Δημοσιεύουμε τον πρόλογο του βιβλίου «Για μια εγκόσμια ηθική» του Ευτύχη Μπιτσάκη, που κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Α/συνεχεια
Το ερώτημα για την προέλευση και την ουσία του κόσμου –το πρόβλημα του Είναι– αποτελεί το έσχατο των ερωτημάτων. Ο άνθρωπος, ενσωματωμένος καθημερινά στο παιχνίδι των αντιθέσεων, βιώνει καθολικές και προσωπικές τραγωδίες: αναστατώσεις, πολέμους, ασθένειες, θανάτους, και τελικά, και οριακά, το πρόβλημα της εφήμερης προσωπικής ύπαρξης.
Οι αντιθέσεις της κοινωνικής και της προσωπικής ζωής είναι πηγές σειράς θεμελιακών ερωτημάτων τα οποία αφορούν την ουσία και το νόημα της ζωής, την προσωπική ευτυχία και τη δικαίωση της ύπαρξης.
Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά μπορούν να στηρίξουν τον άνθρωπο, και δεν είναι τυχαίο ότι η φιλοσοφία ορίστηκε ως θεωρητική πρακτική που αποβλέπει να καταστήσει «ευδαίμονα τον βίον».
Η φιλοσοφία χωρίζεται συνήθως σε θεωρία του Είναι, σε θεωρία της Γνώσης και σε Φιλοσοφία του Άνθρωπου (η πατροπαράδοτη ηθική καλύπτει ουσιαστικά ένα μόνο μέρος της φιλοσοφίας του ανθρώπου, ή της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας).
Οι τρεις κλάδοι αντιστοιχούν στα τρία θεμελιώδη και αλληλένδετα ερωτήματα: στο ερώτημα για το Είναι, στο ερώτημα για τη γνώση, και στο ερώτημα για την ουσία και το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Η φιλοσοφία τού ανθρώπου αποσκοπεί στη διερεύνηση των πιο γενικών προβλημάτων του ατόμου, που θεωρείται στοιχείο ενός κοινωνικού συνόλου. Προβλήματα όπως το ερώτημα για την «ουσία» του ανθρώπου, η αλλοτρίωση, η ελευθερία, το νόημα της ζωής, κ.λπ., είναι προβλήματα γενικά που υπερβαίνουν τον χώρο των επιμέρους επιστημών, αλλά που δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν παρά μέσα από τις επιστήμες. Ακόμα η φιλοσοφία τού ανθρώπου δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς μια οντολογική και μια γνωσιοθεωρητική θεμελίωση.
Η ηθική θα μπορούσε να ορισθεί ως σύστημα αντιλήψεων για τον άνθρωπο και την κοινωνία και για τους κανόνες που πρέπει να διέπουν την κοινωνική ζωή. Ταυτόχρονα ως σύνολο αντιλήψεων για τη φύση και την ουσία του ανθρώπου, για τον σκοπό και το νόημα της ζωής.
Η λειτουργία της ηθικής, εγκόσμιας ή υπερβατικής, είναι κατά βάσιν κοινωνικο-πρακτική και ασκείται άμεσα, είτε με τη διαμεσολάβηση κρατικών ή άλλων θεσμών. Περιοχή της ιδεολογίας, η ηθική μπορεί να συνιστά στοιχείο μιας φενακισμένης (απατηλής) αντίληψης για την πραγματικότητα, ή να επιχειρεί να αποκτήσει επιστημονική θεμελίωση. Η ταξικότητα και η ιστορικότητα της ηθικής διαπιστώνονται από τη μελέτη του κοινωνικού γίγνεσθαι και του γίγνεσθαι της ιδεολογίας.
Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι μια μεταβαλλόμενη αντίφαση, ανάμεσα στον θαυμαστό κόσμο της ύπαρξης, την πνευματικότητα, τη δημιουργικότητα, τον αναπτυγμένο συναισθηματικό κόσμο, και στην επίσης διαφοροποιούμενη ανθρώπινη βαρβαρότητα.
