του Αντώνη Μαυρόματου*
Το πρώτο εμβόλιο που αναφέρεται στην Ιστορία της Ιατρικής είναι το εμβόλιο εναντίον της ευλογιάς. Το 1796 ο Βρετανός παθολόγος Edward Jenner παρατήρησε ότι οι γυναίκες που άρμεγαν τις αγελάδες παρουσίαζαν φυσαλίδες στα χέρια τους (cowpox) και δεν νοσούσαν από ευλογιά. Ο Jenner το 1978 χρησιμοποίησε το πύον από τις φυσαλίδες αυτές και εμβολίασε ένα οκτάχρονο αγόρι τον James Philips. O James ακολούθως ήρθε σε επαφή με άτομα που έπασχαν από ευλογιά αλλά δεν νόσησε. Μια σημαντική αλλαγή σελίδας στην ιστορία της Ιατρικής ,και όχι μόνο, είχε συντελεστεί.
Έκτοτε η ανθρωπότητα έχει επωφεληθεί κατ’ επανάληψη από την προστασία που προσέφερε ο εμβολιασμός από σοβαρές και απειλητικές για τη ζωή λοιμώδεις νόσους, όπως η ιλαρά, η διφθερίτιδα, ο τέτανος, η πολιομυελίτιδα και τόσες άλλες. Είναι δύσκολο να αμφισβητηθεί το παραπάνω ως γενική αλήθεια.
ΤΟΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ενάμιση χρόνο ζούμε μια πρωτοφανή υγειονομική κρίση, λόγω της πανδημίας Covid-19, με πολυάριθμες οικονομικές, κοινωνικές και ψυχολογικές προεκτάσεις που έχει επαναφέρει το ζήτημα του εμβολιασμού, όχι μόνο στις συζητήσεις των επιστημόνων, αλλά στις καθημερινές συζητήσεις των πολιτών. Η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα ενεργοποιήθηκε και συνεργάστηκε με ταχύτητα και μεθόδους που δεν έχουν προηγούμενο, κάνοντας διαθέσιμα αποτελεσματικά εμβόλια πιο σύντομα από ποτέ.
Τι γίνεται όμως όταν εξετάσουμε το ζήτημα του εμβολιασμού μέσα από διαφορετικά πρίσματα και οπτικές, από διαφορετικές θέσεις μεροληψίας, κινούμενοι μεθοδολογικά από το μακροσκοπικό στο μικροσκοπικό επίπεδο; Τι ερωτήματα και ποια διλήμματα τίθενται σε κάθε περίπτωση; Ας δούμε ενδεικτικά τα παρακάτω.
- Ο ιδιοκτήτης ενός φαρμακευτικού κολοσσού ή ο μεγιστάνας-μέλος ενός διεθνούς επενδυτικού fund θα ασχοληθεί με το εμβόλιο μάλλον από την πλευρά ενός προϊόντος προς πώληση. «Ποια πατέντα θα μου εξασφαλίσει το μεγαλύτερο κέρδος σε βάθος χρόνου; Σε ποιες αγορές μπορεί να φτάσει το εμβόλιο; Πόσες κυβερνήσεις μπορώ να πείσω να υπογράψουν μεγάλες παραγγελίες; Υπάρχει τρόπος να εξοβελίσω από την αγορά τα ανταγωνιστικά προϊόντα-εμβόλια; Ποια Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας ή Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης πρέπει να χρηματοδοτήσω για να προωθήσω την καμπάνια μου;»
- Ο πρωθυπουργός μιας χώρας θα χαράξει πολιτική εμβολιασμού με γνώμονα όχι μόνο τις υγειονομικές πλευρές του φαινομένου, αλλά κυρίως τις οικονομικές, πολιτικές, και βιοπολιτικές, καθώς και τις κοινωνικές επιπτώσεις και το υπολογιζόμενο πολιτικό κόστος.
