του Δημήτρη Μπελαντή
Μια ισχυρή τάση στην γραπτή γλώσσα κατά τα τελευταία χρόνια είναι η διαδικασία «απλοποίησης» της ορθογραφίας. Δεν αφορά μόνο την ελληνική γλώσσα ,αλλά είναι παγκόσμιο φαινόμενο. Βασική της τάση είναι ο περιορισμός της πολυμορφίας στην απόδοση ορισμένων φθόγγων. Φθόγγοι, δηλαδή, που ως τώρα αποδίδονταν για λόγους ιστορικής διαμόρφωσης και εξέλιξης της γλώσσας με διαφορετική ή πιο πολύμορφη ορθογραφική απόδοση τώρα τείνουν να αποδίδονται με έναν ενιαίο και πιο «απλό» τρόπο. Έτσι, για παράδειγμα στην γερμανική γλώσσα υπήρχε το «αρχαιοπρεπές» γράμμα «ß» (szet) που σε αρκετές περιπτώσεις απέδιδε το διπλό «ss». Εδώ και δύο δεκαετίες περίπου, η χρήση του «ß» έχει περιοριστεί σε μεγάλο βαθμό και σε πολλές περιπτώσεις έχει αντικατασταθεί από το διπλό «ss». Κάποιαν στιγμή, θα καταργηθεί τελείως.
ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ, το φαινόμενο αυτό δεν έχει ακόμη υπερεπεκταθεί. Διατηρούνται ακόμη οι δίφθογγοι, και οι διαφορετικές γραμματικές αποδόσεις φθόγγων όπως το «ο», το «ι» ή το «ε». Υπάρχει, όμως, και εδώ ένα πεδίο όπου η «απλοποίηση» της ορθογραφίας προχωρά πολύ γρήγορα. Είναι το πεδίο απόδοσης στα ελληνικά των ξένων ονομάτων, κυρίων και επιθέτων. Μπορούν να προταθούν πολλά παραδείγματα:
– Το «υ» στο τέλος ενός ονόματος που στα αγγλικά τελειώνει σε «y». Ιδίως στα ονόματα σλαβικής καταγωγής, αυτό πια είναι ο κανόνας. Ο «Τρότσκυ» γίνεται «Τρότσκι», ο «Μπρεζίνσκυ» γίνεται «Μπρεζίνσκι» και πάει λέγοντας. Ο «Νιζίνσκυ» έχει χάσει σταδιακά το ύψιλον στο τέλος και έχει γίνει «Νιζίνσκι»(στην αρχική του ξενόγλωσση μορφή είχε δύο «y»). Ο «Αλέξανδρος Νιέφσκυ» έχει γίνει «Νιέφσκι». Μάλιστα, στα σλαβικής καταγωγής ονόματα, είναι ενδιαφέρον ότι ήδη και στα αγγλικά έχει προχωρήσει η αντικατάσταση του «y» από το «i». Δηλαδή, και στα αγγλικά ο «Trotsky» γράφεται πια συχνά «Trotski», ενώ η ακόμη παλιότερη γραφή «Trotzky» έχει χαθεί προ πολλού. Αλλά όχι μόνο στα σλαβικής καταγωγής. Ο «Kennedy» , σταδιακά τείνει να γράφεται στα ελληνικά «Κένεντι» κ.λπ. Την ίδια τύχη υφίστανται και τα γαλλικά επώνυμα που τελειώνουν σε «y», ο «Φερύ» γίνεται «Φερί» κ,λπ., ο «Αντρέ Μαρτύ» γίνεται σταδιακά «Μαρτί», ενώ δεν έχει καμία σχέση με τον Λατινοαμερικάνο μαρξιστή «Χοσέ Μαρτί» κ.λπ.
