Για τα 70 χρόνια από την ίδρυση της ΕΠΟΝ. Του Δημήτρη Παπαχρήστου
«Κι οι μέρες περνούσαν, συνεδριάσεις, διαδηλώσεις, διανομή Τύπου και το κυνηγητό του συσσιτίου με τα όσπρια. Το βράδυ γράφαμε συνθήματα στους τοίχους ή μιλούσαμε με το χωνί, ένα χαρτόνι στριμμένο στην άκρη ή με τις δύο παλάμες ενωμένες γύρω από το στόμα. Πολύ λίγοι κοιμόνταν στο δικό τους κρεβάτι. Μιλάω, βέβαια, για όσους πήραν μέρος στην Αντίσταση. Τώρα, οι άλλοι… Α, ναι, αλήθεια, υπήρχαν οι άλλοι, απέναντι. Αυτοί ξεχάστηκαν, ξεγράφτηκαν. Μερικοί δεν πρόφτασαν να επιζήσουν».
Έτσι περιγράφει η Μιμίκα Κρανάκη στο βιβλίο της Εμείς, τη ζωή των οργανωμένων νεολαίων στην Αντίσταση στη διάρκεια της Κατοχής. Των μελών, δηλαδή, κυρίως της ΕΠΟΝ (Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων), της μεγαλύτερης οργάνωσης νέων που γνώρισε η χώρα μας.
Μιας οργάνωσης που προσεγγιστικά έφτασε να αριθμεί περίπου 600.000 μέλη και λέμε προσεγγιστικά γιατί, όπως πολύ εύστοχα σημειώνει ο Μανόλης Αναγνωστάκης «όταν λέμε για εκείνη την εποχή οργανωμένοι και μη οργανωμένοι, ποιοι δούλευαν στις οργανώσεις και ποιοι δεν δούλευαν στις οργανώσεις, είναι κάπως σχήμα λόγου. Γιατί εκείνη την εποχή δεν μετρούσαμε κεφάλια. Να λέμε τόσους έχουμε στη μία σχολή, τόσους έχουμε στην άλλη, θα τους διπλασιάσουμε ή μας έχουν φύγει μερικοί. Όλοι όσοι μετείχαν σ’ αυτό το τεράστιο κίνημα θεωρούνταν οργανωμένοι, έτσι ή αλλιώς. Υπήρχαν νέα παιδιά, που αναλάμβαναν δουλειές για ζωή και θάνατο, κυριολεκτικά για ζωή και για θάνατο, χωρίς να έχουν προλάβει να υποστούν την παραμικρή “μύηση’’, ας το πούμε έτσι»1.
Προετοιμασία και ίδρυση
Η ΟΚΝΕ (Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαίων Ελλάδας), η νεολαία του ΚΚΕ παίρνει την πρωτοβουλία για την ίδρυση μιας πλατιάς και ενιαίας οργάνωσης νεολαίας, μέσα στην Κατοχή. Ήδη, όμως, από τη δεκαετία του ’30 το κομμουνιστικό κίνημα αντιμετωπίζει το ζήτημα της μετωπικής δράσης απέναντι στο φασισμό και τον πόλεμο. Το 7ο συνέδριο του ΚΚΕ, το 1935, εκτιμά ότι «στις συνθήκες της Ελλάδας με δυνατό δημοκρατικό-αντιφασιστικό κίνημα, επιβάλλεται η δημιουργία μιας ενιαίας πλατιάς αντιφασιστικής οργάνωσης νέων, που θα περιλαμβάνει όχι μόνο τους κομμουνιστές, αλλά όλους τους νέους που μισούν την αντίδραση, το φασισμό, θέλουν την πρόοδο, τη λευτεριά, την ειρήνη». Έχουν προηγηθεί και έχουν πάρει αντίστοιχες αποφάσεις την ίδια χρονιά τα συνέδρια της Κομμουνιστικής Διεθνούς και της Κ.Δ. Νέων.
Η Κατοχή αλλάζει τα δεδομένα στην Ελλάδα. Οι παλιές πολιτικές ηγεσίες, στη μεγάλη πλειοψηφία τους φεύγουν από τη χώρα ή συνεργάζονται με τον κατακτητή. Οι άνθρωποι επαναπροσδιορίζονται μέσα στη φωτιά και τον όλεθρο του πολέμου και της Κατοχής. Οι νέοι βρίσκονται μπροστά στο δίλημμα της κοινωνικής και ηθικής εξόντωσης ή του αγώνα και της αξιοπρέπειας.
Το κομμουνιστικό κίνημα γίνεται η βασική πολιτική δύναμη που θα προσανατολιστεί στη νέα περίοδο και θα ενωθεί με τις αγωνιστικές διαθέσεις του λαού. Ο αγώνας για την επιβίωση και την απελευθέρωση μπαίνει στο επίκεντρο. Ένας αγώνας εθνικός και κοινωνικός που ενώνει όσες πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις μπορούν να ενωθούν, σπάζοντας κλειστά σχήματα που ανταποκρίνονταν σε προηγούμενες περιόδους.
Στις 23 Φλεβάρη του 1943 γίνεται η ιδρυτική σύσκεψη της ΕΠΟΝ στην Αθήνα και σε αυτήν λαμβάνουν μέρος αντιπρόσωποι από δέκα «εθνικές οργανώσεις νέων». Σε αυτές περιλαμβάνονται τέσσερις πολιτικές νεολαίες (ΟΚΝΕ, Αγροτική Νεολαία, Σοσιαλιστική Επαναστατική Πρωτοπορία Ελλάδας), δύο αθηναϊκές συνδικαλιστικές οργανώσεις του ΕΑΜ Νέων (Ενιαία Εθνικοαπελευθερωτική Νεολαία και Ενιαία Μαθητική Νεολαία), δύο αντιστασιακές οργανώσεις τοπικού χαρακτήρα (Ένωση Νέων Αγωνιστών Ρούμελης, Θεσσαλικός Ιερός Λόχος) και δύο αντιστασιακές οργανώσεις της Αθήνας και του Πειραιά -η πρώτη αποκλειστικά γυναικεία- (Λεύτερη Νέα, Φιλική Εταιρία Νέων).
Οι βασικοί σκοποί της ΕΠΟΝ όπως περιγράφονται στην ιδρυτική της διακήρυξη είναι:
• Η εθνική απελευθέρωση με βάση την ακεραιότητα της Ελλάδας.
• Η εξόντωση του φασισμού και η αποκατάσταση της λαϊκής κυριαρχίας.
• Η καταπολέμηση των ιμπεριαλιστικών πολέμων και η υπεράσπιση της ειρήνης, με βάση την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών.
• Η υπεράσπιση των οικονομικών, πολιτικών, εκπολιτιστικών και μορφωτικών δικαιωμάτων και επιδιώξεων της νέας γενιάς.
Γέννημα της εποχής της
Η ΕΠΟΝ κατάφερε να γίνει η μόνη πανελλαδική και μαζική οργάνωση νέων μέσα στην Κατοχή. Μια ουσιαστική διαφορά της από τις υπόλοιπες είναι στο επίπεδο του οράματος για τον εαυτό της και για τη νεολαία. «Ενώ οι άλλες οργανώσεις νέων προσπαθούσαν να δραστηριοποιήσουν τους νέους στην κατεύθυνση του αντιστασιακού αγώνα και μόνο, η ΕΠΟΝ έκανε κάτι πέρα από αυτό. Δήλωνε, από τα ιδρυτικά της κιόλας κείμενα, ότι είχε λόγο ύπαρξης και σε καιρό πολέμου αλλά και σε καιρό ειρήνης. […] Η ΕΠΟΝ δεν αρκέστηκε να είναι η άρνηση (άρνηση στον κατακτητή, άρνηση στους νόμους της Κατοχής), έγινε η θέση. Θέση για το ποια έπρεπε να είναι η ζωή των νέων, ποια έπρεπε να είναι τα δικαιώματά τους, ποια η θέση τους στην κοινωνία»2.
Σημαντικά για την εποχή ήταν η ανεξιθρησκία των μελών της, η θέση των γυναικών, τα πολιτικά δικαιώματα από 18 χρονών. Στις εκλογές που θα συγκαλέσουν τον Απρίλη του ’44, μέσα στην Κατοχή, με σκοπό την ανάδειξη κυβέρνησης της ελεύθερης Ελλάδας, δικαίωμα ψήφου θα έχουν για πρώτη φορά οι γυναίκες και νέοι από 18 χρονών.
Η ΕΠΟΝ κατάφερε αφενός να εκφράσει πολιτικά τα αντικατοχικά αισθήματα της νεολαίας, κάνοντάς τα πολιτικά συνθήματα -ανοικοδόμηση, λαϊκή δημοκρατία κ.λπ.- και αφετέρου, να δώσει οραματική έξοδο σε αυτά, χτίζοντας το νέο κόσμο μέσα στις πιο δύσκολες συνθήκες της Κατοχής (από την ανοικοδόμηση σχολείων μέχρι τους θιάσους που λειτουργούσαν από μέλη της ΕΠΟΝ σε διάφορες περιοχές της κατεχόμενης και της ελεύθερης Ελλάδας). Η νεολαία, τα χρόνια της Κατοχής, αποκτά μέσω της ΕΠΟΝ συνείδηση του εαυτού της ως συλλογικό ιστορικό υποκείμενο, πετυχαίνοντας έτσι μία τομή στην ιστορία της νεολαίας. Οι αγώνες της νεολαίας τις επόμενες δεκαετίες μέχρι την εξέγερση του Πολυτεχνείου, το 1973, οφείλουν σε εκείνην ακριβώς την περίοδο την ιστορική τους καταβολή.
