Η «Μελουζίνα», το μυθιστόρημα της Δέσποινας Ηρακλέους που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καλειδοσκόπιο με εικονογράφηση από την Χρύσω Χαραλάμπους, μπορεί να διαβαστεί από όλες τις ηλικίες. Στην ουσία είναι η απόδοση ενός μεσαιωνικού μύθου που συνδέεται με την πραγματική ιστορία του γαλλικού Οίκου των Λουζινιάν που βασίλεψαν στην Κύπρο από τον 12ο ως τον 15ο αιώνα.
Συναρπαστική αφήγηση, που θυμίζει τα παλιά ιπποτικά μυθιστορήματα, εκείνα τα βιβλία που συνόδευαν κάποτε τα παιδικά κι εφηβικά μας χρόνια, που γίνονταν θέμα των παιχνιδιών μας, που τα απολαμβάναμε και στις κινηματογραφικές αίθουσες.
Η συγγραφέας με σύγχρονη ματιά και γραφή, βασισμένη σε ιστορικές έρευνες αποδίδει με μοναδικό τρόπο το πορτρέτο και την ιστορία της ηρωίδας της που έχει γίνει και σήμα των… Starbucks!
Ωστόσο τη συγγραφέα τη γνώρισα πρώτα από το βιβλίο της «Τα παπούτσια της δασκάλας» που αναφέρεται σε μια σύγχρονη διαιτητή του ποδοσφαίρου. Συνδέονται άραγε οι δυο ηρωίδες;
Τι σας έκανε να καταπιαστείτε με τον μύθο της Μελουζίνας;
Καταρχήν πρέπει να πω ότι δεν γνώριζα τον μύθο της Μελουζίνας. Τυχαία άκουσα πριν μερικά χρόνια για τη Μελουζίνα, μια μέρα στο Κέντρο Εικαστικών και Έρευνας του Ιδρύματος Ρίτας και Κώστα Σεβέρη στη Λευκωσία, όταν είχαμε πάρει τα παιδιά για ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα. Ποτέ πριν δεν είχα ξανακούσει για τη νεράιδα Μελουζίνα. Άρχισα να ρωτώ τους συναδέλφους μου και κανένας δεν γνώριζε. Άρχισα να ψάχνω στα βιβλιοπωλεία και δεν υπήρχε κανένα βιβλίο. Είπα θα περιμένω να γράψει κάποιος, κάποια για να διαβάσω το μυστικό που έκρυβε ο βασιλικός οίκος των Λουζινιανών στα παιδιά της τάξης. Αλλά με βασάνιζε τόσο πολύ η μορφή της που άρχισα να ψάχνω. Η σπουδαία συγγραφέας και αρχαιολόγος Άννα Μαραγκού με βοήθησε να βρω τη μορφή της σε πολλά ιστορικά μνημεία στο νησί, που βρίσκονται στα κατεχόμενα και χτίστηκαν την εποχή της Φραγκοκρατίας.
Μνημεία μας όπως ο Άγιος Νικόλαος στην Αμμόχωστο, η Αγία Σοφία στην κατεχόμενη Λευκωσία, στο σπουδαστήριο στη μονή του Μπελαπάις, κάστρα και οχυρώσεις στις πόλεις και οροσειρά του Πενταδακτύλου, στο χωριό Λαζανιά που ήταν χώρος κυνηγιού, πλούσια παλάτια, αγρεπαύλεις στην Ποταμιά, Κούκλια. Στην Αγία Αικατερίνη στην κατεχόμενη Λευκωσία, στην εκκλησία Τρυπιώτη. Σκέφτηκα μια μέρα τα λόγια της Τόνι Μόρρισον, Αμερικανίδας λογοτέχνιδας, βραβευμένης με Νόμπελ και Πούλιτζερ:
«Από μια μεσαιωνική γυναίκα που έμεινε στην αφάνεια, σου στέλνω τώρα μια σύγχρονη Μελουζίνα που η ιστορία της δεν πρέπει να μείνει στην αφάνεια»
«If there is a book you really want to read but it hasn’t been written yet, then you must write it»: Αν υπάρχει ένα βιβλίο που πραγματικά θέλεις να διαβάσεις αλλά δεν έχει γραφτεί ακόμη, τότε πρέπει να το γράψεις. Και αυτό έκανα. Για να το διαβάσω στα παιδιά της τάξης μου και για όσους θέλουν να γνωρίσουν ποιο είναι το μυστικό που κρύβει η μορφή της γοργόνας με τις δύο ουρές που βρίσκεται σε πολλά μνημεία του τόπου μας.
