Το απόσπασμα που ακολουθεί είναι από το δοκίμιο του Φεντερίκο Μπερτόνι, «Η διδασκαλία (και η ζωή) την εποχή του ιού», που εκδόθηκε την άνοιξη του 2020 από τον ιταλικό εκδοτικό οίκο nottetempo. Ο Μπερτόνι είναι καθηγητής Κλασικής και Ιταλικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια. Περιγράφει με τρόπο διαυγή και διεισδυτικό τις συνέπειες που έχει η εξ αποστάσεως διδασκαλία στα πανεπιστήμια της Ιταλίας. Μολονότι υπάρχουν αρκετές διαφορές ανάμεσα στην ιταλική και την ελληνική τριτοβάθμια εκπαίδευση, οι διαπιστώσεις του Μπερτόνι μπορούν να αποβούν πολύ χρήσιμες και για τον σχετικό προβληματισμό στη χώρα μας. Η νέα ακαδημαϊκή χρονιά δεν πρέπει να βρει διδάσκοντες και φοιτητές αποκλεισμένους ενώπιον οθονών, χωρίς επίγνωση της κρισιμότητας των στιγμών τόσο για την πανεπιστημιακή εκπαίδευση, όσο και για την κοινωνία. Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια καλή αφετηρία συζήτησης.
Γ.Γ.
Blended (Ανάμεικτο)
Ιδού, λοιπόν, λίγες ερωτήσεις από τον εχθρό του λαού. Γιατί λέγεται ότι η μετανάστευση στο διαδίκτυο που επιβλήθηκε από τον ιό είναι μια «μοναδική ευκαιρία»; Γιατί δίνεται η πρόβλεψη μήνες νωρίτερα, ενώ ακόμη οι ιολόγοι ψηλαφίζουν στο σκοτάδι, ότι τα σχολεία και τα πανεπιστήμια δεν θα ξανα-ανοίξουν; Γιατί, ακριβώς, (τεράστιο πολιτικό και συμβολικό λάθος) ανακοινώνεται η επέκταση της τηλε-εκπαίδευσης το φθινόπωρο; Και γιατί, πιο γενικά, λέγεται ότι η on-line διδασκαλία θα είναι το μέλλον, ίσως όχι στο σχολείο αλλά σίγουρα στο πανεπιστήμιο; Μήπως συμβαίνει διότι κάποιος σκέφτεται να μετασχηματίσει αυτήν την τραγική έκτακτη ανάγκη σε έναν επιβεβλημένο πειραματισμό;
Για να απαντηθούν τα παραπάνω, θα έπρεπε να κάνω μια μεγάλη συζήτηση, προφανώς αδύνατη εδώ. Φτάνει να γνωρίζουμε ότι εδώ και περίπου είκοσι χρόνια τα πανεπιστήμιά μας, μιμούμενα το δοκιμασμένο (και εν πολλοίς χρεωκοπημένο) αγγλοσαξονικό μοντέλο, έχουν μετατραπεί σε εταιρείες προσανατολισμένες στον καταναλωτή (consumer oriented corporations), οι οποίες ρυθμίζονται από μορφές διοίκησης και μηχανισμούς διαχείρισης, που εισήχθησαν από την ιδιωτική επιχειρηματικότητα, με μια νέα κοινωνική λογική βασισμένη στην φιλελεύθερη οικονομία: ανταγωνισμός, ελκυστικότητα, εικόνα, ποιότητα (δηλαδή πιστοποίηση ποιότητας), διαβάθμιση και ταξινόμηση (rating and ranking), δείκτες παραγωγικότητας, ικανοποίηση του πελάτη και φυσικά αριστεία, το πιο κενό ιδεολογικό φετίχ της εποχής μας, όργανο ενός πασπαρτού στο μάρκετιγκ που ξεκινά από τα πανεπιστημιακά τμήματα και φτάνει στους αθλητές των Ολυμπιακών και στο προσούτο της Πάρμας. Στο επίπεδο των συνηθισμένων ιταλικών «μπερδεμάτων», οι πολιτικο-οικονομικές ηγεσίες είναι σαφείς και σύμφωνες: βίαιη περικοπή της δημόσιας χρηματοδότησης, αύξηση της φοιτητικής συμβολής, πτώση των κρατικών χρηματοδοτικών πηγών για το δικαίωμα στις σπουδές και προσφορά προνομιακών δανείων συνδεδεμένων με την ανταπόδοση, αυξημένη παρέμβαση των ιδιωτικών φορέων στις πολιτικές και στη διαμόρφωση της έρευνας, αύξηση του ανταγωνισμού για την πρόσβαση στις χρηματοδοτήσεις, ασκήσεις αξιολόγησης με τις οποίες τα πανεπιστήμια μπορούν να «δείξουν στους φορολογούμενους» ότι έχουν ξοδέψει λογικά τα χρήματα. Στην πραγματικότητα είναι μια διαδικασία που έχει επενδυθεί σε όλα τα πεδία της δημόσιας ζωής και σε εκείνα που κάποιοι από εμάς επιμένουμε να αποκαλούμε δημόσια αγαθά (υγεία, εκπαίδευση, επιστημονική έρευνα, δικαιοσύνη), αλλά στον μικρόκοσμο του πανεπιστημίου πραγματώνεται με τρόπο παραδειγματικό, με τρόπο πεμπτουσίας, με ένα τέλειο μείγμα συναίνεσης και ιδεολογικού φανατισμού.
