Στις 31 Αυγούστου 2019 πέθανε ο Ιμάνουελ Βαλερστάιν, βορειοαμερικάνος κοινωνιολόγος, ιστορικός και οικονομολόγος της μαρξιανής σχολής, γνωστός για την επεξεργασία της γενικής ανάλυσης της κοινωνιολογίας που έφερε στο φως την έννοια του Κοσμοσυστήματος, ξεκινώντας από τα γραπτά του Φερνάν Μπρωντέλ.
Φωνές που προέρχονται από την Αριστερά, εφιστούν την προσοχή στις σημαντικότερες στιγμές εξέλιξης της σκέψης του βορειοαμερικάνου μελετητή (κοσμοσύστημα, κοσμοοικονομία, κοσμοκρατορία, γεωκουλτούρα, μακρά διάρκεια, κύματα Κοντράτιεφ, ηγεμονικοί κύκλοι κ.ά.). Για την πολιτική κουλτούρα της αριστεράς και για τα κινήματα είναι ζωτική ανάγκη να ξαναρχίσουν τη μελέτη των στρατηγικών επιστημών και της γεωπολιτικής, ώστε να αποκτήσουν μια ολοκληρωμένη ανάλυση του σύγχρονου κόσμου.
Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα βιβλία του:
– Ιστορικός Καπιταλισμός, μτφ. Μέττα Τσικρικά, Θεμέλιο, Αθήνα, 1987.
– Φυλή. Έθνος, Τάξη: Οι διφορούμενες ταυτότητες (με τον Ετιέν Μπαλιμπάρ), μτφ. Άγγελος Ελεφάντης/Ελένη Καλαφάτη, Ο πολίτης, Αθήνα, 1991.
– Για να καταλάβουμε τον κόσμο μας. Εισαγωγή στην ανάλυση κοσμοσυστημάτων, μτφ. Σπύρος Μαρκέτος, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη, 2009.
– Ευρωπαϊκός Οικουμενισμός: Η ρητορική της δύναμης, μτφ. Σπύρος Μαρκέτος, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη, 2010.
– Σύγκρουση Πολιτισμών: Η μεγάλη εικόνα και το μελλοντικό σύστημα, μτφ. Σπύρος Μαρκέτος/Ελίνα Φωτεινού, Θύραθεν, Θεσσαλονίκη, 2011.
Για τον Ιμάνουελ Βαλερστάιν
του Ίταλο Νόμπιλε
Μετά τους θανάτους των Αντρέ Γκύντερ Φρανκ (2005), Τζιοβάνι Αρίγκι (2009), Χοσέα Τζάφι (2014) και Σαμίρ Αμίν (2018), ο θάνατος του Ιμάνουελ Βαλερστάιν αποκρυσταλλώνει κατά μία έννοια ένα σταθερό σημείο σε μια ερώτηση που απασχόλησε όλους τους προαναφερόμενους συγγραφείς: Είναι ανάγκη πλέον να αντικρίζουμε τον κόσμο –γεωγραφικά, ιστορικά και κοινωνικά– σαν ένα όλον σε διασύνδεση;
Ο Βαλερστάιν γεννήθηκε στη Νέα Υόρκη. Οι γονείς του ήταν μετανάστες από τη Γερμανία τη δεκαετία του 1920. Από μικρός μοιράζεται τις πολιτικές ευαισθησίες της οικογένειας του. Φοιτά στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια, εκπονεί την πτυχιακή του εργασία με θέμα τον Μακαρθισμό, υποστηρίζει τις φοιτητικές διαδηλώσεις του 1968. Παράλληλα, μελετά τη διαδικασία αποικιοποίησης και αποαποικιοποίησης της Αφρικής και γι’ αυτή του την έρευνα αναφέρεται από τον Γκυ Ροσέ στο έργο του «Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία» το 1970. Το 1972 συνεργάζεται στη συγγραφή της «Παγκόσμιας Ιστορίας» από το πανεπιστήμιο Κολούμπια που επιμελούνται οι Γκαράτυ και Γκέι και ειδικά στο λήμμα που αναφέρεται στην μετά το 1945 Αφρική.
***
Ο πυρήνας της σκέψης του θα ολοκληρωθεί το 1976, όταν με καθήκοντα διευθυντή στο «Κέντρο Φερνάν Μπρωντέλ» της Νέας Υόρκης, θα επιχειρήσει μια σύνθεση των απόψεων του Μπρωντέλ (και των Ανάλ [1]) για τα «μακρά κύματα» και άλλα ρηξικέλευθα ζητήματα, κάποια από τα οποία είχαν σχέση με τον μαρξισμό. Το 1974 κυκλοφορεί σε τέσσερις τόμους το βασικό του έργο «Το σύγχρονο Κοσμοσύστημα». Ο συγγραφέας ήθελε πάντα να το συμπληρώσει.
