Β΄ Μέρος (Διαβάστε το πρώτο μέρος εδώ)
Στους λόγους που έχουν για να αντιπαθούν τα Εξάρχεια οι συντηρητικοί που συνταυτίζονται με την εξουσία, πρωτεύει το αίσθημα ασυμβατότητας ή κατωτερότητας που νιώθουν σε μια περιοχή που έχει πλεόνασμα από δημιουργικά μυαλά, είναι διαφορετική από τις γειτονιές που βασιλεύει ο καναπές και αμφισβητεί με την αυτόνομη παρουσία της άμεσα ή έμμεσα την εξουσία. Το «μοντέλο» Εξάρχεια είναι το αντίθετο από το «μοντέλο» που επιθυμούν οι πολιτικοί για να κρατούν χειραγωγημένη την κοινωνία. Γιατί στα Εξάρχεια, ακόμα και σε περιόδους κοινωνικής ανομβρίας, εξακολουθούν να στάζουν ιδέες, να γεννιούνται παρέες και να παράγονται δράσεις. Κι αυτό γιατί στα Εξάρχεια έχει συγκεντρωθεί ένα μεγάλο και πλούσιο πολιτισμικό «φορτίο» το οποίο, μάλιστα, είναι άκρως μεταδοτικό!
Εκατοντάδες εστίες πολιτισμού! Μπορεί τόσα θαυμαστά να χωράνε σε μια τόσο μικρή συνοικία; Στα Εξάρχεια, ναι!
Η περιοχή έχει αλλάξει από τότε που ο Ορέστης Μακρής έκανε τον μεθύστακα στην ταβέρνα του Μπαρμπα-Γιάννη, ο Χορν πολιορκούσε τη Λαμπέτη στα σκαλοπάτια της Νεάπολης και ο Γιώργος Φούντας έσφαζε τη Μελίνα Μερκούρη στην Καλλιδρομίου για το φινάλε της «Στέλλας» του Κακογιάννη. Τα πιο πολλά νεοκλασικά κατεδαφίστηκαν και έγιναν μάλλον άχαρες πολυκατοικίες, αλλά υπάρχουν ακόμα αρκετά ευδιάκριτα ίχνη μιας άλλης αρχιτεκτονικής και άλλων χαρακτηριστικών, που συνδέουν το παρελθόν με το παρόν, από κάθε άποψη. Την Εθνική Αντίσταση με τον αντιδικτατορικό αγώνα και το Πολυτεχνείο με τα σύγχρονα κινήματα. Όλη αυτή τη μνήμη και όλη αυτή τη δραστηριότητα θέλουν να ξεριζώσουν οι υπερασπιστές του διεφθαρμένου πολιτικού, εργολαβικού και μιντιακού συστήματος.
Άνθρωποι του πολιτισμού
Από την εποχή του Παλαμά, του Δροσίνη και του Λαπαθιώτη στην εποχή του Φίνου, της Βέμπο, του Κουν, του Βακιρτζή, του Τσίρκα, του Βάρναλη, του Κύρκου, του Φαλτάιτς, του Χρηστάκη και του Ελεφάντη, έζησαν, ζουν και συχνάζουν πάρα πολλοί επιφανείς πολίτες στα Εξάρχεια, παλαιότεροι και νεότεροι, αποδημήσαντες και ενεργοί: Σταύρος Ξαρχάκος, Κωστής Παπαγιώργης, Χρήστος Βακαλόπουλος, Νικόλας Άσιμος, Χρήστος Κωνσταντινίδης, Νίκος Μπαλής, Κατερίνα Γώγου, Γιάννης Φελέκης, Γεωργία και Γιάννης Καλαϊτζής, Ζάχος Παπαζαχαρίου, Μάνος Ελευθερίου, Μάνια Παπαδημητρίου, Ηλίας Λάγιος, Πέτρος Ζερβός, Παναγιώτης Μητσομπόνος, Δημήτρης Τρίμης, Κατερίνα Θανοπούλου, Μαριάνθη Νταφούλη και αμέτρητοι άλλοι συγγραφείς, γελοιογράφοι, μουσικοί, ζωγράφοι, ηθοποιοί, εκπαιδευτικοί, δημοσιογράφοι, ακόμα και μερικοί πολιτικοί. Καθημερινά δραστηριοποιούνται στα Εξάρχεια δεκάδες εκδότες και βιβλιοπώλες όπως οι Σταύρος Πετσόπουλος, Αιμίλιος Καλιακάτσος, Λουκάς Αξελός, Γιώργος Δαρδανός, Τάκης Φραγκούλης, Κώστας Λιβιεράτος, Θανάσης Καστανιώτης, Άρης Μαραγκόπουλος, Παναγιώτης Καλαμαράς, Νίκος Κατσιαούνης, Σαράντης Κορωνάκος, Κώστας Γκοβόστης, Μήτσος Δημόπουλος, Περικλής Δουβίτσας, Πέπη και Δημήτρης Τσουκάτος, Πόπη Γκανά, Βαγγέλης Τρικεριώτης, Αλέξανδρος Παπαζήσης, Γιώργος Χρονάς και, παλαιόθεν, με τα μηχανάκια τους ο Θανάσης Ψυχογιός, ο Γιώργος Τσάκαλος και ο Νίκος Λιβέριος… Όταν ζεις ή εργάζεσαι στα Εξάρχεια, ζεις και κινείσαι ανάμεσα σ’ αυτούς τους ανθρώπους και σε εκατοντάδες άλλους που τους πλαισιώνουν: γραφίστες, επιμελητές, μεταφραστές, διορθωτές, τυπογράφους, βιβλιοδέτες…
Σε μια οποιαδήποτε μέρα και ώρα, κάνοντας τη βόλτα μου, θα συναντήσω οπωσδήποτε κάποιον που έχει σχέση με τα γράμματα και τις τέχνες, γιατί στους ίδιους δρόμους κυκλοφορούν άνθρωποι όπως οι Θανάσης Νιάρχος, Γιάννης Ξανθούλης, Φρόσω και Νίκος Κιάος, Μήτσος Παπαχρήστος, Θωμάς Κακουλίδης, Όλγα Γεωργιάδου, Τιτάνια Ματίνα, Ηλίας Λιβάνης (Νέα Σύνορα), Έφη Βασιλάκου (Αστάρτη), Βασίλης Γραμέλης (ΚΨΜ), Κώστας Παπαδόπουλος (Ταξιδευτής), Γιάννης Νικολόπουλος (εκδόσεις 21ου), Μαρία Παπαγεωργίου (Επί λέξει), Λεωνίδας Καραγκούνης (Απόπειρα»)… Και μόνο στο βιβλιοπωλείο «Ναυτίλος» του Γιώργου Τσάκαλου και του Κώστα Χριστόπουλου να μπω, θα πέσω πάνω στον Νάσο Βαγενά, τον Θανάση Βασιλείου, τον Δημήτρη Πιπίνη, τον Καραγκιοζοπαίχτη Ψυχραιμία ή τον Ζορζ Πιλαλί!
Και στο «Πανελλήνιον» στη Μαυρομιχάλη, ανάμεσα στο Bamboo Vegan και το φωτοτυπείο του Κώστα Βαθειά, έχουν κάτσει πολλές φορές στις καρέκλες του ο Αλέξης Πάρνης, ο Σήφης Ζαχαριάδης, ο Πέτρος Πανδής, ο Μανώλης Χατζηνάκης, η Νατάσα Παπαδοπούλου-Τζαβέλα, ο Γιώργος Πετρόπουλος, ο Δημήτρης Φύσσας ή ο πρώην υπουργός Αλέκος Παπαδόπουλος που παίζει συνήθως τάβλι. Κι αν ανέβω τη Χ. Τρικούπη μπορεί να πετύχω τον κομικογράφο και μουσικό Νίκο Κουφόπουλο να ποτίζει τα λουλούδια στο καφέ «Ο ξένος», παραδίπλα στο κατάστημα με τις κιθάρες MixVox του Γιάννη Λογοθέτη να συναντήσω εξαίρετους μουσικούς, σαν τον Βασίλη Ρακόπουλο, τον Νίκο Τατασόπουλο, τον Παναγιώτη Καλαντζόπουλο ή τον Παντελή Ντζιάλα, ενώ αν κατέβω απογευματάκι την Κωλέττη είναι πολύ πιθανό να βρω τους Magic de Spell σε κάποιο καφέ.
Τα Εξάρχεια βάλλονται από τα ΜΜΕ, αλλά έχουν δικούς τους διαύλους επικοινωνίας, σε διαδικτυακά μπλογκ, σάιτ και ραδιόφωνα. Γίνονται εκδηλώσεις στην πλατεία, όπως το φεστιβάλ «Αναψυκτήριον Τα Ωραία Εξάρχεια» που οργανώνει η Θέκλα Τσελεπή σε συνεργασία με βιβλιοπωλεία και εκδοτικούς οίκους, ενώ πολλές απόψεις, αιτήματα και καλέσματα αποτυπώνονται σε αφίσες, πανό, προκηρύξεις, γκράφιτι, εφημερίδες και περιοδικά («Δρόμος της Αριστεράς», «Βαβυλωνία», «Πριν», «Ουτοπία», «Athens Voice», «Πολίτης», «Οδός Πανός», «Τετράδια», HUMBA κ.ά.). Κι εμείς στα Εξάρχεια βγάζαμε το «ντέφι» κι αργότερα η παρέα του Καλαϊτζή τη «Γαλέρα», ενώ η «Εποχή» μετακόμισε.
Όργανα, δίσκοι, ταινίες
Αν ο πρώτος στύλος είναι βιβλίο, ο δεύτερος είναι μουσική. Βρίσκεις από ψηφιακό εξοπλισμό για στούντιο ηχογραφήσεων στο Bon studio μέχρι τούρκικα ούτια! Από δεκάδες καταστήματα μουσικών οργάνων, ποιο να αναφέρω; Καγμάκης, Nikotian, Κουρμπής, Τρίμης, Μάτσικας, Jimmy’s Rock Stuff, Extra Laouto… Για πικάπ στου Πετρόπουλου, στην Ιπποκράτους και χειροποίητα όργανα στου Βάρλα, του Μπρα, του Καφετζόπουλου και του Μαμάη, από μπουζούκια μέχρι σαντούρια, με πελάτες απ’ τη Φινλανδία και το Ισραήλ! Αλλά υπάρχουν και εργαστήρια επιδιόρθωσης μηχανημάτων ήχου, ενώ στο κατάστημα «Φανός» στη Σολωμού βρίσκεις από φορτιστές μέχρι γεννήτριες, μπαταρίες στην Ακαδημίας δίπλα στο «Φωτοδεσμό», απέναντι από τον «Σκιαδόπουλο» με τα φωτογραφικά και τα καταστήματα οπτικών Vista. Παρεμπιπτόντως, στη στοά της Όπερας είναι κι ο Φώτης ο οποίος στο τσαγκαράδικο του επιδιορθώνει αριστοτεχνικά τα παπούτσια μας.
Δεκάδες δισκάδικα συνεχίζουν την παράδοση του «Pop 11» και της «Στροφής» του Μανάκου. Κλασική και τζαζ στη «Στοά της Όπερας», ραπ, ηλεκτρόνικα, ιντάστριαλ και χαρντ ροκ, βινύλια σίξτις, αλλά και Καζαντζίδης στα «Λιοτρόπια». Για βινύλια και CD, ελληνικά στο Music Corner (Μπενάκη και Πανεπιστημίου) και, στα απώτερα όρια των Εξαρχείων, στη Νίκη Ξυλούρη στη Στοά Πεζμαζόγλου όπου υπάρχουν κι άλλα καταστήματα ήχου. Μουσικές κάθε είδους στο Discobole (Χαρ. Τρικούπη 24), Rhythm Records (Εμμανουήλ Μπενάκη), Vinyl City (Ιπποκράτους), Old school Records, Plan 59 και Art Rat Records (Ζ. Πηγής), Dirty Noise (Διδότου), Sound Effect Records (Καλλιδρομίου και Σ.Τρικούπη), Le Disque Noir, Vinylio Record Store Cafe Bar και Bowel of Noise (Θεμιστοκλέους), Record Store (Καπλανών), Rock and Roll Circus και Green Planet (Σίνα ), Reload Stores, Α. Τσούφης «Μουσική Προσφορά» και Opera Compact Disc (Ακαδημίας)…
Στα ωδεία προσέρχονται καθημερινά νέοι για πιάνο ή κιθάρα: «Μουσικοί Ορίζοντες», Guitar Institute of Greece, «Ορφείο Αθηνών», Lab Music Education και, βέβαια, το συγκρότημα Νάκα με μαθήματα, εκδόσεις, όργανα και αίθουσα συναυλιών. Επίσης, η σχολή παραδοσιακής μουσικής του Σίμωνα Καρά στο Λόφο του Στρέφη.
Στις μουσικές σκηνές είναι, μεταξύ άλλων, το «Μακάρι» χωρίς μικρόφωνα, η «Σφίγγα», το «Υποβρύχιο» στο οποίο για τελευταία φορά άκουσα τον Δημήτρη Ψαριανό, το «An Club» που έχει φιλοξενήσει από Παύλο Σιδηρόπουλο έως Blind Faith και άλλα στέκια με ρεμπέτικο, λαϊκό, μπαλάντες και έντεχνο τραγούδι, όπως το «Μουσικό καφενείο» του Στράτου Στρατηγόπουλου της Οπισθοδρομικής Κομπανίας στη Φειδίου, ο «Πολυχώρος Άγκυρα» ή το «Γκρι Καφέ» στην πλατεία, που άκουσα για πολλοστή φορά τον Πουλικάκο, τον Πολύτιμο και τον Σπυρόπουλο.
Ενώ ολόκληρες πόλεις δεν έχουν ούτε έναν κινηματογράφο, στα Εξάρχεια έχουμε «Ριβιέρα», «Βοξ», «Παναθήναια» και «Εκράν» το καλοκαίρι και «Ελλη», «Όπερα» και «Ααβόρα» το χειμώνα με πολύ καλές ταινίες. Επίσης θέατρα: «Νέο Ελληνικό Θέατρο» του Γιώργου Αρμένη, «Φούρνος», «Στούντιο Μαυρομιχάλη», «Θέατρο των Εξαρχείων», «Εξ’ αρχής», «Θέατρο Έναστρον», Δραματική Σχολή Τράγκα, Πράξη Επτά-Δραματική Σχολή, Κουκλοθέατρο…
Γεύση και γνώση
Περπατώντας στα Εξάρχεια συναντάς παρέες που διασκεδάζουν με κιθάρες, μπουζούκια, τσιπουράκι και μεζέδες, ακόμα και ναργιλέδες. «Μουριά», «Καφενείο Ναυαρίνου», «Μύλος», «Χάρτες», «Ίντριγκα», «Διπλό Καφέ», «Βυσσινόκηπος», «Έναστρον» και «Λοκομοτίβα» που γίνονται και ομιλίες, «Πέντε Δρόμοι», «Μαύρος Γάτος», «Φρούμελ», μέχρι μακαρονάδα στα όρθια μπορείς να φας στην Κωλέττη και σουβλάκια βίγκαν στη Θεμιστοκλέους. Κι απ’ τα πολλά Γρηγόρης και Έβερεστ, ξεχωρίζει το Coffee Island του Μάκη (Χ. Τρικούπη και Σόλωνος) που ποτίζει με καφέ βιβλιόφιλους στο όρθιο. Σε όλους τους δρόμους, αμέτρητα είναι τα καφέ-μπαρ που συχνάζουν οι νέοι και οι αγέραστοι. Και οι πιο-πιο νέοι συνωστίζονται στην Κωλέττη και Μεσολογγίου, δύο βήματα από εκεί που ο Κορκονέας δολοφόνησε εν ψυχρώ τον Αλέξη Γρηγορόπουλο.
Σαν αντίλογος στα φαστφουντάδικα άνοιξαν φαγάδικα και μπακάλικα με υλικά ποιοτικής καλλιέργειας («Καταλαχού», «Λεμονάκι», «Κάπαρη» και «Κύμινο»…) Μαζί με τις παραδοσιακές ταβέρνες «Άμα Λάχει», «Ροζαλία», «Αυλή», «Πειναλέων» «Λεύκα» και «Μπάρμπα Γιάννη», το ανατολίτικο Hayat του Σαΐντ στην Ιπποκράτους με τα υπέροχα κεμπάπ, το κρητικό «Ρακουμέλ», η Lacantina για φαλάφελ, το «Γιάντες» στη θαυμάσια αυλή, «Εξαρχής» στην πλατεία, «Όξο Νου», «Ατίταμος», Salero… Αν προσθέσεις ψησταριές και σουβλατζίδικα («Προδόρπιον», «Κάβουρας», «Άγραφα», «Πρίγκιπας», «Καλοψημένο», «Μπριτζολάκια» στη Μαυρομιχάλη κ.λπ.), αλλά και μπιραρίες, τρατορίες, κρεπερί, τοστάδικα, μπουγατσάδικα, ρυζογαλάδικα, κουλουράδικα, πιττάδικα όπως το Starata στη Χ. Τρικούπη και ζαχαροπλαστεία, με ναυαρχίδα τον «Ασημακόπουλο» και μικρότερα σαν τις «Γεύσεις της Ιπποκράτους», συν τις ψαροταβέρνες της Θεμιστοκλέους, η γευστική ποικιλία είναι απεριόριστη.
Στα Εξάρχεια έχει έδρα ένας ανεξακρίβωτα μεγάλος αριθμός συλλόγων, φορέων, χώρων τέχνης και συλλογικοτήτων, όπως οι «Εταιρεία Ελλήνων Σκηνοθετών», «Πολιτιστικό Κέντρο Κύπρου», «Φεμινιστικό Κέντρο Αθήνας», «Πολιτική – πολιτιστική Λέσχη Εκτός Γραμμής», «Εργαστήρι Κοινωνικών και Πολιτιστικών Μελετών», «Εθνικό Κέντρο Θεάτρου και Χορού», «Ελληνικό Συμβούλιο Προσφύγων», «Ένωση Τεχνικών Ελληνικού Κινηματογράφου και Τηλεόρασης», «ΚΕΘΕΑ Παρέμβαση», «Δίκτυο για τα Πολιτικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», «Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών», Cheap Art, «Χώρος 2510», «Συν – Κέντρο Συλλογικής Καλλιτεχνικής Δραστηριότητας», Gallery Kaplanon 5, «Εκδόσεις Βλάσση», «Βιβλιοφιλία» (Σπανός), «Εκδόσεις Απρόβλεπτες», Operabooks, «Εκδόσεις Κλειδάριθμος», «Κουκλόσπιτο», «Αίθουσα Τέχνης Έξοδος» στη Μεσολογγίου 5 όπου γίνεται η ετήσια έκθεση κεραμικής τέχνης, καθώς και οι Αεκτσήδες και ο Αστέρας των Εξαρχείων! Επίσης τα κεντρικά γραφεία του ΠΑΣΟΚ και το βιβλιοπωλείο του ΚΚΕ «Σύγχρονη Εποχή». Κι από εκκλησίες έχουμε τον Άγιο Βασίλειο, τον Άγιο Νικόλαο και τη Ζωοδόχο Πηγή.
Καθημερινά, εκτός από τους φοιτητές διαφόρων σχολών (Αρχιτεκτονική, Νομική, Παιδαγωγικό, Φιλοσοφική) και των ΙΕΚ, εκατοντάδες σπουδαστές καταφθάνουν στα Εξάρχεια για μαθήματα ξένων γλωσσών (μέχρι αλβανικά, κινέζικα και πέρσικα) που διδάσκονται στο «Διδασκαλείο» του Πανεπιστημίου. Αντίστοιχα, εκατοντάδες μετανάστες έχουν μάθει ελληνικά από εθελοντές δασκάλους στο «Στέκι Μεταναστών». Να σημειωθεί ότι από τα Εξάρχεια ξεκίνησε και το Αντιρατσιστικό Φεστιβάλ που καθιερώθηκε ως θεσμός. Και στα Εξάρχεια εκδηλώθηκε το μεγαλύτερο κίνημα αλληλεγγύης στους πρόσφυγες αξιοποιώντας εγκαταλειμμένα κτήρια, προτού τα εκκενώσει βίαια η κυβέρνηση.
Πάντως, αν θέλεις να γίνεις μουσικός, γραφίστας ή ζογκλέρ, να δεις μερικά από τα καλύτερα και αρκετά από τα χειρότερα γκράφιτι, αν θέλεις να κουρευτείς στρέιτ στη Μένη ή παράξενα σε διάφορα κομμωτήρια, να ποζάρεις για φωτογραφίες, να κάνεις τατουάζ ή να ζωγραφίσεις τα νύχια σου, να βγάλεις φωτοτυπίες, να χαρτζιλικώσεις τους μουσικούς του δρόμου και να πάρεις κάποια ταινία σε πειρατικά DVD από Αφρικάνους, να πρασινίσεις το μπαλκόνι σου στο Grow Academy, να πάρεις από εργαλεία και μπογιές μέχρι καρφάκια στο θαυμαστό μαγαζί του κυρίου Δημήτρη στη Θεμιστοκλέους, να ανοίξεις μια συνεταιριστική επιχείρηση με αλληλέγγυο εμπόριο σαν τον «Σπόρο», να βρεις μίνι μάρκετ μεταμεσονύχτια, να αγοράσεις μεταχειρισμένα ρούχα ή να τα ανταλλάξεις δωρεάν στο «Σκόρο», ασυνήθιστα μπεγλέρια στο Αθηναϊκό Κέντρο Κομπολογιού, χειροποίητες κούκλες και πορτατίφ, αερομοντελισμό στην Ιπποκράτους, μπλουζάκια με στάμπες της αρεσκείας σου, ρούχα από κάνναβη, λουλούδια στην Αραχώβης και μανταρίνια, μπανάνες και καρύδια από το καρότσι του Κώστα απέναντι από το Παιδαγωγικό, να κόψεις ξύλα για τη βιβλιοθήκη σου ψηλά στη Μαυρομιχάλη, ακόμα και ντέξιον να παραγγείλεις για την αποθήκη ή το μαγαζί σου, πηγαίνεις στα Εξάρχεια. Και με λεωφορεία και τρόλεϊ που συνδέουν τη συνοικία με όλη την Αθήνα, από την Καισαριανή ως τη Νέα Φιλαδέλφεια και από τον Ταύρο μέχρι το Χαλάνδρι και την Κηφισιά!
Πίσω από την κοσμογονία των Εξαρχείων πλανιούνται βασικά δύο ισχυρά ρεύματα: ένα της κλασικής Αριστεράς με τις παραφυάδες της, γενεσιουργό, μεταξύ άλλων, της βιβλιοέκρηξης από την εποχή της δικτατορίας και ένα του αντιεξουσιαστικού χώρου που πήρε τις περισσότερες πρωτοβουλίες με την πάροδο του χρόνου. Χαρακτηριστικά «δείγματα» του χώρου με σημαντική παρουσία, τα αυτοδιαχειριζόμενα Nosotros και Κ*ΒΟΞ. Αλλά αυτό είναι από μόνο του ένα πολύ μεγάλο και ενδιαφέρον θέμα που ξεφεύγει από το πλαίσιο μιας απλής χαρτογράφησης της περιοχής.
Απώλειες
Το πόσο σημαντικός τόπος είναι τα Εξάρχεια φαίνεται και από τις απώλειες που έχουν υποστεί από διάφορες αιτίες. Το κτήριο που ήταν ο «Εξάντας» στέκει ερειπωμένο, το ιστορικό βιβλιοπωλείο της «Εστίας» στη Σόλωνος έκλεισε, όπως και η «Επικαιρότητα» του Μιχάλη Μπακιρτζή, η Scripta, ο «Πύρινος Κόσμος», η «Παρουσία», τα «Ελληνικά Γράμματα», το «Στάχυ» και το «Κατάρτι», ενώ η «Διεθνής Βιβλιοθήκη» έπεσε θύμα έξωσης. Μετακόμισαν από την περιοχή οι εκδόσεις «Εστία» με την Εύα Καραϊτίδου επικεφαλής, «Γαβριηλίδη» του Σάμη και «Τροχαλία» του Γρηγόρη Τρουφάκου, ο «Φαρφουλάς» του Διαμαντή Καράβολα που μετεγκαταστάθηκε στην Πάτρα κ.λπ. Αλλά ακόμα μεγαλύτερη είναι η απουσία ανθρώπων του βιβλίου που άφησαν το στίγμα τους, όπως, ενδεικτικά, οι: Μάνια Καραϊτίδου (Εστία), Νανά Καλλιανέση και Κάτια Λεμπέση (Κέδρος), Γιώργος Ραγιάς (Μέλισσα), Τίτος Μυλωνόπουλος (Οδυσσέας), Χρήστος Δάρρας (Ιδεόγραμμα), Βαγγέλης Λάζος (Δωδώνη), Γιάννης Δουβίτσας (Νεφέλη), Θόδωρος Μαλικιώσης (Θεμέλιο), Μάγδα Κοτζιά (Εξάντας), Αριστείδης Κλάδος (Δωρικός), Μανώλης Μπουζάκης (Γνώση), Οδυσσέας Χατζόπουλος (Κάκτος), Δημήτρης Παπαδήμας, Θανάσης Χριστάκης, Γιάννης Γκοβόστης, Τάκης Τολίδης, Σάμης Γαβριηλίδης και, βέβαια, ο Φίλιππος Βλάχος (Κείμενα). Όλοι τους άφησαν ανεκτίμητο έργο στην Ελλάδα.
Στις απώλειες καταγράφονται το «Φλοράλ», το κουκλίστικο Phonograph Records του Φώτη στην Α. Μεταξά, η δισκογραφική «Καθρέφτης» του Μωϋσή Ασέρ που μεταφέρθηκε στην πλ. Βικτωρίας, η «Απογευματινή» και ο ΟΤΕ που ερήμωσαν, το ζαχαροπλαστείο του «Κοραή» που το κατάπιε το airbnb, η κλινική του ΙΚΑ που έγινε χόστελ, το ποιοτικό εστιατόριο «Βασιλικός» της Ελένης Δούνη που γονάτισε στην πανδημία, το «Μπαράκι του Βασίλη», τα ωδεία «Παλλάδιον», «Εθνικό» και «Ελληνικό» που υπήρχαν από παλιά, όπως και το «Ωδείο Σουγιούλ», καθώς και η Σχολή Παραδοσιακής Μουσικής που με πολύ μεράκι είχε δημιουργήσει ο Αριστείδης Μόσχος.
Επίσης, έπαψαν να υπάρχουν ρεμπετάδικα που σηματοδότησαν την «αναβίωση», όπως η «Φραγκοσυριανή» και η «Ρεμπέτικη Ιστορία», ενώ άντεξαν περισσότερο το «Ταξίμι», οι «Μποέμισσες» και ο «Κάβουρας». Η μπουάτ «Βάτραχοι» όπως και το μπαρ Dada χάραξαν τη δική τους πορεία. Η κρίση έπληξε και αρκετά καταστήματα οργάνων («Πανδώρα», «Αρμάος», «Διαμαντόπουλος» κ.ά.). Επίσης, σημαντικά δισκοπωλεία, το «Μετρόπολις» και η «Τζίνα», σφράγισαν την κατάρρευση της δισκοαγοράς. Στις «ειδικές περιπτώσεις» κατατάσσεται το βιβλιοπωλείο του Άδωνη Γεωργιάδη που έκλεισε λόγω… χαρακτήρα.
Επίλογος
Χιλιάδες πολίτες, όλο το εικοσιτετράωρο, χιλιάδες δράσεις. Δημιουργικοί χειρώνακτες με πινέλο ή «ποντίκι». Με σημαντικές επενδύσεις σε κτήρια, ποιοτικές υπηρεσίες και προϊόντα. Χωρίς βιομηχανίες θεάματος-ακροάματος και Mall. Με ανθρώπους της καινοτομίας και των ιδεών. Με εναλλακτικές προτάσεις διαβίωσης. Αυτή είναι η αληθινή φύση και ο πλούτος των Εξαρχείων. Πολλαπλά πεδία δημιουργικής συμβίωσης και χιλιάδες άνθρωποι που επανδρώνουν εκπαιδευτικά ιδρύματα, καλλιτεχνικά εργαστήρια, κοινωνικούς φορείς, χώρους ψυχαγωγίας και καταστήματα. Τα Εξάρχεια είναι τόπος ζεστός και δυναμικός που αντέχει και τις όποιες παραφωνίες του. Μια συνοικία με τόσο ενεργειακό φορτίο, φυσικό δεν είναι να έχει εκλάμψεις, εντάσεις και βραχυκυκλώματα; Ένας τόπος με παράδοση αντίστασης από την Κατοχή και τεράστια συμβολή στον αντιδικτατορικό αγώνα με Πολυτεχνείο, Χημείο και Νομική. Ένας τόπος ευαισθησίας, ζύμωσης και αναζωογόνησης.
Ποιος θέλει να θυσιάσουν τα Εξάρχεια αυτή τη ζωτικότητα για να γίνουν ένα τουριστικό παζάρι ή ένας μεγάλος οίκος ευγηρίας; Όλοι οι καλοί χωράνε σήμερα, κάθε ηλικίας, φυλής, θρησκείας ή επαγγέλματος. Φυσικό είναι να νιώθουν άβολα όσοι θα ήθελαν να μένουν σε περιοχές που δεν υπάρχει κίνηση έξω από τα διαμερίσματα. Αλλά και σ’ αυτές τις περιπτώσεις, αν τα Εξάρχεια δεν είχαν αυτή την κακομεταχείριση και την έλλειψη σεβασμού στην «προσωπικότητά» τους από τους κρατικούς φορείς και τα ΜΜΕ, δεν θα υπήρχε η φοβία που σκόπιμα καλλιεργείται και επηρεάζει ιδίως τους πιο ώριμους σε ηλικία κατοίκους. Και όσοι διαμαρτύρονται, μάλλον δεν θα έχουν σκεφτεί τι τους περιμένει εάν τα Εξάρχεια τουριστικοποιηθούν.
Πάντως, όποια κι αν είναι τα «σχέδια», όσο μεγάλη κι αν είναι η εξωτερική πίεση, η κοινωνία των Εξαρχείων σφύζει από ζωή και δημιουργία. Δεν χρειάζεται μετάλλαξη και αντιστέκεται.