Σε αυτό το πλαίσιο πέφτει ως θαύμα όχι τόσο η τηλε-εκπαίδευση καθεαυτή, αλλά η χρήση που θα της γίνει όταν τελειώσει η κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Στο νεο-φιλελεύθερο πανεπιστήμιο, οι φοιτητές «ακόμη κι αν στερούνται των μέσων» δεν είναι στην πράξη πολίτες που διεκδικούν το δικαίωμα στη γνώση (άρθρο 34 του Συντάγματος), αλλά πελάτες που πρέπει να ικανοποιηθούν, καταναλωτές αγαθών και υπηρεσιών, αγοραστές ενός προϊόντος που θα πρέπει να πουλήσουν με τη σειρά τους στην παγκόσμια αγορά. Και εδώ η μαγική λέξη είναι «ανάμεικτο» / blended, νέο λεξικό συστατικό αυτής της αφήγησης, δηλαδή αυτού του «παραμυθιάσματος» που έχουν προωθήσει και νομιμοποιήσει οι διάφορες διαδικασίες «μεταρρύθμισης» με το απόθεμα των λέξεων-κλειδιά της οργουελιανής νεο-γλώσσας (ανταγωνιστικός, αποδοτικότητα, αποτελεσματικότητα, καλές πρακτικές, πιστοποίηση, αυτοαξιολόγηση, προϊόντα της έρευνας, καινοτόμα διδακτική κ.λπ.). Το blended δεν σημαίνει έναν τύπο ουίσκι, αλλά ένα ανάμεικτο καθεστώς ανάμεσα στη διδακτική εν παρουσία και στη διδακτική εξ αποστάσεως που υπόσχεται ότι θα είναι η επιχειρηματικότητα του μέλλοντος. Χωρίς να πέφτουμε σε απίθανα και δυστοπικά σενάρια, με τα ένδοξα πανεπιστήμια που ιδρύθηκαν τον Μεσαίωνα να μετατρέπονται ipso facto σε τηλεματικά πανεπιστήμια, είναι εύκολο να προβλέψουμε μια διαφοροποιημένη λύση που μπορούμε να σχηματοποιήσουμε, χάριν ευκολίας, με αυτήν την κατανομή σε φάσεις, από την οποία το φαντασιακό μας κυριαρχείται σχεδόν υστερικά:
1η Φάση: Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης: Τα πανεπιστήμια λειτουργούν με την εξ αποστάσεως διδασκαλία, της οποίας η μόνη εναλλακτική θα ήταν το ολοκληρωτικό κλείσιμο.
2η Φάση: Η κρίση: Από το επόμενο ακαδημαϊκό έτος (1) αν το επιτρέψει ο ιός, πολλά πανεπιστήμια θα υιοθετήσουν ένα blended σύστημα για να αντισταθμίσουν την αναπόφευκτη πτώση των εγγραφών των φοιτητών, ιδιαίτερα όσων είναι εκτός έδρας: όποιος φοβάται ή δεν έχει τα μέσα για να μετακομίσει σε μια πόλη με πανεπιστήμιο, μπορεί ήσυχα να παρακολουθεί από το χωριουδάκι του.
3η Φάση: Business: Το σύστημα, ευλογημένο από την ευελιξία της αγοράς και «ανεπτυγμένο» από την επιβεβλημένη εμπειρία αυτών των μηνών, γίνεται καθεστώς και μετασχηματίζεται σε τέλειο business: υποδομές, τεχνικές δυνατότητες και απόψεις ήδη έτοιμες προς χρήση. Διδάσκοντες «αναπαραγώγιμοι» ανάλογα με τις διαθέσεις. Επενδυτές και πάροχοι υπηρεσιών πληροφορικής «τρίβουν τα χέρια τους». Φοιτητές που πληρώνουν τα «τέλη» (2), αλλά δεν επιβαρύνουν με τη φυσική τους παρουσία τα αμφιθέατρα, τις δομές και τα έξοδα διαχείρισης.
Ελπίζω να κάνω λάθος, αλλά φοβάμαι ότι αυτό θα είναι το σχέδιο, που μπορεί να διαφοροποιείται κατά περίπτωση από μια σειρά μεταβλητών (διαστάσεις του πανεπιστημίου, γεωγραφική θέση, είδος της πόλης, ποσοστό των φοιτητών εκτός έδρας κ.λπ.). Για να μην μιλήσω για δύο παράπλευρες συνέπειες, τις οποίες εδώ μπορώ μόνο να θίξω.