– Όπου η αγγλική ή η λατινική γενικότερα γραφή έχει λ.χ. δύο όμοια σύμφωνα, η τάση πια είναι στα ελληνικά να γράφεται η λέξη με ένα. Όλο και πιο συχνά βλέπουμε την λέξη «κομμουνισμός» να γράφεται ως «κομουνισμός», την «Κομμούνα» να γράφεται ως «Κομούνα» κ.λπ .Ο Durruti πρέπει οπωσδήποτε να γίνει «Ντουρούτι», η Dolores Ibbaruri να γίνει οπωσδήποτε «Ιμπαρούρι», ο Ferrer πρέπει να γίνει «Φερέρ» κ.λπ.
– Επίσης, στα γαλλικά ονόματα ή σε ονόματα γαλλικής καταγωγής, ο φθόγγος «ο» στο τέλος πια τείνει να επικρατήσει, ανεξαρτήτως της γαλλικής γραφής, ως γραφόμενος με όμικρον. Ο «Μαλρώ» γίνεται «Μαλρό», ο «Ρενώ» γίνεται «Ρενό» κ.λπ. Όμως τον «Μαλρώ» δεν τον γράφαμε έτσι επειδή μας κάπνισε, αλλά επειδή στα γαλλικά γράφεται «Malreaux» και όχι «Malro».
ΘΑ ΠΕΙ ΚΑΝΕΙΣ, καλά και τι σε πειράζει , σε τι ενοχλούν όλα αυτά; Ψυχαναγκαστικός είσαι; Μήπως θες πίσω και το πολυτονικό; Η γλώσσα εξελίσσεται και ορθογραφικά. Η απλοποίηση έχει ορισμένα σαφή πλεονεκτήματα. Οι άνθρωποι δεν μπερδεύονται με την ορθογραφία των ονομάτων ή των κοινών ουσιαστικών. Μειώνεται ο κίνδυνος να κάνεις ορθογραφικά λάθη (γιατί σταδιακά καταργείται η ορθογραφία, θα συμπλήρωνε ο κακεντρεχής). Απλοποιείται η επιμέλεια των εκδιδομένων βιβλίων. Οι αλλοδαποί μαθητές μαθαίνουν πιο εύκολα την ελληνική γλώσσα κ.λπ.
Επιπλέον, στην γλώσσα προέλευσης των ονομάτων υφίστατο μεν μια φιλολογική και ιστορική σημασία προκειμένου να γράφονται έτσι τα ονόματα. Αλλά η ελληνική ορθογραφική τους απόδοση δεν είναι υποχρεωμένη να λάβει υπόψιν της αυτήν την ιστορικότητα. Άσε που και στις ξένες γλώσσες, με διάφορους τρόπους, αλλού πιο αργά και αλλού πιο γρήγορα, προχωράει η διαδικασία απλοποίησης. Οπότε, πάμε με το πνεύμα των καιρών, είμαστε trendy. Παγκοσμιοποίηση.
Μπορεί να μην είμαι φιλόλογος ή γλωσσολόγος, και, επίσης, μπορεί από την άποψη της πρακτικότητας τα παραπάνω επιχειρήματα να είναι μερικώς ορθά. Ιδίως το επιχείρημα ότι οι μεγάλες μετακινήσεις των πληθυσμών (μετανάστευση, προσφυγικό) ωθούν μεγάλες μάζες ανθρώπων να υποχρεώνονται να μάθουν μια γλώσσα του τόπου εγκατάστασης, και η εκμάθηση πρέπει να είναι σχετικά εύκολη.