- «Από που θα αγοράσω εμβόλια; Επηρεάζομαι γεωπολιτικά από τις ΗΠΑ, την Ε.Ε., την Ρωσία ή την Κίνα; Τι χαρακτηριστικά θα έχει η εμβολιαστική εκστρατεία; Θα τη συνοδεύσω από ενίσχυση του δημοσίου συστήματος υγείας; Θα τη συνοδεύσω από οριζόντια μέτρα κοινωνικής αποστασιοποίησης και lockdown; Μπορώ να γενικεύσω κάποια από αυτά τα μέτρα, όπως η τηλε-εργασία ή μορφές ευέλικτης εργασίας και στο μέλλον; Θα κάνω εθελοντικό ή υποχρεωτικό τον εμβολιασμό; Μπορώ να πείσω με επιστημονικά επιχειρήματα; Θα χρειαστεί να εκβιάσω την επιλογή των πολιτών προσφέροντας χρηματικά κίνητρα για τον εμβολιασμό ή βάζοντας πολλούς περιορισμούς σε όσους επιλέγουν να μην εμβολιαστούν; Με συμφέρει μια προσέγγιση περί ατομικής ευθύνης στην πανδημία; Οι αποτυχίες της πολιτικής μου μπορούν να αποδοθούν επικοινωνιακά σε όσους επέλεξαν να μην εμβολιαστούν;»
Εμβολιασμένοι και ανεμβολίαστοι γίνονται τα δύο στρατόπεδα πάνω στα οποία παράγεται η πολιτική των ημερών. Ταιριάζει μάλιστα γάντι με έναν άλλον διαχωρισμό των τελευταίων ετών. Λαϊκισμός απέναντι σε υπευθυνότητα
- Ο ιατρός θα συμβουλέψει τον ασθενή του, προσπαθώντας να εξατομικεύσει κατά περίπτωση ζυγίζοντας το αναμενόμενο όφελος και τον όποιο πιθανό κίνδυνο με στόχο την πληρέστερη, κατά το δυνατόν, ενημέρωση του ασθενούς για την απόφαση που θα λάβει.
- «Τι επιστημονικά δεδομένα έχω από τις μέχρι τώρα μελέτες; Ποιο είναι το ιστορικό του ασθενούς και ποιους παράγοντες κινδύνου εμφανίζει για σοβαρή νόσηση; Για το φύλο και την ηλικιακή του ομάδα ποια τα ποσοστά γνωστών παρενεργειών που έχουν καταγραφεί; Έχει ιστορικό σοβαρής αλλεργίας ή αναφυλακτικού σοκ σε προηγούμενο εμβόλιο; Είναι έγκυος ή σε γαλουχία; Έχει νοσήσει από Covid-19 και πότε; Λαμβάνει φάρμακα που επηρεάζουν την λειτουργία του ανοσοποιητικού;»
- Ο πολίτης που καλείται να αποφασίσει για τον εαυτό του βρίσκεται και στο πιο μικροσκοπικό επίπεδο λήψης απόφασης. Αντιμετωπίζει το δίλημμα του εμβολιασμού (vaccination dilemma). Ένα κοινωνικό δίλημμα το οποίο μπορεί να εξετασθεί μέσα από το πρίσμα της θεωρίας παιγνίων και επηρεάζεται τόσο από τα χαρακτηριστικά του ατόμου που λαμβάνει την απόφαση, όσο και από τις συνθήκες μέσα στις οποίες διεξάγεται ο προβληματισμός. Το άτομο πρωτίστως υπολογίζει το κόστος (έστω Κ) από την πιθανή νόσηση όπως το αντιλαμβάνεται από την υποκειμενική του σκοπιά.
– Κ: «Αν κολλήσω θα νοσήσω σοβαρά; Μπορεί να χρειαστώ νοσηλεία; Μπορεί να πεθάνω; Υπάρχει περίπτωση να κολλήσω κάποιον στο στενό που περιβάλλον που βρίσκεται σε μεγαλύτερο κίνδυνο; Θα χρειαστεί να μείνω δυο βδομάδες κλεισμένος στο σπίτι;»
Έπειτα υπολογίζει το κόστος που μπορεί να έχει ο εμβολιασμός όπως το αντιλαμβάνεται το ίδιο το άτομο (έστω Π).