Πρώτον, ένα συνδικαλιστικό ζήτημα, το οποίο δεν είναι βωμολοχία (όπως έχει καταντήσει στις συνδηλώσεις της κοινής γλώσσας), αλλά είναι η μετάφραση στην εργασιακή πρακτική αρχών διαρκώς και πιο αφηρημένων, όπως το δικαίωμα, η δικαιοσύνη, μέχρι και η αξιοπρέπεια. Γιατί το σύστημα blended θα επέφερε μια αναπόφευκτη αύξηση της εργασίας χωρίς συμβάσεις, αφού η εξ αποστάσεως διδασκαλία, και μάλιστα αν γίνεται σωστά, απαιτεί πρόσθετη προσπάθεια που δεν μπορεί να πολλαπλασιάζεται επ’ άπειρον και να διαδίδεται στα δίκτυα. Θα ήταν μεγάλη απάτη, τουλάχιστον εμείς, το διδακτικό και το τεχνικό-διοικητικό προσωπικό, να υποστούμε σχεδόν ολοκληρωτικά τα κόστη των business της 3ης Φάσης, πόσο μάλλον οι επισφαλώς εργαζόμενοι να υποστούν το νιοστό πακέτο δοκιμασιών και εκβιασμών.
Δεύτερο πρόβλημα, η «χαλαρή» χρήση που κάνουν τα πανεπιστήμια και γενικότερα η δημόσια διοίκηση, σε πλατφόρμες πληροφορικής που βρίσκονται στα χέρια πολυεθνικών, όπως η Google και η Microsoft, με επιλογές που μπορεί να δικαιολογηθούν για την κατάσταση έκτακτης ανάγκης, αλλά είναι οπωσδήποτε ανησυχητικές, γιατί τα συστήματα ιδιοκτησίας τους διαμορφώνουν το περιβάλλον εργασίας μας και καταλήγουν να διαχειρίζονται ευαίσθητα δεδομένα, όπως είναι σαφώς αυτά που σχετίζονται με την λειτουργία της διδασκαλίας.
Και μετά, μια ωραία μέρα θα φτάσει η 4η Φάση, και τότε θα θερίσουμε τους καρπούς. Εάν ένας από τους δηλωμένους στόχους του πανεπιστημίου της αριστείας είναι να δίνει βαθμούς, να συντάσσει ταξινομήσεις, να κατανέμει τα πανεπιστήμια σε πρώτης σειράς και δεύτερης σειράς (και επομένως και τους φοιτητές σε Α’ τάξης και Β’ τάξης), το σύστημα blended θα πραγματοποιήσει μια αυτόματη επιλογή των τάξεων: από την μια πλευρά μαθήματα εν παρουσία, τα οποία θα αφορούν τους προνομιούχους φοιτητές (δηλαδή αυτούς που δεν εργάζονται, είναι από καλές οικογένειες, μπορούν να αντέξουν ένα ενοίκιο εκτός έδρας), και από την άλλη πλευρά μαθήματα on-line, προορισμένα για τους φοιτητές που είναι περιορισμένοι μπροστά από μια οθόνη και στις πιο απομακρυσμένες γωνιές της Ιταλίας. Έτσι, τελικά, τα παιδιά από το χωριουδάκι θα μείνουν με τη μαμά: δεν θα ρισκάρουν να χάσουν τις ψευδαισθήσεις τους στο Τορίνο ή την Μπολόνια, ούτε να φανταστούν έναν διαφορετικό ορίζοντα για τη ζωή τους.
Αυτό λέγεται ετερογονία των σκοπών. Ένα τέλειο βραχυκύκλωμα ανάμεσα στον ανεπτυγμένο καπιταλισμό και την ηθική του αφέντη Ντόνι (3).
Μετάφραση: Γιάννα Γιαννουλοπούλου
Υποσημειώσεις
(1) Το 2020-2021 (σ.τ.μ.).
(2) Στην Ιταλία οι φοιτητές πληρώνουν «τέλη» στα δημόσια πανεπιστήμια (σ.τ.μ.).
(3) Ο αφέντης Ντόνι είναι φιγούρα του μυθιστορήματος «Οι Μαλαβόλια», του Τζοβάνι Βέργκα (1881), και σηματοδοτεί μια συντηρητική πατριαρχική συμπεριφορά διατήρησης των παραδοσιακών αξιών. Το έργο έχει μεταφραστεί στην ελληνική («Το σπίτι με τη μουσμουλιά / Οι Μαλαβόλια», 1991, μτφρ. Κ. Καφετζή-Κυριακίδου, Εξάντας) (σ.τ.μ.).