Γιατί να έχουμε 24 γράμματα και όχι 2; Υπερβολή, θα πει κανείς. Δεν είναι καθόλου υπερβολή. Είναι η τάση της σύγχρονης γραφής και της όλης λεκτικής επικοινωνίας στο ύστατο ακραίο όριό της
Φοβάμαι, όμως, ότι η αναφορά στην «ευκολία» δεν είναι επαρκής ούτε γνήσια. Αυτή η «ευκολία» συνδέεται κυρίως με την «τυποποίηση» της γλώσσας. Και όταν λέω «τυποποίηση» εννοώ μια διαδικασία όπου η αισθητική μορφή πρέπει να υποχωρήσει απέναντι σε μια διαδικασία γρήγορης και «απλοποιημένης» επικοινωνίας , στα πλαίσια μιας πολύ μεγάλης μάζας πληροφοριών, και με όλο και περισσότερο βιομηχανικό τρόπο. Η «απλοποίηση» της ορθογραφίας είναι αποτέλεσμα, ένα από τα πολλά αποτελέσματα, της μηχανοποίησης, της τυποποίησης και της εργαλειοποίησης της γλωσσικής επικοινωνίας. Η τάση αυτή ήταν πολύ ασθενέστερη πριν από τους επεξεργαστές κειμένου και ιδίως το διαδίκτυο (θυμηθείτε την δεκαετία του 2000 και τα greeklish). Αυτό που έχει σημασία είναι να υπάρχει μια όλο και πιο τυποποιημένη γλώσσα που να γράφεται εύκολα και κυρίως να κυκλοφορεί εύκολα μέσα από τα software, τα social media και το internet. Συναφής είναι η όλο και μεγαλύτερη χρήση αγγλικών λέξεων στην ομιλία (και όποιος διαφωνεί με αυτήν την τάση τσιμπά εύκολα τον χαρακτηρισμό του «συντηρητικού» ή του «γλωσσαμύντορα» ή του «ψυχαναγκαστικού» κ.λπ.), η χρήση κωδικών λέξεων, η υπομνηστική μετατροπή λέξεων σε αριθμούς (love-4-you, message-2-you, all-4-u κ.λπ.), η απαίτηση της συντομότερης δυνατής διατύπωσης σε αριθμό λέξεων, το λιτό κοφτό ύφος στον προφορικό λόγο, η αντικατάσταση στο ίντερνετ της περιγραφής της ψυχικής διάθεσης με imoji κ.λπ. Ακόμη και η έκταση των δικογράφων στα δικαστήρια φημολογείται ότι θα περιοριστεί… δια νόμου, με νομοσχέδιο που έρχεται. Βαριόμαστε να διαβάζουμε, βρε αδερφέ.
ΤΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ της «απλοποίησης» είναι λοιπόν ταυτόσημο με την μηχανοποίηση-εργαλειοποίηση και την μαζική παραγωγή και μετάδοση της πληροφορίας. Είναι η αντικατάσταση του έργου τέχνης του τεχνίτη από το προϊόν της διαδικασίας μαζικής παραγωγής, όπως θα έλεγαν ο Έρνστ Μπλοχ ή ο Βάλτερ Μπένγιαμιν στον καιρό τους. Το ιστορικό όριο αυτής της τάσης είναι να γράφουμε τον ίδιο φθόγγο με τον απλούστερο ομοιόμορφο τρόπο. Έτσι η έκδοση του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» στα ελληνικά το 2050 θα μπορούσε να περιέχει την φράση «Ι ιστορία τον ανθρόπινον κινονιόν (ή κυνονιόν;) ος τα σίμερα ίνε ι ιστορία τον ταξικόν αγόνον». Ακόμη μας φαίνεται άσχημο, αλλά πολλά που σε παλιότερες φάσεις φαίνονταν γραφικά άσχημα (όπως όταν ο Γιάννης Ψυχάρης έγραφε το «Ταξίδι» στην μαλλιαρή) σήμερα είναι αυτονόητα. Επίσης, η επόμενη ακόμη φάση θα μπορούσε να είναι μια μορφή γραφικής εσπεράντο όπου το δυαδικό σύστημα (binary system – αποκλειστικά με τα ψηφία 0 ή 1), στο οποίο στηρίζονται οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές, θα μπορούσε, υπό διάφορους συνδυασμούς, να αντικαταστήσει όλα τα γράμματα ή ψηφιακά σύμβολα. Γιατί να μπορούν όλοι οι αριθμοί να αποδοθούν με το δυαδικό σύστημα 0-1 αντί του δεκαδικού και να μην μπορούν να αποδοθούν και όλα τα γράμματα; Γιατί να έχουμε 24 γράμματα και όχι 2; Υπερβολή, θα πει κανείς. Δεν είναι καθόλου υπερβολή. Είναι η τάση της σύγχρονης γραφής και της όλης λεκτικής επικοινωνίας στο ύστατο ακραίο όριό της.
