Επιμέλεια Μιμίκα Κριτσανίδου. Προσπαθώντας ν’ αποφύγουμε τον ιδρυματισμό της ευζωίας και ν’ αντιμετωπίσουμε τα μνημονιακά δεδομένα με τις γνωστές δραματικές επιπτώσεις στο σύνολο του ελληνικού λαού, θ’ ασχοληθούμε με τις ασύμμετρες συνέπειές τους πάνω στους ψυχικά πάσχοντες.
Oι άνθρωποι αυτοί βρίσκονται συνεχώς σε σύγκρουση με τις συνήθεις κοινωνικές παραδοχές. Δεν είναι τυχαίο ότι μέχρι και έντυπα όπως οι Financial Times αλλά και το Reuters, ήδη από το 2011, ασχολήθηκαν με τον αντίκτυπο της κρίσης και την αύξηση των ψυχικώς πασχόντων ως μία από τις συνέπειές της. Θεωρώντας τη δωρεάν παροχή υπηρεσιών ως δικαίωμα των ασθενών και το δικαίωμα στην ίαση ως δικαίωμα και όχι ως μη δικαίωμα στην ασθένεια, φιλοξενούμε τη δρα Κατερίνα Μάτσα, ψυχίατρο, επιστημονικά υπεύθυνη Μονάδας Απεξάρτησης 18 Άνω – ΨΝΑ, διευθύντρια ΕΣΥ.
Κατερίνα Μάτσα: Οι άνθρωποι ως «σπαταλημένες ζωές»
Τι ορίζουμε ως Ψυχιατρική;
Η Ψυχιατρική είναι η επιστήμη που πρέπει να έχει στόχο να θεραπεύει την ψυχική οδύνη, όπως εκφράζεται σε όλες τις ψυχικές παθήσεις. Στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία, όμως, και αυτή η επιστήμη χειραγωγείται από την κυρίαρχη εξουσία που αναδεικνύει και υποστηρίζει με κάθε τρόπο την κατασταλτική της λειτουργία.
Η κυρίαρχη Ψυχιατρική σήμερα, σε όλες τις χώρες, χρησιμοποιείται ως όργανο ελέγχου και αποκλεισμού του διαφορετικού, του παρεκκλίνοντος από τη νόρμα, ως μέσον ομαλοποίησης της συμπεριφοράς και προσαρμογής του πληθυσμού στα κυρίαρχα κανονιστικά πρότυπα. Συνεπικουρείται στο έργο της από την ανθούσα βιομηχανία ψυχοφαρμάκων, τα οποία συνταγογραφούνται αφειδώς σε όλους, σε τεράστιες συνήθως ποσότητες και όχι μόνο εκεί που είναι απαραίτητα. Γιατί κάθε περίπτωση είναι διαφορετική, μοναδική και πρέπει να αντιμετωπίζεται με γνώμονα τις ιδιαίτερες ανάγκες του συγκεκριμένου ατόμου.
Ο τρόπος άσκησης της Ψυχιατρικής είναι ο ίδιος στις διάφορες χώρες και καθεστώτα;
Η άσκηση της Ψυχιατρικής στην κλινική πράξη διαφέρει από χώρα σε χώρα, για πολλούς λόγους. Ένας απ’ αυτούς είναι και οι διαφορές στην οργάνωση των συστημάτων Ψυχικής Υγείας. Εκεί που υπάρχει ακόμα κράτος πρόνοιας και ασκείται η κοινωνική Ψυχιατρική, με τομεοποίηση των υπηρεσιών Ψυχικής Υγείας, Κέντρα Ψυχικής Υγείας, φροντίδα της οικογένειας, Κέντρα Ημέρας, Κέντρα Πρόληψης και άλλες δομές πρωτοβάθμιας και τριτοβάθμιας φροντίδας η ποιότητα είναι πολύ ψηλότερη από τις χώρες που δεν υπάρχει ή είναι υπό διάλυση το κράτος πρόνοιας, όπως σήμερα στην Ελλάδα. Εδώ η ψυχιατρική φροντίδα στο δημόσιο τομέα είναι ανεπαρκέστατη. Έχει ως επίκεντρο βασικά το ψυχιατρικό άσυλο, όπου το κύριο θεραπευτικό εργαλείο είναι τα ψυχοφάρμακα. Το προσωπικό είναι ελάχιστο, τρομερά επιβαρυμένο και δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις πραγματικές ανάγκες των ασθενών. Το ίδιο χαμηλή είναι η ποιότητα των υπηρεσιών και του ιδιωτικού κερδοσκοπικού τομέα, ενώ άθλιες είναι οι συνθήκες και στις περισσότερες εξωνοσοκομειακές δομές που καλύπτουν περί το 40% του συνόλου, οι οποίες δημιουργήθηκαν με τη μορφή των μη κερδοσκοπικών εταιριών, στο πλαίσιο της αποασυλοποίησης και των σχετικών ευρωπαϊκών προγραμμάτων. Ιδιαίτερα στην τελευταία περίπτωση, η άρνηση της κυβέρνησης να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της έχει οδηγήσει στην τεράστια υποβάθμιση των παρεχόμενων υπηρεσιών σε ξενώνες, οικοτροφεία, κινητές μονάδες ή και στο κλείσιμο κάποιων, ενώ οι εργαζόμενοι σε όλες αυτές τις δομές παραμένουν επί μήνες απλήρωτοι.