Σε ποια ιστορικά γεγονότα εδράζεται και ποια είναι η σημασία του μύθου αυτού για την Κύπρο; Πώς προέκυψε να γίνει η Μελουζίνα και σήμα των Starbucks;
H Mελουζίνη, Mere de Lusignian, είναι η μυθική μητέρα των Λουζινιανών, η μητριάρχης του Οίκου. Το έργο μου είναι η μυθιστορία του οίκου που σημάδεψε τη μεσαιωνική ιστορία του νησιού, από το 1191-1489. Η Κύπρος γίνεται ένα ευρωπαϊκό βασίλειο, πολύ σημαντικό για την εποχή. Πρώτος βασιλιάς είναι ο Γκυ Λουζινιάν ο πρωτότοκος γιος της Μελουζίνας, σύμφωνα με τη Βρετανική εκδοχή του μύθου.
Στην αρχή σκέφτηκα να γράψω απλά ένα παραμύθι για μια πανέμορφη νεράιδα, για μάγια και όρκους, που γέννησε πολλούς βασιλιάδες, που έκτιζε σε ένα βράδυ πανίσχυρα κάστρα. Όταν όμως βρήκα μια απεικόνιση της Μελουζίνης στη Μεσαιωνική Βυζαντινή Κύπρο του Πολιτιστικού Ιδρύματος της Τραπέζης Κύπρου, άλλαξα γνώμη. Είναι η εικόνα της Μελουζίνας, μια γοργόνα στην οποία ανήγαγε την καταγωγή του ο Οίκος των Λουζινιάν και κρατεί τα οικόσημα της Βοημίας, της Ουγγαρίας, της Ιερουσαλήμ, της Κύπρου και της Αρμενίας. Η απεικόνιση σύμφωνα με την πηγή είναι από το βιβλίο για τη γενεαλογία των Λουζινιανών, που γράφτηκε από τον Στέφανο Λουζιανό, κατά κόσμο Ιάκωβο. Ο Στέφανος Λουζιανός γεννήθηκε στα χρόνια της ενετοκρατίας και κατάγεται από τον βασιλικό οίκο της Κύπρου. Το 1562 τον βρίσκουμε να υπηρετεί ως μοναχός στη Λεμεσό. Έγραψε 4 βιβλία για την ιστορία της Κύπρου, από τα οποία τα δύο αφορούν την ιστορία της βασιλικής οικογένειας των Λουζινιανών της Κύπρου. Αποφάσισα ότι θα ψάξω περισσότερο, γιατί δεν είναι απλά μια πανέμορφη γοργόνα.
Ήθελα να στηριχτώ σε κάτι ιστορικό. Στηρίχτηκα κυρίως στο μυθιστόρημα του Ζαν ντ’Αρρά του 14ου αιώνα που κινείται ανάμεσα στην ιστορία και τον μύθο. Για να καταλάβουμε τη Μελουζίνη πρέπει να καταλάβουμε το ιστορικό πλαίσιο της εποχής.
Ο Δούκας του Μπερί, που είναι αδερφός του βασιλιά της Γαλλίας Κάρολου του πέμπτου που αγαπά πάρα πολύ τις τέχνες, αναθέτει στον Ζαν ντ’Αρρά να γράψει για τον οίκο των Λουζινιάν. Αυτή την περίοδο η Γαλλία υποφέρει, μετά από εκατοντάδες χιλιάδες θανάτους από την πανδημία της μαύρης πανούκλας και τον εκατονταετή πόλεμο. Οι Γάλλοι μονάρχες δεν γεννούν αρσενικούς απογόνους. Υπάρχουν θέματα ηγεμονικά και οι Σταυροφορίες δεν απέφεραν τα ποθητά αποτελέσματα. Οι χωρικοί επαναστατούν, υπάρχει αστάθεια θρησκευτική και κοινωνική λόγω του μεγάλου σχίσματος στην παπική εκκλησία. Από την άλλη όμως ανθίζουν οι τέχνες και τα γράμματα. Η αυλή του βασιλιά Καρόλου του πέμπτου του Σοφού από το 1364 μέχρι το 1380 γίνεται το κέντρο των τεχνών και ο εμπλουτισμός της βιβλιοθήκης που στεγάζεται στο Λούβρο. Αυτό μας δίνει μία γενικότερη εικόνα στη Γαλλία.
