Διεργασίες και νέοι πρωταγωνιστές στη μεταπολεμική παγκόσμια σκηνή
Η «επανάσταση των γιασεμιών» έφερε στο προσκήνιο το έλλειμμα δημοκρατίας των καθεστώτων των αραβικών χωρών αλλά και την παρελκυστική και παρεμβατική πολιτική των ανεπτυγμένων χωρών της Δύσης, και της Ανατολής πια, σε αυτές τις χώρες. Οι Δρόμοι της Ιστορίας αφιερώνουν αυτό το τεύχος σε όψεις της αποαποικιοποίησης και της συγκρότησης του λεγόμενου «Τρίτου Κόσμου».
Η είσοδος των Η.Π.Α. και της Σοβιετικής Ένωσης στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο το 1941 αποτελούν το προοίμιο του συσχετισμού δυνάμεων και των ανταγωνισμών που θα επικρατήσουν μετά τον πόλεμο. Τα δύο αυτά κράτη θα αναδειχθούν σε υπερδυνάμεις που θα πρωταγωνιστήσουν ως οι μεγάλοι αντίπαλοι στον «Ψυχρό Πόλεμο» και θα αντικαταστήσουν τις πάλαι ποτέ κραταιές αποικιοκρατικές δυνάμεις. Οι διεργασίες όμως δε συντελούνται μόνο σε επίπεδο υπερδυνάμεων, αλλά λαοί που χρόνια ήταν καταπιεσμένοι κάτω από την εξουσία των αποικιοκρατικών χωρών διεκδίκησαν και κατάκτησαν την ανεξαρτησία τους, δηλώνοντας ταυτόχρονα την παρουσία τους στην οικοδόμηση του μεταπολεμικού κόσμου.
Για τα αίτια και τη διαδικασία της αποαποικιοποίησης έχουν εκφραστεί διαφορετικές ερμηνείες και θεωρίες από τους ιστορικούς και τους πολιτικούς επιστήμονες. Η πρώτη θεωρία, όπως τις έχει συνοψίσει ο Ευάνθης Χατζηβασιλείου στο βιβλίο του Εισαγωγή στην ιστορία του μεταπολεμικού κόσμου, αντικατοπτρίζει την κυρίαρχη αντίληψη που μάλλον εκ των υστέρων επικράτησε στο στρατόπεδο των πρώην αποικιοκρατών. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία οι αποικιοκρατικές δυνάμεις, ειδικά η Βρετανία, προετοίμαζαν την «έξοδό» τους από τις αποικίες. Σαν επιχείρημα χρησιμοποιούνταν η σταδιακή δημιουργία της Κοινοπολιτείας. Όμως αυτή η θεωρία αποσιωπά τους αγώνες των λαών των αποικιών για ανεξαρτησία που είχαν ήδη ξεκινήσει, πριν την έναρξη του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου το 1939.
Η δεύτερη θεωρία ερμηνείας εξηγεί τη διαδικασία ανεξαρτησίας των αποικιών ως αποτέλεσμα των αιματηρών αγώνων των λαών για αυτοδιάθεση και ανεξαρτησία. Αυτή η άποψη υιοθετήθηκε από τους ηγέτες των κινημάτων ανεξαρτησίας διακηρύττοντας σε όλους τους τόνους ότι η ελευθερία και η ανεξαρτησία δεν τους παραχωρήθηκε αλλά κατακτήθηκε. Βασικό επιχείρημα ενίσχυσης αυτής της θεωρίας αποτελεί η θέση ότι οι αποικιοκρατικές δυνάμεις προσπάθησαν και μετά την αποχώρησή τους να ελέγχουν τις πρώην αποικίες και υποστήριξαν τους διαμελισμούς κρατών όπως χαρακτηριστικά έγινε με την Ινδία και το Πακιστάν.
