Η 47χρονη σκηνοθέτρια Ελίνα Ψύκου, μετά από δυο μυθοπλαστικές ταινίες επιστρέφει με το πολυεπίπεδο υβριδικό ντοκιμαντέρ «Αδέσποτα κορμιά», που προβάλλεται αυτή την εβδομάδα στον Δαναό.
Τα θέματα-ταμπού: αμβλώσεις, εξωσωματική γονιμοποίηση και ευθανασία, αναπτύσσονται με ευρηματικό αντίλογο, επεξεργασμένη κινηματογράφηση που διευρύνεται πέρα από τις συνεντεύξεις, ενώ δίνεται έμφαση στην ποπ αισθητική, με μεγάλη ποικιλία υλικών.
Μετά την επεισοδιακή πρεμιέρα του ντοκιμαντέρ στο φετινό ΦΝΘ, με τις αντιδράσεις για την αφίσα της ταινίας, συναντήσαμε την δημιουργό και συνομιλήσαμε μαζί της, θέλοντας να δώσουμε βήμα στη δική της άποψη.
Πώς αποφάσισες να κάνεις ένα ντοκιμαντέρ για θέματα-ταμπού, αντιπαραβάλλοντας τις αντικρουόμενες απόψεις;
Με κίνητρο τον πειραματισμό και το παιχνίδι, ήθελα να δοκιμαστώ σε ένα ντοκιμαντέρ. Πριν δεκατρία χρόνια, η απαγόρευση της άμβλωσης στη Μάλτα, δεν απασχόλησε την κοινή γνώμη στη χώρα μας, σε αντίθεση με την περίπτωση της Ιρλανδίας. Θέλησα έτσι να κάνω μια ταινία αναζήτησης, δίνοντας χώρο στην άλλη άποψη, για να γίνει αντιληπτό πώς σκέφτεται ο κόσμος, σε μια εποχή που η συντηρητική ατζέντα έχει «κλέψει» την επιχειρηματολογία και το λεξιλόγιο των προοδευτικών. Ο τρόπος που οικειοποιείται και εργαλειοποιεί τη λέξη «διαφορετικότητα» ένας συντηρητικός στην ταινία αποκαλύπτει πώς χειραγωγούν τα πλήθη οι ιθύνοντες.
Πόσο διήρκησε η έρευνα και πώς επιλέχθηκαν οι χαρακτήρες;
Τα γυρίσματα ξεκίνησαν το 2021 και κράτησαν ενάμιση χρόνο, ανάλογα με τη διαθεσιμότητα των χαρακτήρων και την πραγματική ροή γεννήσεων και θανάτων, με εντατικότερη διερεύνηση απ’ όλη την ομάδα, την τελευταία πενταετία.
Τα γεγονότα της ιστορίας στη Μάλτα είναι αναπαράσταση, γιατί υπάρχει ακόμα τρομερός εκφοβισμός. Προκειμένου να μην διακινδυνέψει καμιά γυναίκα, η ακτιβίστρια Ρόμπιν, που είχε προηγούμενη εμπειρία, ανέλαβε να κάνει αναπαράσταση της εμπειρίας της, ανασυνθέτοντας μαζί και ιστορίες από προφορικές μαρτυρίες.
Η Κική Τσακίρη, που πέθανε από φυσικό θάνατο στη διάρκεια της ταινίας, υπέφερε για μια εικοσαετία από την νόσο ALS, όπως και ο Χόκινγκ, αλλά και ο ιερομόναχος Σωφρόνιος στο ντοκιμαντέρ. Η Κική είχε δημοσιοποιήσει την ιστορία της, ζητώντας να της δοθεί δικαίωμα στην ευθανασία. Η Αναστασία, που ήταν μηχανολόγος, μετά την εμπειρία της ασθένειας της μητέρας της, άλλαξε ζωή, σπούδασε νοσηλευτική, εντάχθηκε σε εθελοντικές ομάδες φροντίδας καρκινοπαθών, ενώ ταξίδεψε μαζί μας στην Ελβετία, για να συναντήσει ανθρώπους που επέλεξαν να κάνουν ευθανασία.
