Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, Παρεμβάσεις 10: Ψυχανάλυση και Αριστερά, Δ. Πλουμπίδης, Γ. Σταυρακάκης, Θ. Τζαβάρας, εκδόσεις νήσος. Του Γιάννη Θωμά.
Οι αγκυλώσεις που προκαλούνται από την ιδεολογία δεν είναι πάντα και για όλους δυσάρεστες. Ακόμη και αν μια ακαμψία στη σκέψη γίνει αντιληπτή ως αθέμιτη, και τότε πάλι, δεν είναι πανεύκολο να αρθρωθεί, ως αποτέλεσμα, με το αίτιο-ιδεολογία. Αυτό συμβαίνει επειδή η ιδεολογία, προκειμένου να υποκαταστήσει την οποιαδήποτε κριτική ματιά, δεν διστάζει να προσφέρει ως δέλεαρ, για τον υποψήφιο χρήστη, πλήθος έτοιμων αληθειών, εύκολων λύσεων και απλοποιήσεων. Πρώτη και καλύτερη, βολικότερη, και η πλέον ικανή να προκαλέσει εξάρτηση, είναι η δωρεάν υπηρεσία που προσφέρει για να εντοπιστεί, από τον προσκολλημένο, έξωθεν εχθρός. Όσο δε πιο απομακρυσμένος είναι ο εχθρός, τόσο ο χρήστης πείθεται για την αγνότητα της αποστολής του – κάτι πολύ περίεργο.
Αν συγκριθεί ο τρόμος κάποιου για επικείμενη απόβαση εξωγήινων ανθρωποφάγων στον πλανήτη με την σιγουριά κάποιου άλλου ότι οι Τούρκοι έχουν ύποπτες βλέψεις για την κατάκτηση της Θράκης και -γιατί όχι- ολάκερης της πατρίδας, θα λέγαμε ότι αναμφίβολα του δευτέρου ο φόβος είναι, αν μη τι άλλο, πιο επεξεργασμένος και αληθοφανής από του πρώτου. Καταλαβαίνουμε ότι όσο πιο μακριά εντοπίζει κανείς τον εχθρό του, τόσο πιο εύκολο αλλά και βλακώδες αυτό φαντάζει.
Τώρα το ζήτημα είναι πόσο κοντά μπορούμε να φέρουμε τον εχθρό, ώστε να μοιάζει λιγότερο εύκολη και βλακώδης η προσέγγισή μας. Η Αριστερά κατάφερε να δει τον εχθρό στο κεφάλαιο, στον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό, στους εργατοπατέρες και τα αφεντικά. Με την αλλοτρίωση που προκαλεί η εργασία, η μαρξική κριτική σκέψη έφτασε σε ένα όριο βάθους, πέρα από το οποίο, και με τα εργαλεία που διέθετε, δεν μπορούσε να εισχωρήσει.
Ο μικρός τόμος Ψυχανάλυση και Αριστερά, που κυκλοφόρησε πρόσφατα, δίνει μιαν ελάχιστη γεύση των προσπαθειών που έγιναν εδώ και έναν αιώνα να προσεγγίσουν οι δύο αυτές θεωρήσεις η μία την άλλη. Να διευρυνθεί το πεδίο εμπλοκής της πρώτης και να εμπλουτιστεί θεωρητικά η δεύτερη. Τα δύο πρώτα κείμενα (Θ. Τζαβάρας, Δ. Πλουμπίδης) είναι, ουσιαστικά, αυτή η ανασκόπηση των προσπαθειών προσέγγισης του παρελθόντος. Το τρίτο (Γ. Σταυρακάκης) έχει ακόμη περισσότερο ενδιαφέρον. Είναι μια μινιατούρα¹, βέβαια, αλλά ενδεικτική τού ποιο θα μπορούσε να είναι το θεωρητικό πλαίσιο της σύγκλισης.
Η Αριστερά υπήρξε, ανέκαθεν, ιδιαίτερα επιρρεπής στην ιδεολογικοποίηση. Για να αντιστραφεί αυτή η ροπή, η θεωρία της ψυχανάλυσης θα μπορούσε να χρησιμέψει ως παραδειγματική επιρροή. Αποκαλυπτικό ως προς αυτό είναι ολόκληρο το φροϋδικό έργο. Λέγεται, μάλιστα, ότι όταν κάποιος γονιός τον ρώτησε ποιος είναι, τελικά, ο σωστός τρόπος να μεγαλώνουμε τα παιδιά μας ο δόκτορας τον αιφνιδίασε με της εξής αφοπλιστική απάντηση: «Αγαπητέ, μπορείτε να κάνετε τα πάντα. Ό,τι και να κάνετε, εξάλλου, θα είναι λάθος» ή κάτι τέτοιο. Με τα εφόδια του Φρόιντ και με μια ιδιαίτερη ανάγνωση του έργου του, κάποιοι από τους συνεχιστές του άνοιξαν εντελώς καινούργιους ορίζοντες για την εξέταση της ανθρώπινης δυστυχίας. Δόθηκε νέα τροπή στην ανάγκη του ανθρώπου να βρει φταίχτες για την κατάντια του, να ορίσει τα αίτια της αλλοτρίωσής του. Αναδύθηκε, ας το πούμε έτσι, η εικασία ότι τα αίτια αυτά δεν είναι απαραιτήτως της τάξεως του «εχθρού». Η περιπλοκότητα του υποκειμένου έκανε την παρουσία της αισθητή και το συμβολικό σύστημα, η γλώσσα, άρχισε να αντιμετωπίζεται από άλλη οπτική γωνία.
Ο δρόμος της Αριστεράς, ό,τι κι αν αυτό σημαίνει -π.χ. η αυθεντική διάθεση να γίνει ο κόσμος πραγματικά καλύτερος και να ζήσουμε αγαπημένοι– προϋποθέτει την κατανόηση του τι πήγε όντως στραβά έως τώρα, πέρα από ιδεολογικές καθηλώσεις.
Το να τα φορτώνουμε όλα σε άλλους, αόριστους ή ορισμένους, αποφεύγοντας προσωπικές και συλλογικές ευθύνες, συντηρεί μια Αριστερά μάταιη, άρρωστη και βαρετή. Αν κάποιος θέλει οπωσδήποτε «εχθρό», ας τον ονομάσει «η βλακεία μας», και ο καπιταλισμός μπορεί να ιδωθεί σαν επιφαινόμενο αυτής της βλακείας. Όποιος έχει την πολυτέλεια να του περισσεύει λίγο θάρρος για παραδοχές, ας ξεκινήσει από εδώ.
¹ Ο αναγνώστης που θα το βρει ενδιαφέρον παραπέμπεται στο πολύ εκτενέστερο έργο του Σταυρακάκη Ο Λακάν και το πολιτικό (εκδ. Ψυχογιός).
