – π.χ. τι θα κάνει με τις πρώτες ύλες της, σε ποιους θα πουλάει και με ποιους όρους, αν θα υπάρξουν και με τι όρους εισροές ξένου κεφαλαίου κ.ο.κ. Για τη Βολιβία, ο τρόπος αναδιάρθρωσης της οικονομίας της και η συνακόλουθη τροποποίηση των συσχετισμών των κοινωνικών δυνάμεων στη χώρα συνδέονται άμεσα με το πρόβλημα της εξασφάλισης της συνοχής της και της αποφυγής επανεμφάνισης φυγόκεντρων τάσεων στις ανατολικές επαρχίες της.
► Οι διεθνείς συσχετισμοί – Η λατινοαμερικάνικη ολοκλήρωση: Η τρέχουσα διεθνής ύφεση και η σημαντική κάμψη του κύματος προοδευτικών εγχειρημάτων στο χώρο της Λατινικής Αμερικής κάνουν σημαντικά πιο δυσμενείς τους όρους για ένα εγχείρημα μετάβασης σε σχέση με την περίοδο 2005-2019. Οι κλονισμοί που υφίσταται το δυτικό σύστημα της παγκοσμιοποίησης (και η ισχύς των ΗΠΑ εντός του) οδηγούν σε ένα τοπίο όπου, πλάι σε υπολογίσιμα αντίβαρα, υπάρχουν μεγάλοι κίνδυνοι, διαρκής αστάθεια και απότομες αλλαγές. Η πολιτική προτεραιότητα της ενίσχυσης στοιχείων λατινοαμερικάνικης ολοκλήρωσης και συνεργασίας είναι τόσο αναγκαία για τη Βολιβία όσο ένας αναπνευστήρας σε συνθήκες ασφυξίας. Και συνδέεται με σειρά διλημμάτων μέσα σε ένα τοπίο που η πολιτική αλληλεγγύη είναι αδυνατισμένη και καθόλου δεδομένη, και η πίεση για οικονομικά και πολιτικά ανταλλάγματα έντονη.
***
Μέσα σε τέτοιες συνθήκες, πέραν των πραξικοπημάτων υπάρχει και η μεγάλη πίεση που ασκείται για την πολιτική «εξημέρωση» και τελικά το στόμωμα και την ακύρωση των εγχειρημάτων μετάβασης. Εμφανίζονται ισχυρές ροπές για κίνηση προς το «κέντρο», που δεν μπορούν παρά να διαπερνούν και τις αντίστοιχες πολιτικές εκφράσεις.τους και να αναπαράγουν διαρκώς την πολιτική πάλη εντός τους. Η έκβαση είναι αναγκαστικά παιζόμενη, οι στροφές και οι καμπές πολλές, το κέρδισμα χρόνου κρίσιμη παράμετρος. Σε τελική ανάλυση, η εξέλιξη καθορίζεται από τη δυνατότητα διατήρησης της συνοχής και της πολιτικής συγκρότησης του αγωνιζόμενου λαού και από την εμφάνιση ανάλογων αλληλέγυων προσπαθειών σε άλλες περιοχές.