Παρουσιάζεις ωστόσο και κάποια επιμέρους ζητήματα…
Ο Ιταλός δότης σπέρματος, που πρόβαλλε ιατρικό ιστορικό, ότι η ασθένειά του δεν ήταν κληρονομική, ήθελε να δώσει την ευκαιρία σε κάθε ενδιαφερόμενη για εξωσωματική γονιμοποίηση, να μην χρειαστεί να μεταβεί στο εξωτερικό, συσχετίζοντας τη δυνατότητα τεκνοποίησης με την οικονομική ευχέρεια.
Για τα κοιμητήρια εμβρύων, ενημερώθηκα από Ιταλούς συνεργάτες. Είχε γίνει τεράστιο σκάνδαλο με αυθαίρετες ταφές εμβρύων, δίχως την άδεια των γυναικών. Αλλά και στο εμπόριο ωαρίων, δεν είναι σωστά πληροφορημένες για την υγεία τους οι γυναίκες που πουλάνε τα ωάριά τους, όντας σε οικονομική ανάγκη, ενώ υπάρχουν φήμες για κυκλώματα βίαιης εξαγοράς ωαρίων. Εκπρόσωπος συντηρητικής ιταλικής πολιτικής παράταξης αναφέρεται στον όρο «eggxploitation», υπονοώντας ότι ακόμα και όταν ο νόμος το επιτρέπει, παραμένουμε δέσμιοι της αγοράς.
Πώς απαντάς στις αντιδράσεις για το κολάζ με μια έγκυο στο σταυρό, στην αφίσα της ταινίας;
Η αφίσα καθρεφτίζει τα θέματα της ταινίας, συνδυάζοντας ζωή και θάνατο. Δείχνει τα πάθη του ανθρώπινου σώματος, όπως τα έζησε ο Χριστός, αλλά με ένα γυμνό γυναικείο σώμα στο σταυρό. Αυτό σκανδάλισε τα πλήθη, που δεν αντέχουν στη θέαση των γυναικείων παθών, γιατί υπάρχει ταμπού με το γυναικείο σώμα, ειδικά όταν αυτό αναφέρεται στη μητέρα, που συμβολίζεται από την Παναγία-σύμβολο μητρότητας. Τα σύμβολα δεν ανήκουν μόνο σε αυτούς που τα πιστεύουν. Εμείς οι καλλιτέχνες τα χρησιμοποιούμε συχνά μεταφορικά, ως αλληγορίες. Όλη αυτή η αντίδραση δεν ήταν αυθόρμητη. Υπήρξε χειραγώγηση από το πολιτικό κόμμα «Νίκη», αλλά και άλλα κόμματα, που προσπαθούν να κερδίσουν ψηφοφόρους, μέσα από αντίστοιχες κινήσεις. Συστημικό/αντισυστημικό, προοδευτικό/συντηρητικό έχουνε όλα μπλεχτεί, ο κόσμος είναι σε σύγχυση, σε φτωχοποίηση και προσπαθεί να πιαστεί από κάπου. Ήταν αναμενόμενο, να υπάρξουν συνέπειες, μετά την εντολή του Υπουργού Εξωτερικών, να κατέβει η ροζ σημαία από το Προξενείο της Νέας Υόρκης. Η ταινία διαφημίστηκε τελικά, ωστόσο, υπήρξε μεγάλο προσωπικό κόστος, στην κρίσιμη στιγμή που μοιράζεσαι την ταινία με τον κόσμο. Ομολογουμένως, το φεστιβάλ Θεσσαλονίκης με υποστήριξε, μπαίνοντας στη διαδικασία να υπερασπιστεί τα αυτονόητα.
