του Βασίλη Ρώτα*
Η παρουσίαση μου είναι ουσιαστικά ένα σχεδίασμα, που προτείνει μια ενιαία θεώρηση του διπόλου «νόσος-υγεία» και της επίδρασης του στρες, τόσο στο ατομικό όσο και στο ευρύτερο επίπεδο, όχι μόνο του προσωπικού μικροπεριβάλλοντος (οικογένεια, εργασία κ.λπ.) αλλά εν τέλει και της ίδιας της κοινωνίας. Κάποτε, όρισαν την έννοια της Υγείας ως «απουσία Νόσου». Στη συνέχεια όμως, κάτω από ένα πιο προοδευτικό πρίσμα, αναφερθήκαμε δυναμικά στην υγεία, ως μια κατάσταση ευεξίας σε όλα τα επίπεδα (σωματική, ψυχική, γιατί όμως όχι και ως μέλος με κοινωνική συμμετοχή).
Η νόσος δεν προκύπτει από το «πουθενά», αλλά από εσωτερικές αντιφάσεις του οργανισμού σε συνδυασμό με επιδράσεις του εξωτερικού περιβάλλοντος (από ακτινοβολίες, τοξικές ουσίες, μικροοργανισμούς κ.ο.κ., μέχρι τις στρεσογόνες συνθήκες που μπορεί να προκύψουν), και βέβαια από τον τρόπο εμπλοκής και αλληλεπίδρασης του μέρους με το όλον, δηλαδή του μεμονωμένου οργανισμού με το περιβάλλον στο οποίο αυτός ανήκει. Ας φανταστούμε τη Νόσο σαν ένα αγκάθι καρφωμένο στον αυχένα μας ή μια βαριά πέτρα που κουβαλάμε. Με τον τρόπο αυτόν, περιορίζονται οι βαθμοί ελευθερίας μας και οι διαστάσεις στις οποίες μπορούμε να κινηθούμε. Προκύπτει μια νέα, υποβαθμισμένη οργάνωση, ένα «σύστημα» πιο φτωχό.
Ένα πολύ απλουστευτικό παράδειγμα συνιστά ο διαβητικός ασθενής, που είναι υποχρεωμένος να μετράει καθημερινά το σάκχαρό του και να προσαρμόζει ανάλογα τη θεραπεία του. Είναι προφανείς οι περιορισμοί που φέρνουν μια γραμμικότητα στη ζωή του, περιορίζοντας το εύρος της κινητικότητάς του στον χώρο και των αντίστοιχων επιλογών. Ως έναν τέτοιον αγκυλωτικό παράγοντα θα δούμε και το στρες. Όπως προαναφέρθηκε, το στρες είναι μια διαδικασία προσαρμογής. Βλέπω έναν ανήφορο: θα πρέπει να αυξηθούν οι σφύξεις μου και να διευρυνθούν οι βρόγχοι μου, ώστε να προσλαμβάνω το περισσότερο, απαιτούμενο οξυγόνο. Είναι λοιπόν ο ανήφορος ένα «στρεσογόνο ερέθισμα».
Υπόστρωμα αυτών των προσαρμογών, είναι η έκλυση των ορμονών του στρες, κυρίως της κορτιζόλης αλλά και των κατεχολαμινών (αδρεναλίνης και νοραδρεναλίνης). Οι τελευταίες είναι κυρίως υπεύθυνες για την έκλυση του φαινομένου ενώ, προκαλώντας και την παραγωγή αυτών των ιδίων, το μετατρέπουν σε ένα αυτοενισχυόμενο φαινόμενο (όπως λ.χ. το γαύγισμα του σκύλου). Ανάλογη με το είδος της πρόκλησης και του εξωτερικού παράγοντα (μηχανικό στρες, φαρμακευτικό, χημικό, από σωματική καταπόνηση, ψυχικό κ.λπ.) θα είναι και η προσαρμογή του οργανισμού. Η προσαρμογή έχει να κάνει με την αντίδραση fight or flight, (μάχη ή φυγή) ως προς το στρεσογόνο ερέθισμα (που σε σωματικό επίπεδο σχετίζεται κυρίως με τη δράση του μυικού συστήματος).
