Να άλλη μια περίπτωση που η λέξη εκδικείται το νόημα. Τι είναι οι «ελίτ», εκτός από τις γνωστές μας φρυγανιές και τα εξίσου γνωστά μας υποδήματα; Γιατί χρησιμοποιούμε συχνά, και σ’ αυτή την εφημερίδα, τη λέξη «ελίτ» αντί της άρχουσας τάξης, της αστικής τάξης, της ολιγαρχίας ή της πλουτοκρατίας;
Η αλήθεια είναι ότι οι λέξεις, όταν ξεφύγουν από το αυστηρό πλαίσιο της θεωρίας, χρησιμοποιούνται καταχρηστικά. Η λέξη elite, αίφνης, προερχόμενη από το λατινικό ρήμα eligere (=επιλέγω), υποδηλώνει τον «εκλεκτό». Στην γαλλική και την αγγλική της αρχική χρήση υποδήλωνε, μέχρι τον 17ο αιώνα, αγαθά εξαιρετικής ποιότητας. Αποτέλεσε, όμως, τον κεντρικό όρο μιας μακράς σειράς κοινωνιολογικών και φιλοσοφικών θεωριών που έχουν τις ρίζες τους στον Πλάτωνα, και αργότερα στον Μακιαβέλι, τον Καρλάιλ ή τον Νίτσε. Οι θεωρίες των ελίτ έφτασαν στο απόγειό τους από τα τέλη του 19ου αιώνα και μετά. Ξεκίνησαν, μάλιστα, σαν μια άμεση απάντηση στη μαρξιστική θεωρία των τάξεων, με ορμητήριο την Ιταλία και βασικούς εκπροσώπους τον Βιλφρέντο Παρέτο, που έδωσε έμφαση στη διανοητική και ψυχολογική υπεροχή των μελών των ελίτ, διαχωρίζοντάς τις σε κυβερνώσες και μη, και τον Γκαετάνο Μόσκα που ξεχώριζε ως χαρακτηριστικά των ελίτ τη διανοητική, ηθική και υλική υπεροχή τους.
Στον πυρήνα των θεωριών των ελίτ υπάρχει μια αντι-ιστορική αντίληψη ότι η κοινωνική ζωή βασίζεται σε μια «φυσική» και αξεπέραστη ανισότητα. Ο κόσμος, κατά τους θεωρητικούς των ελίτ, θα είναι πάντα χωρισμένος σε κυρίαρχες ελίτ και κυριαρχούμενες μάζες. Αυτή η αντίληψη καθιστούσε τους περισσότερους θεωρητικούς των ελίτ φανατικούς υποστηρικτές της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων, συχνά πολέμιους ακόμη και της αστικής δημοκρατίας.
Στον αντίποδα αυτής της «ασάλευτης ζωής» της θεωρίας των ελίτ, ο Μάρξ και ο Ένγκελς είχαν ήδη συλλάβει και διατυπώσει το δυναμικό σχήμα της πάλης των τάξεων σαν κινητήρια δύναμη της ιστορίας. Με τελικό τους στόχο τη διατύπωση μιας θεωρίας για τη χειραφέτηση της ανθρωπότητας από τις σχέσεις εκμετάλλευσης, «παντρεύουν» σ’ ένα ολοκληρωμένο σύστημα την πολιτική οικονομία και την κοινωνιολογία και αποδεικνύουν πώς στο πέρασμα της ιστορίας οι σχέσεις παραγωγής, ιδιοκτησίας και εκμετάλλευσης καθορίζουν τον χωρισμό της κοινωνίας σε κυρίαρχες και κυριαρχούμενες τάξεις. Δούλοι και δουλοκτήτες, φεουδάρχες και δουλοπάροικοι, μάστορες και καλφάδες, αστοί και προλετάριοι αποτελούν «της ιστορίας τους πελάτες» που οι συγκρούσεις τους ορίζουν τον αδιάκοπο μετασχηματισμό των κοινωνιών. Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος περιλαμβάνει την πιο συνοπτική, γλαφυρή και λαμπερή διατύπωση της θεωρίας των ταξικών σχέσεων που στην αστική εποχή παίρνουν την πιο ακραία τους μορφή.
Ελίτ ή τάξη, λοιπόν; Προφανώς τάξη, υπό την αίρεση ότι όπως δεν είναι ασάλευτες οι κοινωνίες έτσι και οι τάξεις δεν είναι ομοιογενή και συνεκτικά σύνολα που συμπεριφέρονται με την φυσική γεωμετρία που έχουν τα κοπάδια των ψαριών. Η αστική τάξη αποτελεί μια αρένα συγκρουόμενων συμφερόντων, από τα οποία προκύπτουν όλο και πιο μικροί κλειστοί πυρήνες οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ισχύος, αυτές που συχνά, καταχρηστικά αλλά εύγλωττα, αποκαλούμε κυρίαρχες ελίτ. Άλλο ο Σόρος κι άλλο ο φατουρατζής της απέναντι οικοδομής. Διότι η θεωρητική συνέπεια δεν σημαίνει ότι θα καταργήσουμε και τη γλωσσική ευελιξία.
Στον πυρήνα των θεωριών των ελίτ υπάρχει μια αντι-ιστορική αντίληψη ότι η κοινωνική ζωή βασίζεται σε μια «φυσική» και αξεπέραστη ανισότητα. Ο κόσμος, κατά τους θεωρητικούς των ελίτ, θα είναι πάντα χωρισμένος σε κυρίαρχες ελίτ και κυριαρχούμενες μάζες. Αυτή η αντίληψη καθιστούσε τους περισσότερους θεωρητικούς των ελίτ φανατικούς υποστηρικτές της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων, συχνά πολέμιους ακόμη και της αστικής δημοκρατίας.
Στον αντίποδα αυτής της «ασάλευτης ζωής» της θεωρίας των ελίτ, ο Μάρξ και ο Ένγκελς είχαν ήδη συλλάβει και διατυπώσει το δυναμικό σχήμα της πάλης των τάξεων σαν κινητήρια δύναμη της ιστορίας. Με τελικό τους στόχο τη διατύπωση μιας θεωρίας για τη χειραφέτηση της ανθρωπότητας από τις σχέσεις εκμετάλλευσης, «παντρεύουν» σ’ ένα ολοκληρωμένο σύστημα την πολιτική οικονομία και την κοινωνιολογία και αποδεικνύουν πώς στο πέρασμα της ιστορίας οι σχέσεις παραγωγής, ιδιοκτησίας και εκμετάλλευσης καθορίζουν τον χωρισμό της κοινωνίας σε κυρίαρχες και κυριαρχούμενες τάξεις. Δούλοι και δουλοκτήτες, φεουδάρχες και δουλοπάροικοι, μάστορες και καλφάδες, αστοί και προλετάριοι αποτελούν «της ιστορίας τους πελάτες» που οι συγκρούσεις τους ορίζουν τον αδιάκοπο μετασχηματισμό των κοινωνιών. Το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος περιλαμβάνει την πιο συνοπτική, γλαφυρή και λαμπερή διατύπωση της θεωρίας των ταξικών σχέσεων που στην αστική εποχή παίρνουν την πιο ακραία τους μορφή.
Ελίτ ή τάξη, λοιπόν; Προφανώς τάξη, υπό την αίρεση ότι όπως δεν είναι ασάλευτες οι κοινωνίες έτσι και οι τάξεις δεν είναι ομοιογενή και συνεκτικά σύνολα που συμπεριφέρονται με την φυσική γεωμετρία που έχουν τα κοπάδια των ψαριών. Η αστική τάξη αποτελεί μια αρένα συγκρουόμενων συμφερόντων, από τα οποία προκύπτουν όλο και πιο μικροί κλειστοί πυρήνες οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ισχύος, αυτές που συχνά, καταχρηστικά αλλά εύγλωττα, αποκαλούμε κυρίαρχες ελίτ. Άλλο ο Σόρος κι άλλο ο φατουρατζής της απέναντι οικοδομής. Διότι η θεωρητική συνέπεια δεν σημαίνει ότι θα καταργήσουμε και τη γλωσσική ευελιξία.
Σάιλοκ
Σχόλια