Οι θεωρησιακές ηθικές αποδείχτηκαν μη λειτουργικές μπροστά στη βαρβαρότητα της πραγματικότητας. Σήμερα οι νεοβάρβαροι βομβαρδίζουν στο όνομα των αξιών. Η αστική και οι υπερβατικές ηθικές δεν «ηθικοποίησαν» τις κοινωνίες. Είναι εντούτοις δυνατόν να υπάρξει μια αποτελεσματική απελευθερωτική ηθική;
Ο άνθρωπος αναζητεί την ελπίδα. Ο θάνατος ήταν και είναι πηγή φόβου και αγωνίας και οι ηθικές της υπέρβασης ήτανε πάντα ένα καταφύγιο. Η γοητεία του ιδεαλισμού, γενικότερα, ήτανε πάντα πιο ελκυστική από τον επίγειο ρεαλισμό του υλισμού. Στον καθένα εναπόκειται να επιλέξει ανάμεσα στο απατηλό φως της υπέρβασης και σε μια εγκόσμια-αγωνιστική ηθική, θεμελιωμένη στην απόλυτη αξία του ανθρώπινου προσώπου.
Για να γίνει βιώσιμη η ανθρωπότητα και αξιοβίωτη η ζωή, χρειάζεται η ριζική αλλαγή του μεταβολισμού του ανθρώπου με το ανόργανο σώμα του (τη Γη) και των ανθρώπινων σχέσεων. Απαιτείται ένα νέο σύστημα αξιών, που δεν θα στηρίζεται στην ατομική ιδιοκτησία και στο φετίχ του υλικού πλούτου, αλλά στις σχέσεις αλληλεγγύης, κοινής προσπάθειας και πνευματικής καλλιέργειας. Αυτό θα επιτρέψει σε κάθε άνθρωπο να γίνει μέτοχος των κατακτήσεων της επιστήμης και της τέχνης. Και τότε ο ελεύθερος χρόνος, μετά την εργασία στο «βασίλειο της ανάγκης», δεν θα είναι ο κενός χρόνος του μοναχικού σημερινού ατόμου, αλλά χρόνος δημιουργίας στο πλαίσιο της κοινότητας. Η ζωή, «μέγα καλό και πρώτο» (Σολωμός), μπορεί να γίνει αξία καθεαυτήν και όχι οδυρμός στην κοιλάδα των δακρύων, ή αναμονή μιας δεύτερης, αιώνιας ζωής στο ανύπαρκτο υπερπέραν.
Είναι όμως ανάγκη να αναζητήσουμε από τώρα το θεμέλιο μιας ενδοκοσμικής ηθικής, η οποία θα ήταν, ενδεχομένως, κοινωνικά αποτελεσματική. Μιας ηθικής η οποία δεν θα απέτρεπε τελικά το «κακό» από τον κόσμο, θα αναδείκνυε όμως την αξία της ανθρώπινης ζωής ως αξίας καθεαυτήν, και θα προδιέγραφε τις αρχές και τις κοινωνικές συνθήκες για την εκπλήρωση της ανθρωπιστικής λειτουργίας της.
Πυρήνας της εγκόσμιας ηθικής θα είναι η διαπίστωση ότι κάθε ανθρώπινο ον, κάθε συγκεκριμένο άτομο, είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο βιολογικό, πολιτισμικό και ηθικό ον. Είναι μοναδικό πρόσωπο. Πρέπει, κατά συνέπεια, να έχει το δικαίωμα και τη δυνατότητα να πραγματοποιήσει τις κοινωνικά δυνάμει δυνατότητές του, εδώ, πάνω στη Γη, στον τόπο όπου είδε το φως και όπου θα τελευτήσει τη βραχεία, βιολογική-κοσμική του υπόσταση. Συμπέρασμα: Κάθε ανθρώπινη ζωή είναι απόλυτη αξία.