Νοσηρό και χρόνιο στρες
Όσο διατηρώ τα απαραίτητα επίπεδα στρες προς επίτευξη του στόχου μου, βρίσκομαι στα πλαίσια του «υγιούς στρες». Υπάρχουν διάφορες μορφές νοσηρού στρες: Πιθανότατα θα αντιδράσω υπερβολικά, με τον κίνδυνο να μπλοκάρω την απαιτούμενη προσπάθειά μου. Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η περίπτωση που εκλαμβάνω ένα μη στρεσογόνο ερέθισμα ως τέτοιο, ή που δεν μπορώ να το αναγνωρίσω άμεσα, οπότε βρίσκομαι κάτω από μία «ακαθόριστη απειλή». Μία εικόνα όχι από το κεντρικό κανάλι πρόσληψης πληροφοριών, όπως κάτι που ακούστηκε χωρίς να το επεξεργαστώ ή η εικόνα κάποιου που πέρασε στο βάθος και έμοιαζε με τον λυκειάρχη που μου έβαζε αποβολές κ.ο.κ.
Συχνότατη μορφή νοσηρού στρες είναι το χρόνιο στρες. Όχι μόνον επειδή ζούμε σε καθεστώς μόνιμων και ασαφών απειλών, αλλά και διότι, όπως αναφέραμε, αυτό είναι εγγενές σε ένα αυτοενισχυόμενο φαινόμενο: έχει την τάση να αυτοαναπαράγεται. Το χρόνιο στρες έχει πολλές βλαπτικές επιδράσεις. Εδώ, θα ήθελα να εστιαστούμε και να αναγνωρίσουμε μηχανισμούς με τους οποίους το στρες δρα αγκυλωτικά:
Όταν τρέχω μονοδιάστατα στο μονοπάτι (με το προς τούτο απαραίτητο στρες), το οπτικό μου πεδίο στενεύει, η όρασή μου γίνεται σωληνοειδής. Έχοντας ενεργοποιήσει μια προεγγεγραμμένη στερεοτυπική συμπεριφορά (το τρέξιμο που αναφέραμε, οδήγηση αυτοκινήτου, συμμετοχή σε σύσκεψη, αγγαρεία κ.λπ.) βλέπω μόνον τα βασικά, ώστε να μπορώ να ανταποκριθώ με την απαιτούμενη ταχύτητα στη διαδικασία. Η προσαρμογή αυτή είναι βέβαια απαραίτητη για τη διεκπεραίωση συγκεκριμένου έργου σε περιορισμένο χρόνο, αλλά όταν εκπέσει σε χρονιότητα μας εγκλωβίζει στη γραμμικότητα, έναν πρόσθετο στρεσογόνο παράγοντα, στα πλαίσια της διατήρησης του φαύλου κύκλου του στρες.
Ένας άλλος ενδιαφέρων τρόπος είναι ο εξής: η μνήμη υπό στρες ανακαλεί βιωματικά εμπειρίες που δημιουργήθηκαν υπό στρες. Έτσι λ.χ. ο έμπειρος μπασκετμπολίστας, εάν ο αντίπαλος τον στρεσάρει υπερβολικά, θα ανακαλέσει βιωματικά την «άτσαλη μπασκετική συμπεριφορά αρχαρίου». Με έναν τέτοιο τρόπο, θα πυροδοτηθεί και συντηρηθεί από το στρες ένα είδος «αγκύλωσης» που οδηγεί σε ενεργειακή υποβάθμιση του συστήματος, σε περιορισμό των διαστάσεων και βαθμών ελευθερίας. Η οργάνωση σε κατώτερο επίπεδο προσομοιάζει σε μια τριτοκοσμική χώρα, όπου όλα λειτουργούν με στρέβλωση και η απόδοση του συστήματος είναι τουλάχιστον πτωχή.
