του Θανάση Μουσόπουλου
Ο Λίνος Πολίτης σε πολλά κείμενά του σημειώνει ότι «η ποίηση του Γιάννη Ρίτσου εκφράζεται πιο άνετα σε μακριά, πολύστιχα ποιήματα, με πλούσια και πλατιά ροή, που είναι η αδυναμία τους αλλά και η αρετή τους».
Ένα αείροο ποτάμι η δημιουργία του Γιάννη Ρίτσου. Μια πολύ σύντομη βιογραφία προτάσσουμε: Γεννήθηκε το 1909 στη Μονεμβασιά. Τελείωσε το Γυμνάσιο στο Γύθειο και το 1925 ήρθε στην Αθήνα άπου άσκησε διάφορα επαγγέλματα. Η ευαισθησία του εκδηλώθηκε στην ποίηση, στη ζωγραφική, στη μουσική. Ασχολήθηκε ακόμη και με το θέατρο. Η εμφάνισή του στην ποίηση εντυπωσίασε τους λογοτεχνικούς κύκλους. Για την ποιητική προσφορά του τιμήθηκε με πολλές διακρίσεις στον ελληνικό και στο διεθνή χώρο. Έργα του έχουν μεταφραστεί σε πάρα πολλές γλώσσες. Η ποίησή του διακρίνεται για το πηγαίο αίσθημα, την άνεση και το πλάτος του λυρικού λόγου της και την τεχνοτροπική της πολυμορφία. Ο Ρίτσος αντλεί την έμπνευση και τα θέματά του από την παιδική και την εφηβική του ηλικία, από την παράδοση και από τους κοινωνικούς αγώνες. Τα ποιήματά του είναι συγκεντρωμένα σε ογκώδεις τόμους: «Ποιήματα Α, Β, Γ, Δ, Τέταρτη διάσταση, Τα Επικαιρικά, Γίγνεσθαι κ.ά.». Ο Γιάννης Ρίτσος πέθανε στην Αθήνα στις 11 Νοεμβρίου 1990. Η σορός του ενταφιάστηκε στη γενέτειρά του, τη Μονεμβασιά. Άφησε πίσω του 50 ανέκδοτες συλλογές ποιημάτων.
Με το έργο του Γ. Ρίτσου ασχολήθηκα ιδιαίτερα. Από το βιβλίο μου «Γιάννης Ρίτσος – Ποιητής της τελευταίας προ Ανθρώπου εκατονταετίας», εκδ. Τελεία+Παύλα, Ξάνθη, 2010, παραθέτω το κεφάλαιο:
«Φάσεις / Χαρακτηριστικά πορείας του Γιάννη Ρίτσου
Παρόλη τη μακρόχρονη δημιουργική πορεία του Γιάννη Ρίτσου, παρόλο το πλήθος και την ποικιλία του έργου του, σχετικά εύκολα μπορείς να διακρίνεις τις περιόδους ή φάσεις της πορείας του.
Αυτό οφείλεται, νομίζουμε, στο ότι ο ποιητής μέσα από το έργο του “παρασταίνει” τη δική του ζωή και τη γύρω του ιστορία. Η ζωή και η ιστορία του τόπου μας συναιρούνται και, όσο ολοκληρώνεται ο Ρίτσος ως δημιουργός, ενοποιούνται.
Οι ερευνητές και γραμματολόγοι, που ασχολήθηκαν με το έργο του, διατύπωσαν διάφορες προτάσεις για τις περιόδους ή φάσεις της διαδρομής του Ρίτσου. Σε γενικές γραμμές διαπιστώνουμε μια σύγκλιση στα πορίσματά τους.
Έχουμε υπόψη τις απόψεις του Στ. Διαλησμά, του K. Κουλουφάκου, της Χρ. Προκοπάκη, της Ν. Κοκκινάκη, της Ζ. Κατσιαμπούρα και του Γ. Βελουδή.
Εμείς θα βασιστούμε στο Γ. Βελουδή που περισσότερο από μια τριακονταετία στις μελέτες του και στις εργασίες του προτείνει να χωρίσουμε τη δημιουργική πορεία του Ρίτσου σε πέντε περιόδους, δίδοντας μάλιστα και τους ανάλογους χαρακτηριστικούς τίτλους, στην «Επιτομή – Ιστορική ανθολόγηση του ποιητικού του έργου», Κέδρος [1977], που επιμελήθηκε.
1926-1936, “Από την αμφισβήτηση στην εξέγερση”
1936-1943, “Από την καταπίεση στην αντίσταση”
1944-1955, “Από την ανταρσία στη συντριβή”
1956-1966, “Από τη διάλυση στην ανάλυση”
1967-τέλος, “Από την ανάλυση στη σύνθεση”
***
Το 1934 ο Γ. Ρίτσος εκδίδει την ποιητική συλλογή «Τρακτέρ», το 1935 εκδίδονται οι «Πυραμίδες» και το 1936, μετά τα πρωτομαγιάτικα γεγονότα της Θεσσαλονίκης, ο «Επιτάφιος». Η πρώτη περίοδος του Ρίτσου (1926-1936) περιέχει κυρίως αυτά τα τρία έργα, που είναι μια άλλη άποψη της λεγόμενης γενιάς του ’30. Λυρισμός και ατομική υπέρβαση προς το κοινωνικό είναι τα βασικά χαρακτηριστικά αυτής της φάσης.