Τέλος, η τρίτη θεωρία είναι αυτή της ισχύος. Αυτή η θεωρία προσπαθεί να αναλύσει τους μεταπολεμικούς συσχετισμούς ισχύος και τις εξωτερικές ανακατευθύνσεις των πρώην αποικιοκρατικών δυνάμεων. Οι ανακατευθύνσεις προέκυψαν από τις ανακατατάξεις που έφερε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και ο υποβιβασμός πολλών πρώην «Μεγάλων Δυνάμεων» σε δυνάμεις δεύτερης τάξης και όχι μόνο. Σε αυτή τη θεωρία εντάσσεται η θέση ότι καταρχήν στο πλαίσιο του «Ψυχρού Πολέμου» η κατοχή μιας αποικίας δεν θεωρούνταν παράγοντας ισχύος και ότι πια δεν εξυπηρετούνταν τα διεθνή και οικονομικά συμφέροντα της μητρόπολης.
Η αποαποικιοποίση ξεκινά το 1947 με την αποχώρηση της Μεγάλης Βρετανίας από την Ινδία και τελειώνει στα μέσα της δεκαετίας του 1970 με την ανεξαρτησία και των τελευταίων αποικιών της Αφρικής. Η Νότια Αφρική θα πρέπει να περιμένει για μερικά χρόνια ακόμη, μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και τις αρχές της δεκαετίας του 1990 για να απαλλαγεί από το ρατσιστικό καθεστώς του «Απαρτχάιντ».
Δεν θα πρέπει όμως να θεωρήσουμε ως ενιαία τη διαδικασία, μόνο ως ντόμινο, αφού υπήρχαν σημαντικές διαφοροποιήσεις τόσο ως προς τη στάση των αποικιοκρατικών δυνάμεων απέναντι σε κάθε αποικία ξεχωριστά, όσο και ως προς τις συνθήκες απελευθέρωσης και ανεξαρτησίας. Αποτελεί διαφορετικό παράδειγμα η Ινδία, άλλο η Ινδοκίνα, άλλο η Αίγυπτος, άλλο η Αλγερία και άλλο η δική μας Κύπρος.
Ο «Τρίτος Κόσμος» που προέκυψε από την αποαποικιοποίση και που δεν περιελάμβανε μόνο πρώην αποικίες, δεν είναι σε καμιά περίπτωση ομοιογενής. Εξάλλου ο όρος έχει μάλλον αποδυναμωθεί επιστημονικά τα τελευταία χρόνια. Στο συλλογικό υποσυνείδητο όμως, χαρακτηρίζει τους λαούς που έσπασαν τα δεσμά της καταπίεσης των αποικιοκρατών, τα κράτη που αναζήτησαν μια διαφορετική πολιτική αποφεύγοντας την πρόσδεση στο άρμα της μιας ή της άλλης μεγάλης δύναμης, παρόλο που η Σοβιετική Ένωση είχε μεγαλύτερη διείσδυση σε αυτά τα κράτη, και τις χώρες που ήταν φτωχές και οι λαοί τους εξαθλιωμένοι.
Στο παρόν αφιέρωμα μπορείτε να διαβάσετε τα άρθρα του Παναγιώτη Κουργιώτη για την εξέλιξη του αραβικού εθνικισμού και τις διαστάσεις της αντιαποικιακής πάλης, του Αντώνη Αντωνίου για τη μεταπολεμική διαδικασία αποαποικιοποίησης , του Παύλιου Μούλιου για τον Ψυχρό πόλεμο και τις νέες μορφές αποικιοποίησης, και τέλος, του Δημήτρη Παπαγαλάνη για την αποτύπωση του αλγερινού αγώνα ανεξαρτησίας μέσα από τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο.
Δημήτρης Στεμπίλης
Ο νεοαποικισμός, τελευταίο στάδιο του ιμπεριαλισμού
Η εξέλιξη του αραβικού εθνικισμού και οι διαστάσεις της αντιαποικιακής πολιτικής, του Παναγιώτη Κουργιώτη
Μεταπολεμική πραγματικότητα και αντιαποικιακοί αγώνες, του Αντώνη Αντωνίου
Ψυχρός πόλεμος και νέες μορφές αποικιοποίησης: Οι αποικιοκράτες που έγιναν αποικιοκρατούμενοι, του Παύλου Μούλιου
Μια ματιά στον Αλγερινό Αγώνα Ανεξαρτησίας μέσα από κινηματογραφικές και λογοτεχνικές αναφορες, του Δημήτρη Παπαγαλάνη