Πολύ συνοπτικά, η βασική ιδέα του Βαλερστάιν ήταν ότι το μέτρο για την ανάλυση της κοινωνικής επιστήμης είναι το κοσμοσύστημα. Αυτό, πριν από τον καπιταλισμό, αποτελούνταν πολιτικά από πολλές αυτοκρατορίες, για να μετατραπεί έπειτα σε κοσμοοικονομία. Δηλαδή σε ένα μόνο σύστημα που χαρακτηρίζεται από τον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας με ένα κυρίαρχο κέντρο και τις υπόλοιπες δυνάμεις, περιφερειακές και ημιπεριφερειακές εξαρτημένες από το κέντρο, αλλά πολιτισμικά και πολιτικά διαφοροποιημένες.
Έτσι, αφού το σύστημα είναι ενιαίο, ο Βαλερστάιν απορρίπτει την έννοια του Τρίτου Κόσμου (σαν μια ξεχωριστή οντότητα) και αρνείται την άποψη πως η παγκοσμιοποίηση ήταν μια διεργασία που έλαβε χώρα μόνο κατά τον 20ο ή έστω τον 19ο αιώνα. Για τον Βαλερστάιν, ο καπιταλισμός εδραιώθηκε στις αρχές της σύγχρονης εποχής η οποία και τον παγκοσμιοποίησε, εμπορευματοποιώντας τα πάντα.
Σε αντίθεση δηλαδή με όσα πιστεύουν πολλοί οικονομολόγοι για την ανάπτυξη (μαζί τους εν μέρει και ο Μαρξ), ο καπιταλισμός δεν έφερε καμία πρόοδο στους λαούς της περιφέρειας, αλλά αντίθετα προκάλεσε την ουσιαστική φτωχοποίηση αυτών των χωρών (ανάλογες θέσεις είχε αναπτύξει και ο Χοσέα Τζάφι).
Από μεθοδολογική άποψη ο Βαλερστάιν, με τον ίδιο τρόπο που προσπαθεί να συνοψίσει το αντικείμενο της κοινωνικής επιστήμης, έτσι προσπαθεί να καταργήσει και ορισμένους διαχωρισμούς ανάμεσα στις επιστήμες, κατ’ αυτόν άχρηστους. Ιδιαίτερα την αντιπαράθεση μεταξύ των ιστορικών επιστημών που ασχολούνται με την απλή περιγραφή ανεπανάληπτων ιστορικών γεγονότων και των κοινωνικών επιστημών που προσπαθούν να διατυπώσουν καθολικούς καθολικούς.
Στην προσπάθεια του να ανασυνθέσει τις ιστορικο-κοινωνικές επιστήμες, εντάσσεται ακριβώς και η ειδική σχέση του με τον μαρξισμό (σχέση που διεκδικούν με πιο θετικό τρόπο οι Αμίν και Τζάφι που χρησιμοποιούν τον όρο ιμπεριαλισμός, τον οποίο ο Βαλερστάιν θεωρεί επουσιώδη). Το 1989 επέρχεται το τέλος του μαρξισμού-λενινισμού (που ο ίδιος αποκαλεί μαρξισμό των κομμάτων), του μαρξισμού σαν θεωρία της νεωτερικότητας και σαν ρεφορμιστική στρατηγική, ενώ παραμένει ζωντανός ο μαρξισμός σαν κριτική της νεωτερικότητας και σαν αντισυστημική τάση.
***
Ο Βαλερστάιν, σε συνεργασία με τον Ετιέν Μπαλιμπάρ, ασχολείται με τις αμφιλεγόμενες σχέσεις ανάμεσα στις συγκρούσεις μεταξύ των τάξεων και σε αυτές που αφορούν φυλετικά και εθνικά ζητήματα. Στα πλαίσια της ανάλυσης αυτής, αποδεικνύει πως ο οικουμενισμός δεν αποτελούσε σε καμιά περίπτωση αντίθετο πόλο στον ρατσισμό και τον εθνικισμό, παρά εργαλείο για τον έλεγχο των καταπιεσμένων, χωρίς να τροφοδοτεί εντάσεις και εξεγέρσεις στο εσωτερικό του συστήματος.