Και ο ρόλος του ψυχιάτρου στο ζήτημα του αποκλεισμού και της απελευθέρωσης;
Σ’ ό,τι αφορά το ρόλο που επιλέγει κάθε ψυχίατρος, ως προς την κλινική πρακτική του απέναντι δηλαδή στον ψυχικά πάσχοντα και το κράτος με τους θεσμούς του, η επιλογή της θέσης που θα κρατήσει είναι συνάρτηση της κοσμοθεωρίας, του επιστημονικού προσανατολισμού και της στάσης ζωής του. Υπάρχουν ψυχίατροι -η μειοψηφία- που λειτουργούν ψυχοθεραπευτικά, ιαματικά (και επομένως «απελευθερωτικά») που μάχονται μαζί με τους ασθενείς για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους ενάντια σε αναγκαστικούς εγκλεισμούς, μηχανικές καθηλώσεις και κάθε μορφή καταστολής, στιγματισμού και κοινωνικού αποκλεισμού των ψυχικά διαταραγμένων ατόμων. Αυτή είναι η στάση όσων επιλέγουν να δώσουν τη μάχη τους ως ψυχίατροι, στο πλαίσιο ενός κοινωνικού κινήματος χειραφέτησης.
Υπάρχουν, αντίθετα, ψυχίατροι -η πλειοψηφία- που επιλέγουν ή προσαρμόζονται στο ρόλο του οργάνου καταστολής στα χέρια της βιοεξουσίας, κάτω από τον μανδύα της επιστημονικής αυθεντίας. Το φαινόμενο του κοινωνικού αποκλεισμού των άνεργων, των άστεγων, των φτωχών, των μεταναστών, των προσφύγων, των ψυχασθενών, των τοξικομανών, των κάθε τύπου «αποκλινόντων» από την κοινωνική νόρμα στην σημερινή εποχή της χωρίς προηγούμενο οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, της αύξησης των κοινωνικών ανισοτήτων και της καταστολής αποκτά τρομακτικές διαστάσεις. Όλοι αυτοί που αποτάσσονται από το κοινωνικό σώμα και ωθούνται στο κοινωνικό περιθώριο, αντιμετωπίζονται από το καπιταλιστικό σύστημα ως άνθρωποι χωρίς δικαιώματα, ως «ανθρώπινα απορρίμματα» ως «σπαταλημένες ζωές», όπως τις χαρακτηρίζει ο Βauman, και οδηγούνται τελικά στην εξόντωση.
Θα υπάρξει κάποτε μια κοινωνία, ουσιαστικά ελεύθερη, που δεν θα έχει ανάγκη για τους δικούς της φόβους ή ανασφάλειες, να δημιουργεί αποκλεισμένους;
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η καπιταλιστική κοινωνία, μέσα στην κρίση της λειτουργεί ως «μηχανή αποκλεισμού». Αποκλεισμού της πλειοψηφίας του πληθυσμού από το δικαίωμα στη σταθερή και μόνιμη εργασία, την Υγεία, την Παιδεία, την κοινωνική ασφάλιση, την υγιεινή και επαρκή διατροφή, την αξιοπρεπή διαβίωση, το δικαίωμα δηλαδή σε μια ζωή με ποιότητα. Απ’ αυτήν την άποψη, η ελπίδα να ζήσουμε σε μια κοινωνία χωρίς αποκλεισμούς και χωρίς δυστυχία των ανθρώπων είναι συνυφασμένη με τη συλλογική αντίσταση, το συλλογικό αγώνα, για την ανατροπή του βάρβαρου καπιταλιστικού συστήματος, προτού μας θάψει όλους κάτω από τα ερείπιά του.
* * * * *
Από το «τι έχετε» και το «πού πονάτε», όταν δηλαδή άρχισε ο διάλογος γιατρού και ασθενή τον 18ο αι., μέχρι και τις μέρες μας, μία από τις ομάδες που νιώθει κυριολεκτικά και μεταφορικά στο πετσί της τον αποκλεισμό, είναι εκείνη των ψυχικά πασχόντων. Από τον τρελό της γειτονιάς μέχρι τους καταραμένους καλλιτέχνες, έχουν όλοι τους αντιμετωπίσει στην βιωματική τους καθημερινότητα το σάβανο των στερεότυπων αντιλήψεων. Εκείνων των αντιλήψεων και πρακτικών που αντί να επιτρέψουν να διαφανεί, σε μια ατμόσφαιρα ασφάλειας, εμπιστοσύνης, σεβασμού, η όποια εσωτερική αλήθεια εξασφάλιζαν στους ανεπιθύμητους την απόρριψη και την απάνθρωπη περιφρόνηση.