Απέναντι στο γεγονός του εφήμερου της προσωπικής μας ύπαρξης, άρα της μοναδικότητας και της απόλυτης αξίας της, αναζητούμε το πώς η ατομική ζωή από δυνάμει αξία θα γίνει ενεργεία αξία. Η μόνη λύση θα μπορούσε να αναζητηθεί σε μία εναρμονισμένη και πλούσια κοινωνική ζωή, που θα συνιστά τη βάση της πληρότητας του κάθε ξεχωριστού άτομου.
Στη σημερινή λοιπόν πραγματικότητα, βάση της προσωπικής ευδαιμονίας μπορεί να είναι ο μαχόμενος ανθρωπισμός (μαχόμενος, σ’ αντίθεση με τον θεωρησιακό). Η πληρότητα της ζωής σήμερα μπορεί να πραγματωθεί μόνο με τη συνειδητή συμμετοχή στην πράξη για το ξεπέρασμα της ταξικής δουλείας και των αλλοτριώσεων που αυτή συνεπάγεται.
Ο προοδευτικός άνθρωπος έχει συνείδηση της πρόσκαιρης ύπαρξής του, αλλά μέσα στη δημιουργική πράξη συμφιλιώνεται με την έννοια του πεπερασμένου.
Το ερώτημα για το νόημα της ζωής αποτελεί κεντρικό ερώτημα των φιλοσοφιών της ύπαρξης. Ο θετικισμός το απορρίπτει, με βάση τυπικά κριτήρια για το τι είναι επιστημονικό και το τι έχει νόημα. Οι μαρξιστές, από την πλευρά τους, συνήθως το παρακάμπτουν, με μιαν αμήχανη σιωπή. Αλλά το πρόβλημα απασχολεί και τους «μορφωμένους» και τους «αμόρφωτους». Αν οι φιλόσοφοι το αποφεύγουν, τόσο το χειρότερο για τη φιλοσοφία.
Το ερώτημα για το νόημα της ζωής είναι αναπόφευκτο και θεμιτό. Δεν είναι γέννημα αδυναμίας, αλλά ανθρώπινης ευαισθησίας. Πέρα απ’ αυτό, η αίσθηση του μηδενός και η έλλειψη νοήματος, δεν είναι μεταφυσικές πολυτέλειες. Είναι καταστάσεις που προκύπτουν από τους όρους της ύπαρξης.
Και, παρόλη την υπέρβαση της πρόσκαιρης ατομικότητας μέσα στο κοινωνικό έργο, το δράμα του θανάτου θα ανασύρει πάντα στο πεδίο της συνείδησης τα οριακά ερωτήματα για τη ζωή, αν όχι τον φόβο και την απελπισία. Μια ζωή δημιουργική και πλήρης βοηθά στη νηφάλια αντιμετώπιση του τέλους. Μπορεί ο ποιητής-αγωνιστής να λέει για το κόμμα του: «Με έκανες άφθαρτο, γιατί με σένα δεν τελειώνει ποτέ η ζωή μου» (Pablo Neruda)∙ κι ωστόσο η ζωή τελειώνει, έστω κι αν το έργο του άτομου συνεχίζεται μέσα στη ζωή των επόμενων γενεών.
Τα σύντομα κείμενα που ακολουθούν δεν φιλοδοξούν να καλύψουν το ζήτημα ή τις περιοχές του ζητήματος της φιλοσοφίας του ανθρώπου. Σκοπός μου είναι να τονίσω τη θετική ανάγκη μιας ενδοκοσμικής ηθικής, ως μια θεωρητικο-πολιτική και πρακτική αγωνιστική θεώρηση, που να δίνει απαντήσεις και νόημα σε μεγάλα προβλήματα του Είναι, κι όχι να τα παρακάμψει με υπεκφυγές. Μια ακόμα υπενθύμιση ότι η φιλοσοφία έχει τεράστια σημασία και ο άνθρωπος δεν μπορεί να πορευτεί χωρίς αυτήν.
Η συλλογή αυτή των κειμένων ας θεωρηθεί ένα τέτοιο έμπρακτο διάβημα από τη μεριά μου.
Ευτύχης Μπιτσάκης
Οκτώβριος 2024