Επίσης, η «απλοποίηση» στην γραφή πάει μαζί με ορισμένες άλλες όψεις της τυποποίησης της γλώσσας. Δεν πολυχρειάζεται να μάθεις γραμματική και συντακτικό-υπάρχουν και οι διαφημίσεις που λένε «μάθετε ξένες γλώσσες χωρίς γραμματική». Δεν μας έχει πει ο Chomsky ότι η «συντακτική δομή» υπάρχει στο μυαλό μας εκ γενετής; Γιατί, λοιπόν, να την μάθουμε; Δεν χρειάζεται να μάθεις την Ιστορία της γλώσσας σου ούτε να παιδεύεσαι με αρχαίους τύπους ρημάτων. Και η γραμματική ψιλοάχρηστη είναι. Γιατί να μην καταργήσουμε τις πτώσεις, τα πρόσωπα στα ρήματα, τις κλίσεις, όλα αυτά τα σπαστικά; Ένα για όλα, μια υπεραγγλικοποίηση της γλώσσας. Κερδίζουμε πολύ χρόνο έτσι, γράφουμε πιο απλά στα social media. Και ο χρόνος είναι χρήμα, ας μην το ξεχνάμε. Κάτσε εσύ να θυμάσαι πως γράφανε τον «Τρότσκυ» το 1970 και άσε μας εμάς να βγάλουμε φράγκα (συγγνώμη: ευρώ). Άσε που έτσι γλυτώνουμε και από πράγματα που επινοήθηκαν από υποστηρικτές της δουλείας της πατριαρχίας κ.λπ. Άσε και τα γένη στην γλώσσα που είναι από την άποψη των identity politics, offensive speech. Είδατε, που και εγώ που τα γράφω αυτά τα βυζαντινοπρεπή, όταν πάω να γράψω κάτι πολύ ουσιαστικό από κοινωνική άποψη, το γυρνάω στα αγγλικά;
ΤΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ χρειάζεται μερικά άρθρα ακόμη, αλλά μπορεί να διατυπωθεί και λακωνικά: η γλώσσα μπορεί να μην εμπεριέχει όλη την πραγματικότητα, αλλά ο τρόπος που την γράφουμε και την μιλάμε εμπεριέχει μια στάση προς την πραγματικότητα. Μια στάση είναι η αισθητική: η υπερηφάνεια, η απόλαυση, το γούστο και η ομορφιά του γραπτού λόγου (*). Μια άλλη, που όλο και ανέρχεται, είναι η εργαλειακή ταχύτητα: αυτή είναι η γλώσσα της «μηχανής» που θα έλεγε και ο Λούις Μάμφορντ, η γλώσσα του επικοινωνιακού fast food. Αν πρέπει να γίνουμε μηχανές, οφείλουμε να μιλάμε και την γλώσσα τους. Το ζήτημα είναι πολύ σοβαρό και θα χρειαστεί να επανέλθουμε.
(*) Δες και τις παλιότερες γλωσσικές παρατηρήσεις του Αριστόβουλου Μάνεση: «Η δημοτική δεν είναι μόνο γραμματική και συντακτικό• η δομή της έχει ποικίλες αισθητικές και υφολογικές παραμέτρους που επηρεάζουν προσδιοριστικά την ποιότητά της», στον τόμο «Δίκαιο, Σύνταγμα, Πολιτική», εκδόσεις Παρατηρητής, σελ. 144.