Σήμερα, τα τραύματα που προκαλεί η οικονομική κρίση με την άστατη καθημερινότητα και με πλήρη ενεργοποίηση των μηχανισμών απώλειας, είναι απολύτως εξακριβωμένο από ειδικούς επιστήμονες ότι θα αυξηθούν. Οι στοιχειώδεις συνθήκες για τη διατήρηση της ψυχικής υγείας όπως είναι η τέχνη, η σωματική άσκηση, η σωστή διατροφή που προστατεύουν στο ελάχιστο την ψυχική και νοητική ισορροπία είναι σίγουρο ότι δεν αποτελούν προτεραιότητα στη χάραξη πολιτικής της ψυχικής υγείας. Ακριβώς γι’ αυτό δεν πρέπει να χάνουμε χρόνο. Όταν η εξουσία επιτίθεται πρέπει να υπάρχει αντίδραση με επέκταση της έννοιας στράτευση, ως μία συνεχή επανάσταση σώματος και πνεύματος, απαγορεύοντας έτσι στους ψυχόμπατσους κάθε πρόσβαση. Ας προσπαθήσουμε, όπως ο Πόλακ, να ζήσουμε στην επιφάνεια «σπάζοντας» το κάδρο.
της μμ μόνο
* * * * *
Οι ψυχιατρικές επιπτώσεις της κρίσης
Οι κοινωνικά αποκλεισμένοι παρουσιάζουν σε ποσοστό 15-91% όλο το φάσμα των ψυχικών διαταραχών. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι μείζονες ψυχικές διαταραχές δεν αποτελούν ειδικό χαρακτηριστικό των φτωχών. Η συχνότητα της σχιζοφρένειας, για παράδειγμα, είναι περίπου ίδια σε όλα τα κοινωνικά στρώματα. Όμως οι λεγόμενες ελάσσονες ψυχικές διαταραχές, καταθλίψεις, φοβίες, άγχη κ.λπ. έχει διαπιστωθεί ότι έχουν μεγαλύτερη συχνότητα στους πληθυσμούς των αποκλεισμένων. Πρέπει, βέβαια, και να αποφύγουμε τον κίνδυνο της ψυχιατρικοποίησης, να κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα στην κατάθλιψη ως κλινική οντότητα και την απελπισία ως υπαρξιακή κατάσταση, απότοκο σημαντικών για το άτομο απωλειών (δουλειάς, στέγης, δικαιωμάτων, κοινωνικών και άλλων ερεισμάτων).
Πάντως, επιστημονικές έρευνες σε πληθυσμούς αποκλεισμένων, φέρνουν στο φως μεγάλα ποσοστά καταθλιπτικών καταστάσεων, ψυχοσωματικών διαταραχών, ψυχωτικών επεισοδίων, διαταραχών μετατραυματικού στρες (PTSD), αυτοκτονιών, αλκοολισμού και πολυτοξικομανίας. Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης είναι πιο μεγάλες στις οικονομικά αδύνατες κοινωνικές ομάδες όχι μόνο στην κατάθλιψη αλλά και σ’ ό,τι αφορά τον πόνο, τις καρδιοπάθειες, τις πνευμονοπάθειες, την υπέρταση, την αρθρίτιδα κ.ά.
Όλοι αυτοί οι αποκλεισμένοι που βιώνουν πάνω τους τις επιπτώσεις της ψυχικής διαταραχής δεν έχουν επαρκή φροντίδα και θεραπευτική αντιμετώπιση λόγω απουσίας ασφαλιστικής κάλυψης, αδυναμίας πρόσβασης στις υπηρεσίες Υγείας και κοινωνικού ρατσισμού, με αποτέλεσμα τη δημιουργία όρων χρονιότητας και ακόμα μεγαλύτερης περιθωριοποίησης.
Η χωρίς προηγούμενο κρίση του καπιταλισμού σήμερα κάνει ακόμα πιο επίκαιρη τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης του Τρότσκι, που βρίσκεται σε ρήξη με τη ρεφορμιστική, εξελικτική αντίληψη των σταδίων και τις μηχανιστικές απόψεις περί «καθυστέρησης», «ανάπτυξης» και «εκσυγχρονισμού».
Σε μια κοινωνία που εξαθλιώνεται, που καταστρέφεται καθημερινά, σε ένα σύστημα που καταρρέει και απειλεί να μας θάψει κάτω από τα ερείπιά του, το «κόκκινο φάντασμα» που διαρκώς επικαλούνται και τρέμουν οι αντεπαναστάτες, δεν εμφανίζεται με το φρυγικό σκούφο της αναρχίας όπως λέει ο Μαρξ, αλλά… με «κόκκινα βρακιά», δηλαδή μέσα στη διαδικασία της προλεταριακής επανάστασης που θα εγκαθιδρύσει το σοσιαλισμό σε παγκόσμια κλίμακα.
Κατερίνα Μάτσα