Η έξοδος
Ας κάνουμε εδώ μια μικρή στάση: Ποιες είναι οι πιθανές αποδόσεις ενός «συστήματος»; Ανάπτυξη (Σταθερότητα). Στασιμότητα. Καθοδικό σπιράλ.
Σε μια πρώτη ανάλυση, το εργασιακό στρες θα προκαλέσει όλες εκείνες τις νόσους που μπορεί να προκαλέσει γενικά το στρες (υπέρταση, εμφράγματα, αλλά και υπερβολική κατανάλωση φαγητού, αλκοόλ ή ουσιών κ.λπ.). Εξίσου ή και περισσότερο ενδιαφέρουσα ως νοσηρή κατάσταση είναι και η προκύπτουσα υποβάθμιση του συστήματος, που θα αντιστοιχούσαμε στο χρόνιο στρες. Ετεροαπασχόληση, μειωμένη απόδοση, κλέψιμο εντός… επιθετική συμπεριφορά εκτός εργασίας (λ.χ. οικογένεια). Ορατοί στρεσογόνοι παράγοντες: η πίεση από την εργοδοσία, χαμηλές αμοιβές, πιθανή σεξουαλική παρενόχληση, η κακή οργάνωση της εργασίας και των συνθηκών της, η αδιαφορία για τα προβλήματα των εργαζομένων…
Ως έξοδος από το στρες, αναμένεται η επαναφορά σε «πλούσια», «πολυδιάστατη» υγεία. Οι καταστάσεις «win/win» είναι πολύ συχνές και συναντιούνται ουσιαστικά ως το υπόστρωμα κάθε υγιούς λειτουργίας (από τον υγιή οργανισμό, μια ομάδα που κατακτάει πρωταθλήματα, έναν καλοδιοικούμενο κρατικό φορέα, μια δυναμική επιχείρηση, μια παραγωγική διακρατική συνεργασία κ.λπ.). Σε αντιδιαστολή με αυτό, οι καταστάσεις «μηδενικού αθροίσματος» τείνουν συχνά σε εκτροπή προς καθοδικό σπιράλ, δεν αντέχουν τον ανταγωνισμό από τις win/win καταστάσεις, και ως εκ τούτου είναι λιγότερο βιώσιμες. Αγαπητές μόνο στους νεοφιλελεύθερους και ίσως σε κάποιους που δεν κατάλαβαν τον μαρξισμό…
Χαρακτηριστικά των win/win καταστάσεων, μεταξύ άλλων, είναι η αξιοπιστία, η διαβεβαίωση, η εύρυθμη λειτουργία. Ας μην καταγγελθούν ως «ταξική συνεργασία»: το να πληρώνονται λ.χ. στην ώρα τους οι εργαζόμενοι ή να παίρνουν κανονικά τις άδειές τους είναι τόσο κατάκτησή τους, όσο και όρος της εύρυθμης λειτουργίας που προαναφέραμε. Η αναζήτηση μέτρων εξόδου θα πρέπει να είναι συναινετική, ανατρέχοντας στα πάμπολλα παραδείγματα ανάπτυξης και σταθερότητας.
Οι (θλιβεροί) κήρυκες της λιτότητας θα καταργούσαν και τον τροχό ακόμα για να «περιορίσουν το κόστος». Οι προοδευτικές δυνάμεις θα κινηθούν στον αντίποδα, προάγοντας διαρκώς την καινοτομία, ουσιαστικό κομμάτι της οποίας είναι και η βελτίωση των συνθηκών, αποσκοπώντας σταθερά στην ολοκλήρωση του Ανθρώπου και στην επίτευξη της ατομικής και κοινωνικής ευδαιμονίας, αυτής που περιέχεται στον σύγχρονο ορισμό της έννοιας της Υγείας.
* Ο Βασίλης Ρώτας είναι ιατρός παθολόγος.