Οι μαζικές και ελεύθερες συγκεντρώσεις χιλιάδων ατόμων με αφορμή μια συνδιάσκεψη ή ένα συνέδριο στην ελεύθερη Ελλάδα, έδωσαν μία πρωτόγνωρη εμπειρία στους συμμετέχοντες και έδειξαν έναν νέο τρόπο άσκησης της πολιτικής. Οι αποφάσεις θα παίρνονται πλέον με τη συμμετοχή του λαού, μπροστά στο λαό. Ακόμα, στις κατεχόμενες πόλεις οι μεγάλες διαδηλώσεις κατά τη διάρκεια των παρελάσεων της 25ης Μαρτίου και της 28ης Οκτωβρίου, έσπαζαν την τρομοκρατία και δημιουργούσαν τη συνείδηση της συνέχισης του αγώνα για ανεξαρτησία και λαϊκή κυριαρχία.
Η αυτοθυσία των νέων απέναντι στον πάνοπλο κατοχικό στρατό, πλάι στον ένδοξο αγώνα του ΕΛΑΣ, σφυρηλάτησαν δεσμούς αίματος του ΕΑΜικού κινήματος με το λαό. Οι ΕΠΟΝίτισσες Ηλέκτρα Αποστόλου, Κούλα Λίλη, Παναγιώτα Σταθοπούλου, Κούλα Ελευθεριάδου αποτελούν σύμβολα της Αντίστασης. Η ΕΠΟΝ διαλύθηκε τυπικά το 1958. Η ιστορία της μετά την απελευθέρωση ακολούθησε την πορεία του αριστερού κινήματος. ΕΠΟΝίτες ήταν χιλιάδες από τους μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού, δεκάδες χιλιάδες πέρασαν πολλά χρόνια της ζωής τους στις εξορίες.
Και σήμερα;
70 χρόνια μετά, η θλιβερή πραγματικότητα της κρίσης διαλύει πολλές βεβαιότητες. Η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται. Δεν θα φτιάξουμε σήμερα τη νέα ΕΠΟΝ, δεν θα αντιγράψουμε την ιδρυτική της διακήρυξη. Αλλά τώρα όπως και τότε πρέπει να αναγνωρίσουμε τις ανάγκες της εποχής μας. Να δούμε ότι συνδέονται τα μεγάλα εθνικά και κοινωνικά ζητήματα. Να καταλάβουμε τους πόθους και τις διαθέσεις των νέων και του λαού όπως εκφράστηκαν στις πλατείες, τις παρελάσεις, τις εκλογικές αναμετρήσεις, όπως εκδηλώνονται στις πόλεις της εγκατάλειψης και σε μια σειρά μικρούς και μεγάλους αγώνες. Να αντιληφθούμε ότι σπάνε οι παλιοί πολιτικοί δεσμοί και αναζητούνται νέοι ριζοσπαστικοί τρόποι έκφρασης.Τώρα, όπως και τότε, είναι καταλυτική η ανάγκη για ένα μεγάλο κίνημα της νεολαίας που μπορεί να μεγαλουργήσει μόνο αν απαντήσει στα «μεγάλα ερωτήματα» μακριά από κλειστά σχήματα και μικρόκοσμους. Γιατί οι αντίπαλοί μας δεν επιδιώκουν απλά να αποσπάσουν κάποια δικαιώματα, μετατρέπουν ολόκληρη τη χώρα σε οικόπεδο για διάλυση, διαμοιρασμό και ξεπούλημα. Θέλουν τους νέους δούλους στη χώρα ή μετανάστες στο εξωτερικό. Γι’ αυτό και ένα μεγάλο πολιτικό κίνημα δεν μπορεί παρά να βασίζεται σε μεγάλα αξιακά προτάγματα, αυτά της ελευθερίας, της αλληλεγγύης, της δημοκρατίας, της ανεξαρτησίας. Να διαμορφώνει ένα καινούργιο τρόπο ζωής. Να σκιαγραφεί από σήμερα τη θέση των νέων, των μαθητών, των φοιτητών, των νέων εργαζομένων, των νέων επιστημόνων σε μια νέα Ελλάδα χωρίς τα δεσμά της γερμανικής και τροϊκανής επικυριαρχίας.
1,2 Αποσπάσματα από το βιβλίο της Οντετ Βαρόν Βασαρ Η ενηλικίωση μιας γενιάς
* Ο Δημήτρης Παπαχρήστου είναι τελειόφοιτος της Γεωπονικής
