Έρικ Χομπσμπάουμ: μαρξιστής ξεναγός στην Ιστορία

Της Σίας Αναγνωστοπούλου. Η αποτίμηση της ζωής και του έργου ενός από τους μεγαλύτερους ιστορικούς του 20ού αιώνα είναι σχεδόν αδύνατη, και μάλιστα λίγες μόλις μέρες μετά το θάνατό του.

Ωστόσο, το έργο του Χομπσμπάουμ έχει πολλαπλώς γονιμοποιηθεί και θα εξακολουθήσει να γονιμοποιείται από τους αναρίθμητους ιστορικούς, γεγονός που δείχνει και την αξία του. Δύο μεγάλα νήματα τέμνουν τη ζωή και το έργο του Χομπσμπάουμ. Το ένα είναι αυτό της προσφυγιάς, το άλλο της Αριστεράς. Ως προς το πρώτο, ο ίδιος ο Χομπσμπάουμ, εβραϊκής καταγωγής, πρόσφυγας από την Πολωνία στη Γερμανία και από εκεί στην Αγγλία, όπου έμεινε σε όλη του τη ζωή, είχε βιωματική σχέση με την προσφυγιά. Στο έργο του δεν αποτυπώθηκε το προσωπικό βίωμα, αλλά με αφορμή αυτό ο μεγάλος ιστορικός είδε την ιστορία υπό το φως της συνεχούς κίνησης των κοινωνιών, της μετακίνησης των πληθυσμών, των περιπετειών των κοινωνιών υπό την επίδραση των μεγάλων γεγονότων.  Ο Χομπσμπάουμ δεν ήταν κοσμοπολίτης ιστορικός ούτε γηγενής ιστορικός, ήταν πρόσφυγας ιστορικός με την έννοια της διαρκούς εγρήγορσης να αφηγηθεί, να αναλύσει τα πάθη των κοινωνιών στο πλαίσιο των μεγάλων αλλαγών που σηματοδότησε ο 19ος και ο 20ός αιώνας. Στο επίκεντρο του έργου του είναι κυρίως τα ερείπια που άφηνε ένα πεθαμένο αλλά άταφο παρελθόν. Με αυτό ακριβώς το άταφο παρελθόν που δημιουργεί τους μεγάλους κόμπους στην Ιστορία και υπονομεύει το παρόν και το μέλλον ασχολήθηκε, προκειμένου να το φωτίσει και να το αποκωδικοποιήσει. Με τους κόμπους καταπιάστηκε καταρχάς στο έργο του, με αυτούς που ήταν φανεροί αλλά και με αυτούς που δεν ήταν αλλά σέρνονταν αδρανείς. Το νήμα της προσφυγιάς ωστόσο συνιστά ένα από τα παρακλάδια του μεγάλου νήματος της Αριστεράς το οποίο ο Χομπσμπάουμ δεν εγκατέλειψε ποτέ. Με μια γερή αποσκευή -τον μαρξισμό αλλά και την κριτική προσέγγιση του μαρξισμού- περιπλανήθηκε στις περιπέτειες των κοινωνιών και σε αυτή την περιπλάνηση συναντήθηκε με τα μεγάλα προβλήματα που έθεσαν οι περίοδοι με τις οποίες ασχολήθηκε -19ος αιώνας μέχρι και το τέλος της ζωής του. Ο Χομπσμπάουμ δεν ήταν ιστορικός της Αριστεράς, ήταν αριστερός, μαρξιστής ιστορικός για τον οποίο η κοινωνική Ιστορία έπρεπε να αποτελεί μέρος του ευρύτερου πολιτικού σχεδιασμού της Αριστεράς. Σε αυτό το σημείο συναντιόταν με τους ομολόγους του στην Ευρώπη, με όλους αυτούς τους μεγάλους ιστορικούς της Γαλλίας, της Ιταλίας αλλά και της Ελλάδας, για τους οποίους η διαμόρφωση αριστερής συνείδησης περνά μέσα από την προσπάθεια αναστοχασμού του παρελθόντος με κοινωνικούς, καταρχάς, όρους.
Σε αυτό το πλαίσιο καταπιάστηκε στο έργο του με τον εθνικισμό. Ένας μεγάλος ιστορικός κρίνεται ως τέτοιος από τα ερωτήματα που θέτει με το έργο του, όχι τόσο από τις απαντήσεις που δίνει. Και ο Χομπσμπάουμ έθετε διαρκώς ερωτήματα. Υπό αυτή την έννοια το κρίσιμο ζήτημα δεν αφορά στο κατά πόσο ο ιστορικός απαντά με επάρκεια ή όχι στο ένα θέμα ή το άλλο, αλλά στο κατά πόσο ανοίγει την ιστορική συζήτηση προς κατευθύνσεις άγνωστες ή παραγνωρισμένες. Το γεγονός λοιπόν ότι δεν έδωσε επαρκείς απαντήσεις σε όλο το φάσμα και τις ιδιαιτερότητες των εθνικισμών, δεν μειώνει σε καμιά περίπτωση ένα έργο που έθεσε προς συζήτηση με μαρξιστικούς όρους το ίδιο το φαινόμενο – τον εθνικισμό, την αταξικότητά του, τελικώς τις καπιταλιστικές αναφορές ανάπτυξής του. Ο Χομπσμπάουμ άφησε πίσω του ένα μεγάλο έργο, γιατί ο ίδιος ήταν αριστερός ιστορικός αιχμής σε μια εποχή μεγάλων ιστορικών. Μέχρι το τέλος της ζωής του αντιλαμβανόταν αυτό που σπάνια αντιλαμβάνεται κάποιος: τη στιγμή που η Ιστορία έχει αλλάξει, τη στιγμή της μετάβασης που από τη μια περίοδο η ιστορία των κοινωνιών έχει περάσει σε κάποια άλλη.

Σχόλια