– Π: Από τα πιο απλά όπως το κλείσιμο ραντεβού, η μεταφορά στο εμβολιαστικό κέντρο και η αφιέρωση χρόνου-αναμονή στην ουρά μέχρι τα πιο σημαντικά: «Υπάρχει περίπτωση να μου προκαλέσει κάποια παρενέργεια; Έχουν μελετηθεί μακροχρόνιες συνέπειες; Κι αν συμβεί σε εμένα;»
Ο λόγος Κ/Π έχει σχέση με τα πραγματικά διαθέσιμα δεδομένα, αλλά επηρεάζεται σαφώς από τα υποκειμενικά κριτήρια του ατόμου και τις προσδοκίες του για το κάθε ενδεχόμενο. Όταν Κ>>Π (Κ πολύ μεγαλύτερο από Π), όπως σε μια εξαιρετικά θανατηφόρα ασθένεια, η απόφαση ίσως είναι πιο εύκολη.
Σε κάθε περίπτωση το άτομο καλείται να λάβει μια απόφαση ζυγίζοντας το ατομικό και συλλογικό (οικογένεια, συγγενείς, φίλοι, κοινωνία) όφελος από τον εμβολιασμό με τους κινδύνους και το πιθανό κόστος που αυτός ενέχει. Επηρεάζεται από ό,τι βλέπει γύρω του, από τον διπλανό του, τη δημόσια συζήτηση, τις γνώσεις και τους πιθανούς φόβους ή επιφυλάξεις του.
Τις τελευταίες ημέρες στη χώρα μας διεξάγεται ένας ιδιότυπος επικοινωνιακός πόλεμος που τέμνει όλες τις παραδοσιακά οριζόμενες πολιτικές ομαδοποιήσεις, από την Αριστερά και την Αναρχία έως την Δεξιά σε όλες τις εκδοχές της.
Πολλές φορές ο πόλεμος αυτός λαμβάνει χαρακτηριστικά κανονικού εκφοβισμού (bullying) ή και κοινωνικής περιθωριοποίησης. Οποιοσδήποτε δεν έχει εμβολιαστεί ή «το σκέφτεται» κατηγορείται ως αμόρφωτος, ηλίθιος, παρτάκιας, ψεκασμένος – λέξη δημόσια εκφρασμένη από τον πρωθυπουργό μας.
Εμβολιασμένοι και ανεμβολίαστοι γίνονται λοιπόν τα δύο στρατόπεδα πάνω στα οποία παράγεται η πολιτική των ημερών. Ταιριάζει μάλιστα γάντι με έναν άλλον διαχωρισμό των τελευταίων ετών. Λαϊκισμός απέναντι σε υπευθυνότητα.
Από στόματα αυτοπροσδιοριζόμενων αριστερών ανθρώπων ακούγεται η ανάγκη επιβολής υποχρεωτικού εμβολιασμού «χωρίς πολλά-πολλά». Σίγουρα στον όνομα της υπευθυνότητας, ή και της ασφάλειας. Για το κοινό καλό πάντα. Ταξιδεύοντας στον χρόνο προς τα πίσω και προσπερνώντας γρήγορα τον Διεθνή Κώδικα Ιατρικής Ηθικής και κάποιες διεθνείς διακηρύξεις για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, μπορούμε να φτάσουμε σε ένα παραφρασμένο ερώτημα που απασχόλησε κάποιους από τους αρχαίους μας φιλοσόφους: «Πόση ελευθερία θα θυσιάσουμε για την ασφάλεια της Πολιτείας μας;» Ας θέσουμε φαντασιωσικά το ερώτημα αυτό σε κάθε μια από τις περσόνες που εξετάσαμε παραπάνω. Στο τέλος ας αναρωτηθούμε οι ίδιοι.
(*) Ο Αντώνης Μαυρόματος είναι ειδικευόμενος ψυχίατρος και υποψήφιος Διδάκτωρ Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ
