Παρακολουθώντας τα σχετικά με το γιορτασμό της επετείου των 200 χρόνων από την επανάσταση του 1821, δεν μπόρεσα να μετριάσω κάπως την εντύπωση ότι άμεσα ή έμμεσα η ιστορία εξακολουθεί να παρουσιάζεται στρεβλά και μονόπλευρα. Όπως γίνεται από τα πρώτα βήματα ίδρυσης του νέου ελληνικού κράτους με προσαρμογές που δεν έχουν καμία σχέση με την αλήθεια. Δηλαδή, να συνεχίζεται επί διακόσια χρόνια η παραμόρφωση της ιστορίας προκειμένου να εξυπηρετηθούν διάφοροι σκοποί κυρίως από τις ομάδες που νέμονται την εξουσία σ’ αυτό το προβληματικό από τη γέννησή του κράτος. Δεν κάνω βιαστικά μια συνολική αποτίμηση αυτής της παραμόρφωσης στη σημερινή της μορφή, αφού οι επετειακές δράσεις θα συνεχιστούν μέχρι το τέλος της φετινής χρονιάς, αφήνοντας πιθανότατα και κάποιες ουρές για την επόμενη. Εξάλλου, δεν λείπουν και οι εναλλακτικές τοποθετήσεις για όσους ψάχνονται. Αυτή η παράταση θα είναι χρήσιμη εάν φωτιστούν πλευρές που παραμένουν στο σκοτάδι ή σε ημίφως και επιδιορθωθούν έστω μερικές από τις πιο κραυγαλέες παραποιήσεις, από τις οποίες πολύ σημαντικές δεν είναι μόνο αυτές που χοντροκομμένα διαστρέφουν την αλήθεια, αλλά κι αυτές που την αλλοιώνουν «δια της παραλείψεως ή υποβαθμίσεως σημαντικών στοιχείων».
Ένα καλό τέτοιο παράδειγμα, που αποτελεί σαφή παράλειψη ή σκόπιμη υποβάθμιση, είναι η περίπτωση εξαιρετικών προσώπων, των οποίων ενώ η συμβολή τους στην επανάσταση είναι απολύτως καθοριστική, η επίσημη πλατφόρμα, η κρατική, αλλά και η παρακρατική, που ακολουθείται από τα περισσότερα μέσα μαζικής ενημέρωσης, όταν τους αναφέρει -επειδή δεν μπορεί εντελώς να τους αποφύγει, τους προσπερνάει στα γρήγορα μειώνοντας έτσι το ρόλο και την αξία τους. Είναι πολλές αυτές οι προσωπικότητες, εκ των οποίων από τις πιο αξιοσημείωτες είναι τριών άκρως επιφανών ανδρών: του Ρήγα Βελεστινλή ή Φεραίου, του Αδαμάντιου Κοραή και του Αλέξανδρου Υψηλάντη. Και μαζί μ’ αυτούς πολλών άλλων των οποίων οι απόψεις -κι όταν δεν ταυτίζονται- έχουν σημαντικούς κοινούς παρονομαστές.
Χαμήλωσαν τον Υψηλάντη
Ένας τέτοιος παρονομαστής είναι ότι και οι τρεις αντιτάχθηκαν θαρραλέα στην επίσημη γραμμή της ηγεσίας της Εκκλησίας. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, με την ιδιότητα του αρχηγού της Φιλικής Εταιρίας, πρώτος εμπράκτως κηρύσσει την επανάσταση εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δημιουργώντας έναν οργανωμένο στρατό και εξαπολύοντας στρατιωτική επίθεση εναντίον της. Αυτό κανένας και με κανένα τρόπο δεν μπορεί να το αμφισβητήσει, γιατί έχει περίτρανα αποδειχτεί. Στις 24 Φεβρουαρίου 1821, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης ανακοινώνει με κάθε επισημότητα την έναρξη της επανάστασης και στη συνέχεια οι μαχητές του συγκρούονται με τον οθωμανικό στρατό με κορύφωση τη μεγάλη μάχη στο Δραγατσάνι στην οποία εκατοντάδες πατριώτες σκοτώνονται, τραυματίζονται και αιχμαλωτίζονται. Το επαναστατικό μήνυμα του Υψηλάντη, με σφραγίδα και υπογραφή, είναι ένα από τα σημαντικότερα ντοκουμέντα όχι μόνο στην ελληνική, αλλά και στην ευρωπαϊκή ιστορία. Το δε εγχείρημά του ανοίγει ένα δρόμο χωρίς επιστροφή.
Κι όμως, αυτός ο φλογερός πατριώτης, ο μεγάλος αγωνιστής, ο πρωτοπόρος, απωθήθηκε με πολύ μεθοδευμένο τρόπο στη δεύτερη σειρά των πρωταγωνιστών της επανάστασης του 1821. Και οι λόγοι είναι ξεκάθαροι. Οι «μεγάλοι» της Δύσης τον είχαν καταδικάσει σε αργό θάνατο για παραδειγματισμό και η ηγεσία της Εκκλησίας τον είχε αφορίσει επειδή ο πρίγκιπας αντιμαχόταν τον Σουλτάνο. Και είναι τεράστια η ντροπή για κληρικούς και κοσμικούς, που δεν έκαναν ανυποχώρητο αγώνα σε όλη την Ευρώπη για την απελευθέρωση του Υψηλάντη, των αδελφών και συνεργατών του, από τις φυλακές των χριστιανών Αυστριακών, από τις οποίες αφέθηκε υπό όρους ελεύθερος μετά από 6,5 χρόνια εγκλεισμού, άρρωστος και καταρρακωμένος, ετοιμοθάνατος, τιμωρημένος από τους Ευρωπαίους ηγεμόνες, αγνοημένος από τους προύχοντες και αναθεματισμένος από την Εκκλησία!
Όταν, μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, η Εκκλησία επέστρεψε επιθετικά στο προσκήνιο της πολιτικής και κοινωνικής ζωής, παρ’ όλο που είχε στιγματιστεί για την φιλο-οθωμανική αντίθεσή της στην Επανάσταση την οποία είχε προσπαθήσει με κάθε μέσο διαβολής και εκφοβισμού να εμποδίσει, χρησιμοποίησε όλα τα μέσα προκειμένου να αποδιώξει τη ρετσινιά, αλλά και να στεφθεί πρωτεργάτης της Επανάστασης ιδιοποιούμενη τον αγώνα αυτών που διακινδύνευσαν τα πάντα, δουλεύοντας μυστικά για πολλά χρόνια μέχρι να φτάσουν στην ένοπλη εξέγερση του 1821, με το Πατριαρχείο να τους κατατρέχει.
Επανάσταση mobile
Δυστυχώς, σήμερα, δεν είναι λίγοι αυτοί που δέχονται ή δεν τολμούν να αμφισβητήσουν το αναληθές αφήγημα της εξουσίας, κοσμικής και εκκλησιαστικής, ότι η επανάσταση ξεκίνησε από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό στις 25 Μαρτίου στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας! Η εκδοχή αυτή, η οποία για προφανείς λόγους υιοθετήθηκε και επισημοποιήθηκε από το κράτος με το οποίο η Εκκλησία διαπλέκεται, είναι τόσο ισχυρή που ακόμα κι αυτοί που γνωρίζουν την αλήθεια, ιστορικοί, συγγραφείς, διανοούμενοι, πολιτικοί και δημοσιογράφοι, έχουν εξοικειωθεί με το καθιερωμένο ψεύδος, που αφαιρεί από τον Υψηλάντη την ύψιστη και δίκαιη τιμή του ανακηρύξαντα την Επανάσταση, αποδίδοντάς την αναληθώς σε έναν εκπρόσωπο της Εκκλησίας. Δεν είναι τυχαίο ότι το 1938, κι αφού είχαν προηγηθεί διάφορα μαγειρέματα και είχαν χρησιμοποιηθεί άλλες ημερομηνίες, η 25η Μαρτίου χρίστηκε επίσημα με διάταγμα του βασιλιά Όθωνα ως η μέρα έναρξης της Επανάστασης. Η ρύθμιση αυτή ικανοποιούσε την Εκκλησία που χρειαζόταν οπωσδήποτε αυτό το καθαρτικό, αλλά και τους ισχυρούς προύχοντες του Μωριά που ήταν από πολλές απόψεις το πιο συμπαγές τμήμα του μικρού ελληνικού κράτους. Έτσι, ταύτισαν την Επανάσταση με τη γιορτή του Ευαγγελισμού, με αποτέλεσμα να μην είναι μια αμιγώς πατριωτική εθνικοαπελευθερωτική γιορτή, αλλά μία μικτή εθνοθρησκευτική!
Η ανεξαρτησία, η δημοκρατία, η ελευθερία και η ισότητα που επαγγέλονταν οι εμπνευστές της Επανάστασης δεν χωρούσαν μέσα στον στενό κορσέ που επέβαλε η βαυαρική απολυταρχία, η προσκολλημένη πολιτική ελίτ και η εκκλησιαστική ιεραρχία. Έτσι, τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και τους Ιερολοχίτες, τους έφαγε η εξουσιαστική σκοπιμότητα κι από πρωτοπόροι στον αγώνα υποβιβάστηκαν σε βοηθητικούς.
Ρήγας και Κοραής
Αλλά και τον Ρήγα, να μην ξεχνάμε ότι οι Αυστριακοί τον συνέλαβαν, ενώ δεν ενεργούσε καθόλου εναντίον τους, αντιθέτως μαχόταν εναντίον των Οθωμανών που ήταν αντίπαλοι των Αυστριακών, ως ανταγωνιστική αυτοκρατορία και δη αλλοθρήσκων. Και αυτοί τον παρέδωσαν μαζί με τους επτά συνεργάτες του στις οθωμανικές αρχές που τους βασάνισαν, τους στραγγάλισαν και τους έριξαν στον ποταμό Σάβα, παραπόταμο του Δούναβη, στο Βελιγράδι.
Ο Ρήγας είναι κολοσσιαία μορφή του Ελληνισμού. Αφιέρωσε τη ζωή του στην απελευθέρωση του ελληνικού λαού από την αμάθεια και τον οθωμανικό δεσποτισμό. Δούλεψε συστηματικά γι’ αυτό τον ιερό σκοπό, διαμορφώνοντας συνειδήσεις και ανοίγοντας δρόμους με κατανοητό τρόπο, με επαναστατική θεωρία, πολιτικό πρόγραμμα, πολιτιστικό πλαίσιο και άμεση δράση. Αλλά κι αυτόν η επίσημη γραμμή για την Επανάσταση ανέκαθεν τον αντιμετωπίζει με δισταγμό και επιφύλαξη. Οι ιδέες του είναι τόσο προχωρημένες, τόσο δημοκρατικές, τόσο εθνικές και διεθνικές ταυτόχρονα, και τόσο προοδευτικές, που δεν υπηρετούν ούτε την απόλυτη μοναρχία που επιβλήθηκε στους Έλληνες από τους ξένους προστάτες, ούτε τον εντόπιο συντηρητικό σοβινισμό, ούτε την παράλληλη εξουσία της Εκκλησίας που βασίζεται στη συνδιαλλαγή με την απολυταρχική εξουσία περνώντας εύκολα από την οθωμανική στη βαυαρική.
Ο Ρήγας και ο Κοραής είναι εχθροί όχι μόνο της μοναρχίας, αλλά και του σκοταδισμού που καλλιεργεί η Εκκλησία για να ελέγχει το ποίμνιο. Ο Κοραής, θαυμαστής της φιλελεύθερης δημοκρατίας, ο κατ’ εξοχήν μαχητικός θιασώτης της καλλιέργειας των γραμμάτων και διάδοσης της παιδείας σε όλες τις μορφές, θεωρεί ως τους μεγαλύτερους εχθρούς του έθνους τους καλόγηρους, τους μονάρχες και τους αριστοκράτες που είναι υπεύθυνοι για την απαιδευσία, τη δεισιδαιμονία, την υποτέλεια και τη διαφθορά που μαστίζουν την κοινωνία και την εμποδίζουν να μορφωθεί, να ελευθερωθεί και να αυτοδιοικηθεί δημοκρατικά. Οι φιλομοναρχικοί, οι επίσκοποι και οι καλόγηροι τον μισούν.