Τι σε ώθησε να διερευνήσεις θέματα ταμπού με παιχνιδιάρικη ποπ αισθητική, συνδυάζοντας ποικιλία διαφορετικών υλικών;
Και στις προηγούμενες ταινίες μου πειραματίζομαι, συνδυάζοντας αισθητικές και είδη. Ίσως επειδή κάποια θέματα είναι πολύ βαριά, επιχείρησα να δώσω ελαφρύτερο τόνο. Τις ζωντανές φάτνες τις βρήκαμε στην πορεία. Μάθαμε για ένα χωριό, μεταξύ Τορίνο και Μιλάνου, που την εβδομάδα πριν τα Χριστούγεννα, όλοι ντύνονται με ρούχα εποχής και αναπαριστούν σκηνές της Γέννησης. Ψάχνοντας, ανακάλυψα και τη θεσμοθέτηση ημέρας γονιμότητας στην Ιταλία και τον παραλληλισμό της με τις αντίστοιχες εκστρατείες επί Μουσολίνι. Το συζήτησα με την Ιταλίδα ακτιβίστρια Γκάια, που το συμπεριέλαβε στην αφήγησή της. Δούλεψα πολύ με τους χαρακτήρες, ώστε μέσα από την αλήθεια τους, να παρουσιάσουν ζητήματα που είχα εντοπίσει. Τα γράμματα και οι αριθμοί εντάσσονται στο ίδιο αισθητικό πλαίσιο, τα χρησιμοποιώ για να τονίσω κάποια σημεία, ενώ το ρεφρέν «Papa don’t preach» εισάγεται σαν σύνθημα, θυμίζοντας Γκοντάρ. Το μαντήλι στα κεφάλια των γυναικών παραπέμπει στην Παναγία, παραλληλίζοντας τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, με μια γυναίκα που κάνει εξωσωματική γονιμοποίηση. Χρησιμοποιώ τα θρησκευτικά σύμβολα όχι για να τα προσβάλω, αλλά γιατί με αυτά έχουμε μεγαλώσει και αυτά μαθαίνουμε στο σχολείο.
Όσο μια Ολλανδή γιατρός επιχειρηματολογεί υπέρ των αμβλώσεων, η κάμερα στρέφεται στα αγάλματα Αγίων στη Μάλτα, ενώ όσο μιλάει ο Ιταλός δότης εισάγεις πλάνα με λατινικές λέξεις κάποιας τοιχογραφίας. Ποιο είναι το σκεπτικό σου για το μοντάζ;
Μου έκανε εντύπωση που οι δρόμοι της Μάλτας είναι γεμάτοι από αγάλματα. Τα γυρίσματα με τον Ιταλό δότη έγιναν σε ένα παλιό αβαείο, στην Κορτόνα, που είχε ολόγυρα αυτά τα φρέσκο. Οι τοιχογραφίες και τα αγάλματα είναι ο μύθος και από πίσω τους υπάρχει η θρησκεία. Προσπάθησα να ντύσω τα λόγια με αυτές τις εικόνες, μιλώντας παράλληλα για την Ιστορία, που μεταφέρεται μέσα από το χώρο, επιχειρώντας να δημιουργήσω αλληλοσυνδεόμενες ιστορίες, αφηγηματικές ή αισθητικές.
Γιατί επέλεξες το «Papa don’t preach» (1986) της Μαντόνα, το «Hope there’s someone» (2005) του Anthony, Μπάχ και αποσπάσματα της Οριάνα Φαλάτσι;
Επέλεξα φυσικά την Μαντόνα, γιατί είναι η Παναγία. Το εμβληματικό «Papa don’t preach» παρουσιάζει το προσωπικό δίλλημα νεαρής εγκύου, αν θα κρατήσει το παιδί. Το χρησιμοποιήσω διττά, γιατί όταν είχε πρωτοβγεί αμφισβητήθηκε αν είναι φεμινιστικό τραγούδι, ενώ το δυνατό σαν σύνθημα ρεφρέν είναι εξαιρετικά επίκαιρο με τη συζήτηση για την πατριαρχία, γιατί το θέμα είναι ότι αυτή αποφασίζει για το σώμα της. Κάθε φορά που ακούω το τραγούδι του Anthony κλαίω, ενώ ο Μπαχ μας ταίριαξε στο μοντάζ, ανακαλώντας και τον Παζολίνι. Οι μονόλογοι στο τέλος προέρχονται από το φεμινιστικό βιβλίο -παιδική μου ανάμνηση- της Οριάνα Φαλάτσι «Γράμματα σε ένα παιδί που δεν γεννήθηκε ποτέ» (1975). Παρά την μετέπειτα συντηρητικοποίηση των απόψεών της, θεώρησα πως το περιεχόμενο ταιριάζει στην ταινία, γιατί ακόμα και οι αντιφάσεις της παραμένουν ανθρώπινες, σε μια ταινία για όλες αυτές τις γκρίζες ζώνες.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου,
[email protected]