***
Στη δεύτερη περίοδο (1936-1943), ο γέροντας Κωστής Παλαμάς, όταν το 1937 ο Ρίτσος κυκλοφορεί «Το τραγούδι της αδελφής μου» χαιρετίζει το νέο ποιητή με το περίφημο τετράστιχο:
Το τραγούδι σου είναι από ιχώρ κι είν’ από αιθέρα
Όρθρος καθαρός αυγής φέρνει την ημέρα,
Γρήγορο αργοφλοίσβισμα της γαλάζιας πλάσης.
Να παραμερίσουμε για να περάσεις.
Το 1938 έχουμε τη δημοσίευση της «Εαρινής συμφωνίας» και το 1940 το «Εμβατήριο του ωκεανού». Με τα έργα της περιόδου αυτής ολοκληρώνεται μετάβαση από το ατομικό στο κοινωνικό. Νεοσυμβολιστικές τάσεις γίνονται φανερές, ενώ ένας μυστηριακός λυρικός κόσμος αναδύεται μέσα από τα ποιήματά του που ήδη κατέκτησαν την ελευθερία γραφής. Με την ποίησή του φαίνεται το πέρασμα από την κατοχή στην αντίσταση, από το σκοτάδι στο φως.
***
Η τρίτη περίοδος (1944-1955) παρά τις κοινωνικές και ατομικές αντιξοότητες είναι γόνιμη. Στην περίοδο αυτή αρχικά με τη «Ρωμιοσύνη» και την «Κυρά των αμπελιών» έχουμε την ποιητική ανάπλαση της αντίστασης και του αγώνα. Στη συνέχεια εκφράζεται ο εφιάλτης της ήττας και της εξορίας, ενώ ακολουθεί το εγχείρημα επανενσωμάτωσης του δημιουργού / αγωνιστή στην πολιτεία της αγάπης, της ειρήνης και της ελπίδας. Η σκληρή πραγματικότητα έχει εισορμήσει στη γραφή του ποιητή, για να αποδώσει το νέο status, που ο Ρίτσος το υπερβαίνει μέσα από τον αισιόδοξο ρεαλισμό του. Γίνεται έτσι ο ποιητής της μετα-ήττας. Ψάχνει, «Ανυπόταχτη πολιτεία», ένα τραγούδι που να κάνει ελεύθερο τον κόσμο.
***
Η τέταρτη περίοδος (1956-1966) θεωρείται η γονιμότερη της πορείας του. Σ’ αυτή τη δεκαετία, ο Ρίτσος ταξιδεύει σε σοσιαλιστικές χώρες, γίνεται γνωστός – και από τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη.
Στη δεκαετία αυτή έχουμε την αναγνώριση στην Ελλάδα, όταν το 1956 για τη συλλογή «Σονάτα του σεληνόφωτος» αποσπά το 1/2 του Α΄ Κρατικού Βραβείου Ποίησης. Να σημειώσουμε ότι αρχίζει και η παγκόσμια προβολή του Ρίτσου, με πρώτη τη μετάφραση στα γαλλικά με εισαγωγή του Αραγκόν και παρουσίαση στη σκηνή της «Σονάτας…». Γενικά, η ποίηση του Ρίτσου αποκτά πανανθρώπινα χαρακτηριστικά.
***
Η πέμπτη και τελευταία περίοδος (1967-1990) διακρίνεται στην πρώτη φάση της δικτατορίας (1967-1974) και στη δεύτερη μεταδικτατορική – μεταπολιτευτική φάση (1974-1990). Τα χρόνια αυτά φουντώνει η οικουμενική αναγνώριση του έργου του, η βράβευσή του, η ανακήρυξή του σε μέλος Ακαδημιών κ.λπ. Μετά το 1974 η αναγνώριση στην Ελλάδα και στο εξωτερικό θεριεύει. Τα βιβλία του εκδίδονται σε αλλεπάλληλες εκδόσεις στην Ελλάδα, στο εξωτερικό οι μεταφράσεις πληθαίνουν. Από την τελευταία παραγωγική δουλειά του Ρίτσου να ξεχωρίσουμε τη σειρά των εννέα πεζών συνθέσεων σε λυρική πρόζα «Εικονοστάσιο ανωνύμων αγίων» (1971-1986 ) «στις οποίες πραγματοποιεί με το άλλοθι της «πεζογραφίας» τη σύντηξη του παλιού – ατομικού – φροϋδικού – ερωτικού και του νέου ιστορικού – κοινωνικού βιώματος σε ένα πολύπτυχο, ταυτόχρονα ατομικό, κοινωνικό και ιστορικό αμάλγαμα – ποιητικό μόρφωμα της ατομικής και συλλογικής συνείδησης του δημιουργού και του κόσμου του» (Γ. Βελουδής).
Αυτή η τελευταία διατύπωση πιστοποιεί μια ολοκλήρωση, που ως το τέλος της ζωής του μας επιφύλασσε πολλές εκπλήξεις. Γιατί, αναμφίβολα, με τα τελευταία έργα του ο Γιάννης Ρίτσος προκάλεσε τον εαυτό του και τους άλλους.
***
Στην επόμενη ενότητα θα παραθέσουμε δείγματα ποίησης των περιόδων δημιουργίας του Ρίτσου.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