Πρωτεργάτες στο περιθώριο
Είναι τυχαίο ότι δεν ακούσαμε πολλές υμνητικές αναφορές στον Υψηλάντη, τον Ρήγα και τον Κοραή στις γιορτές και τις παρελάσεις; Όχι, βέβαια. Για δε τον Καΐρη, τον Παμπλέκη, τον Καταρτζή και δεκάδες άλλους εργάτες του πνεύματος, ούτε στις υποσημειώσεις λέξη. Κι αυτό δεν είναι καινούργιο, γι’ αυτό όταν ρωτήσεις τους συμπολίτες μας, οι περισσότεροι δεν ξέρουν κανένα, δεν τους έχουν καν ακούσει. Είναι πολύ λίγοι αυτοί που μπορούν, με βάση όσα έχουν διδαχθεί και όσα πέφτουν στην αντίληψή τους, να έχουν ολοκληρωμένη άποψη για τον Ρήγα, τον Κοραή και τον Υψηλάντη. Για να μην πούμε για τον Μοισιόδακα, τον Βούλγαρη, τον Βενιαμίν τον Λέσβιο, τον Ψαλίδα και πολλούς άλλους διαφωτιστές που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην αφύπνιση και εξέγερση των Ελλήνων. Για να μην πούμε και για τους πρωτεργάτες της Φιλικής Εταιρίας, αυτούς που έστησαν πολύ μεθοδικά ένα τεράστιο και αξιοθαύμαστο επαναστατικό δίκτυο το οποίο, κάτω από τη μύτη των αυτοκρατοριών, άπλωσαν στην Ευρώπη και στην οθωμανική επικράτεια. Μπορεί να είναι γνωστά τα ονόματά τους, τουλάχιστον των τριών, του Σκουφά, του Ξάνθου και του Τσακάλοφ, αλλά μέχρι εκεί. Ούτε ξέρουμε ποιοι ήταν, τι ακριβώς έκαναν, πώς το έκαναν, τι πίστευαν, πού αποσκοπούσαν και τι επιτυχία είχαν σε σχέση με τους στόχους που είχαν θέσει και με ποιο κόστος για τους ίδιους τα έκαναν όλα αυτά για το καλό της πατρίδας. Για να θυμίσουμε ότι υπήρχαν κι άλλοι σημαντικότατοι πρωτεργάτες της Φιλικής, όπως π.χ. ο Σέκερης, οι οποίοι δεν είχαν μικρότερο ρόλο σ’ αυτό το μεγάλο έπος του ’21, αλλά πουθενά στους εορτασμούς δεν θα ακούσει κανείς τα ονόματά τους. Ονόματα πρωτεργατών ενός πελώριου εγχειρήματος που αρχίζει πολλά χρόνια πριν την επανάσταση και, δυστυχώς, η ολοκλήρωσή του δεν έχει ακόμα πραγματοποιηθεί μέχρι σήμερα. Και σ’ αυτή την αποτυχία της ολοκλήρωσης του αγώνα για πραγματική εθνική ανεξαρτησία, αληθινή δημοκρατία και επιστημονική και φιλοσοφική παιδεία, για την οποία μόχθησαν και θυσιάστηκαν όλοι αυτοί οι σπάνιοι άνθρωποι, οι πραγματικοί ήρωες, αρνητικό ρόλο έπαιξε η επί διακόσια χρόνια συστηματική και βίαιη στρέβλωση της ιστορικής αλήθειας. Γιατί αυτοί που καπελώνουν συνέχεια την ιστορία και της αλλάζουν τα φώτα, απεχθάνονται και αντιμάχονται την αλήθεια επειδή είναι ασύμβατη με την υφαρπαγή της εξουσίας από τους επιτήδειους, ξένους πάτρωνες και ντόπιους μεσολαβητές, και γι’ αυτό είναι και ανατρεπτική. Γι’ αυτό, καθήκον μας είναι να αποκαλύπτουμε ότι το σενάριο τους βασίζεται σε μία ατελείωτη σειρά ψεμάτων. Ψεμάτων με τα οποία, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα που τους παρέχει η κατοχή της εξουσίας, δηλητηριάζουν την κοινωνία και την χειραγωγούν.
15 θερμά σημεία για το 1821
Η Επανάσταση του 1821 είναι μια από τις πιο πολυδύναμες και πολυσήμαντες επαναστάσεις τουλάχιστον στην ιστορία των τελευταίων αιώνων. Ίσως και από τις πιο αναπάντεχες, έχοντας υπόψη, βέβαια, ότι κατά κανόνα οι επαναστάσεις είναι σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό αναπάντεχες. Πάντως, μέχρι το χρόνο πραγματοποίησής της δύσκολα θα βρει κανείς μια άλλη να έχει τα τόσο απρόβλεπτα και πολύπλοκα χαρακτηριστικά της.
Είναι η πρώτη ολοκληρωμένη επανάσταση με σκοπό την εκδίωξη του ξένου δυνάστη, την αποτίναξη της απολυταρχίας, την κατάκτηση της ελευθερίας, την καλλιέργεια της γνώσης και τη δημιουργία ενός εθνικού δημοκρατικού κράτους σε μια ιστορική περίοδο που κυριαρχούν οι αυτοκρατορίες, οι οποίες είναι από τη σύστασή τους μοναρχικές, ανελεύθερες και πολυεθνικές.
Η Επανάσταση είναι εθνικοαπελευθερωτική ενώ η εθνική συνείδηση των συντελεστών της, στελεχών και μελών της κοινωνικής της βάσης που αποτελούν τον κορμό της επαναστατικής στρατιάς, εκδηλώνεται ενεργητικά, ενδυναμώνεται ή αναγεννιέται στην εξέλιξη του ξεσηκωμού.
Επειδή ο χαρακτήρας της είναι και κοινωνικός και πολιτισμικός, δυνάμεις που συμμετέχουν στην επανάσταση μπορεί να ενώνονται για τον ένα σκοπό και να συγκρούονται για τον άλλο. Επίσης, οι ρόλοι ορισμένων παραγόντων δεν είναι πάντα σταθεροί και μεταβάλλονται εν δράσει ή μπορεί να είναι -ταυτόχρονα ή κατά περίπτωση- θετικοί και αρνητικοί, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, με τους αρματολούς και τους Φαναριώτες.
Είναι ισχυρές στο κοινωνικό σώμα, κάθε βαθμίδας, οι έξωθεν επιρροές, τόσο της κυρίαρχης αυτοκρατορίας, της οθωμανικής, όσο και των μεγάλων δυνάμεων που ενώ συμφωνούν στο γενικό πλαίσιο της Ιεράς Συμμαχίας το οποίο έχουν συμπτύξει για την αποτροπή με την ενεργή συνδρομή τους κάθε εκκολαπτόμενης εξέγερσης, ταυτόχρονα εφαρμόζουν διαφορετικές πολιτικές για την προώθηση η κάθε μια των δικών της ξεχωριστών συμφερόντων, που συχνά εκδηλώνονται με αντιφατικό τρόπο.
Στο σύνολό τους, οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, στη διάρκεια του Συνεδρίου του Λάιμπαχ στο οποίο συμμετέχουν οι αυτοκράτορες της Ρωσίας και της Αυστρίας, ο καγκελάριος Μέτερνιχ, μερικοί βασιλιάδες και αξιωματούχοι Πρωσίας, Γαλλίας και Αγγλίας, είναι έντονα και κατηγορηματικά εχθρικές στην ελληνική επανάσταση, θέση την οποία διατυμπανίζουν την ώρα που οι Ιερολοχίτες εκστρατεύουν για την απελευθέρωση της πατρίδας. Οι Έλληνες αντιμετωπίζουν τους Οθωμανούς, αλλά διώκονται και από τους Χριστιανούς, με ηχηρότατες τις περιπτώσεις του Ρήγα και του Υψηλάντη.
Αρκετά ασυνήθιστη είναι και μια επανάσταση της οποίας η σημαντικότερη προετοιμασία, θεωρητική και οργανωτική, πραγματοποιείται σε ξένες χώρες από ομογενείς της Διασποράς πολύ υψηλού μορφωτικού επιπέδου που έχουν αφομοιώσει ή επηρεαστεί από το πνεύμα του Διαφωτισμού και τις αξίες της Γαλλικής Επανάστασης, οι οποίοι δημιουργούν τον πρώτο και μοναδικό πανελλήνιο οργανωτικό φορέα της Επανάστασης, τη Φιλική Εταιρία.
Είναι δε πολύ βασικό ότι μέχρι την Ίδρυση της Φιλικής το 1814 και την επίσπευση της επαναστατικής προετοιμασίας, ισχυρότατος και αποκλειστικός φορέας εξουσίας των υποτελών χριστιανών στην οθωμανική επικράτεια, είναι η Ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία αντιτίθεται με αποφασιστικότητα σε κάθε δραστηριότητα που θεωρείται ανατρεπτική, από την έκδοση «διαφωτιστικών» φυλλαδίων μέχρι τις έμπρακτες εκδηλώσεις απειθαρχίας στην καθεστηκυία τάξη. Είναι εύστοχη η διατύπωση του Πέτρου Πιζάνια στην «Ιστορία του Νέου Ελληνισμού» (τ.3) για την «αντίδραση των ελευθεροφρόνων στο διπλό θεοκρατικό καθεστώς» μιας και μουσουλμάνοι και χριστιανοί υποστήριζαν δογματικά ότι «από θέληση Θεού έγινε η τυραννία»!
Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Επανάστασης του 1821 είναι το ρεύμα Φιλελληνισμού που εκδηλώνεται σχεδόν παντού στην Ευρώπη, ακόμα και πέρα απ’ αυτήν ως τη μακρινή Αϊτή! Όσο κι αν υπεισέρχονται και δρουν στοιχεία που εξυπηρετούν τις πολιτικές των κυβερνήσεών τους, η συμβολή των πιο ανιδιοτελών στον αγώνα με έργα υψηλού επιπέδου ή/και θυσίες προσωπικές στα πεδία των μαχών, καθώς και το φιλελληνικό κλίμα που απλώνεται σε όλα τα κοινωνικά στρώματα των χωρών καταγωγής τους, επενεργούν ενθαρρυντικά στους επαναστάτες και ευνοούν την αίσια έκβαση του αγώνα.
Διανοούμενοι, έμποροι, καραβοκύρηδες, αγρότες, κάποι, αρματολοί, μισθοφόροι, κλέφτες και κληρικοί που έχουν διαχωρίσει τη θέση τους από τη γραμμή της Εκκλησίας, συνεπικουρούμενοι από Φιλέλληνες, δημιουργούν ένα εκρηκτικό μίγμα, πρωτόγνωρο στην εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας και της πανταχού παρούσας Ιεράς Συμμαχίας.
Δυστυχώς, οι εμφύλιοι πόλεμοι στη διάρκεια της επαναστατικής πορείας, ο φατριασμός, τα διαφορετικά κίνητρα των εμπλεκομένων ατόμων και ομάδων, οι αυτομολίες και οι εξαγορές συνειδήσεων, υποκινούμενες από τους ξένους προστάτες, διευκόλυναν τον εκτροχιασμό της Επανάστασης και την εγκαθίδρυση ενός οπισθοδρομικού κρατικού μορφώματος. Δεν είναι άσχετο το γεγονός ότι ακόμα και παράγοντες που έπαιξαν θετικό ρόλο στην επαναστατική διαδικασία, παίζουν αρνητικό ρόλο στην υλοποίηση των στόχων της.
Τελικά, η Επανάσταση του 1821 πέτυχε πολλά και άφησε μια πολύ σημαντική κληρονομιά, αλλά ένα από τα κυριότερα επιτεύγματά της, το ελληνικό κράτος, εθνικό κράτος πριν από τη Γερμανία και την Ιταλία, υφαρπάχτηκε από τους επιβήτορες της εξουσίας που απέρριψαν προκλητικά ή αλλοίωσαν θανάσιμα τους υψηλόφρονες σκοπούς της, κακομεταχειρίστηκαν τους απροσκύνητους επαναστάτες, απομόνωσαν κάθε προοδευτικό αγωνιστή και άφησαν εκτός νυμφώνα τους εμπνευστές της εθνικής αναγέννησης, χρησιμοποιώντας όσους εντόπιους παράγοντες, προύχοντες, πολέμαρχους, δεσπότες, δημοσιογράφους, διανοούμενους κ.λπ., προσφέρθηκαν με το αζημίωτο να υπηρετήσουν την ξενοκρατία, αρχικά τη βαυαροκρατία, στη συνέχεια την αγγλοκρατία και ούτω καθ’ εξής… Και με τη «λύση» της μοναρχίας «χάθηκε το όνειρο του Διαφωτισμού για μια φιλελεύθερη πολιτεία» όπως συμπεραίνει ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης στο σπουδαίο έργο του «Νεοελληνικός Διαφωτισμός».
Μάλλον αξίζει να επισημανθεί ότι το ελληνικό κράτος δημιουργήθηκε στο λιγότερο αναπτυγμένο μορφωτικά και οικονομικά τμήμα του Ελληνισμού με ό,τι αυτό, θετικά και αρνητικά, συνεπάγεται.
Όπως και να έχει, η Επανάσταση του 1821 όχι μόνο ενέπνευσε πολλούς λαούς να ξεσηκωθούν, συμπεριλαμβανομένου του ελληνικού σε επόμενες φάσεις της ιστορίας του, αλλά αποτέλεσε και καταλυτικό παράγοντα στην αλλαγή της διεθνούς τάξης πραγμάτων.