Επιπλέον, ο Βαλερστάιν, επιχείρησε να κάνει προβλέψεις, που δεν επαληθεύτηκαν πάντα, για τις τάσεις της κοσμοοικονομίας (π.χ. από το 1988 ως τις αρχές του 2000, θα έπρεπε να συμμαχήσουν ΗΠΑ και Ιαπωνία ενάντια στην Ε.Ε.). Ωστόσο, μαζί με άλλους, εντόπισε ότι η μονοκρατορία των ΗΠΑ δεν θα μπορούσε να διαρκέσει και ότι η ηγεμονία τους είχε αρχίσει να καταρρέει ήδη από το τέλος της δεκαετίας του 1960 και τις αρχές του ’70.
Πολλές είναι οι κριτικές παρατηρήσεις που διατυπώθηκαν ενάντια στις απόψεις του, αποδεικνύοντας ότι η σκέψη του έδωσε τροφή για προβληματισμό, κυρίως με την έκδοση του έργου «Ο Ιστορικός Καπιταλισμός» τη δεκαετία του ’80.
Η εργασία όλων αυτών των μεγάλων διανοητών δείχνει πως δεν μπορούμε να επιστρέψουμε σε μια ιστορία αποσπασματική, ευρωποκεντρική, που να μην δίνει φωνή στις μάζες των καταπιεσμένων και στις χώρες της περιφέρειας. Από την άποψη αυτή, βρισκόμαστε σε μια φάση μετάβασης
Ο Τζιοβάνι Αρίγκι άσκησε κριτική στον ντετερμινισμό του Βαλερστάιν που, κατά την άποψη του, θεωρούσε ασήμαντους τους εσωτερικούς παράγοντες του συστήματος και επιχειρούσε να ερμηνεύσει τις αλλαγές μόνο στη βάση των εξωτερικών παραγόντων. Η κριτική του Κοξ εκτιμούσε ότι η προσέγγιση του Βαλερστάιν εντόπιζε μεν τις δυνάμεις που εξασφάλιζαν την ισορροπία του συστήματος αλλά όχι και τις εσωτερικές αντιθέσεις που θα μπορούσαν να το μετασχηματίσουν.
Ωστόσο, μπορούμε να πούμε πως ο Βαλερστάιν, μαζί με τους υπόλοιπους σημαντικούς συγγραφείς που προαναφέραμε, μας έμαθε σίγουρα πως είναι απαραίτητη αυτή η συνολική ματιά στο κοσμοσύστημα. Λέμε «απαραίτητη» γιατί αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο και γιατί ίσως δεν είμαστε ακόμη κατάλληλα προετοιμασμένοι για να το κάνουμε με τρόπο αποτελεσματικό.
Όσο για τις αναφορές του Βαλερστάιν στον Πριγκοζίν, ο όρος π.χ. σύστημα έχει πολλές ερμηνείες αρκετά πειστικές αλλά που δεν μας επιτρέπουν για την ώρα να το περιγράψουμε αναλυτικά και ολοκληρωμένα.
Είμαστε όμως σίγουροι ότι η εργασία όλων αυτών των μεγάλων διανοητών δείχνει πως δεν μπορούμε να επιστρέψουμε σε μια ιστορία αποσπασματική, ευρωποκεντρική, που να μην δίνει φωνή στις μάζες των καταπιεσμένων και στις χώρες της περιφέρειας. Από την άποψη αυτή, βρισκόμαστε σε μια φάση μετάβασης.
Σημειώσεις
1) Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στα 1920, στο Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου, συναντώνται οι ιστορικοί Λυσιέν Φεβρ και Μαρκ Μπλοχ και ιδρύουν το περιοδικό Annales d’ Histoire Economique et Sociale (Χρονικά Οικονομικής και Κοινωνικής Ιστορίας). Σκοπός των ιδρυτών ήταν να αναβαθμίσουν τη συνεργασία της επιστήμης της ιστορίας με άλλες επιστήμες, όπως η γεωγραφία και η κοινωνιολογία. Τη συνεργασία αυτή τη θεωρούσαν αναγκαία, προκειμένου η ιστορία να φτάσει σε σφαιρικά και ολοκληρωμένα αποτελέσματα. Η έκδοση του περιοδικού θα μεταφερθεί στο Παρίσι, και στους συνεργάτες θα ενταχθεί η καταλυτική μορφή του Φερνάν Μπρωντέλ (1902-1985).
Μετάφραση: Άβα Μπουλούμπαση