Δημιουργείται λοιπόν το αφήγημα της Μελουζίνης που είναι βασισμένο σε γνωστούς λατινικούς και ειδωλολατρικούς μύθους της Γαλλίας που κυκλοφορούσαν από τον 9ο αιώνα. Ο Ζαν ντ’Αρρά τον 14ο αιώνα δίνει λοιπόν αυτή τη μυθική διάσταση στη δυναστεία των Λουζινιανών, με υπερφυσικές δυνάμεις, και ο μύθος της δυνατής μητριαρχικής οικογένειας γνωρίζει μεγάλη απήχηση και εδραιώνει τη δύναμη ενός ιστορικού οίκου. Ο μύθος λέει ότι πριν πεθάνει ένας απόγονος της δυναστείας ακουγόταν ο θρήνος της Μελουζίνης. Ο Αρράς αναφέρει ότι η πιο πρόσφατη εμφάνιση της νεράιδας έγινε ενώπιον του βασιλιά της Κύπρου Πέτρου Α΄ Λουζινιανού, (16 Ιανουαρίου 1369) τρεις μέρες πριν από τη δολοφονία του, και αποτέλεσε προμήνυμα του θανάτου του.
Η εταιρεία Starbucks έχει στο λογότυπό της τη μορφή της Μελουζίνας, της γοργόνας με τις δύο ουρές και το στέμμα στο κεφάλι. Σύμφωνα με την εξήγηση που δίνει η ίδια η εταιρεία, το ασυνήθιστο αυτό λογότυπο προέρχεται από μια νορμανδική ξυλογραφία του 16ου αιώνα που απεικονίζει μια σειρήνα που δεν είναι άλλη από τη γνωστή μας Μελουζίνα. Υιοθετήθηκε από ένα από τα τρία ιδρυτικά μέλη της το οποίο έψαχνε ένα σύμβολο που να παραπέμπει στη σχέση που συνδέει την πόλη του Seattle στην Αμερική με το υδάτινο στοιχείο και συγκεκριμένα με τη θάλασσα.
Γιατί έχει μείνει κάπως στην αφάνεια αυτός ο μύθος;
Η Κύπρος, ένα νησί με πολιτισμό από αρχαιότατων χρόνων, είχε πολλούς κατακτητές. Ασσύριοι, Φοίνικες, Πέρσες, Πτολεμαίοι, Φράγκοι, Ενετοί, Οθωμανοί, Άγγλοι κ.ά. Η Κύπρος αποκτά την ανεξαρτησία της μόλις το 1960. Στα βιβλία της ιστορίας στο δημοτικό, γυμνάσιο και λύκειο μένει ο μύθος εκτός. Και γενικότερα, αν μελετήσετε τα εγχειρίδια της ιστορίας στην εκπαίδευση σήμερα, θα δείτε ότι τα παιδιά της Κύπρου δεν έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν την ιστορία του νησιού, τα μνημεία μας, πέρα από την έμφαση που δίνεται στην Αγγλοκρατία και την Τουρκοκρατία. Στην προσπάθειά μας να τονίσουμε εμφατικά την ελληνικότητά μας, αφήσαμε μύθους που σχετίζονται με τους Λατίνους, Φράγκους που έζησαν στο νησί, που σχετίζονται με τον Πάπα, την καθολική εκκλησία. Αφήνοντας πίσω τη Μελουζίνα, που σχετίζεται με μνημεία που βρίσκονται κατά κύριο λόγο στα κατεχόμενα, είναι σαν να «αφήνουμε» και την κατεχόμενή μας γη.
Από τη μυθική ηρωίδα θα ήθελα να περάσουμε σε μια σύγχρονη, πραγματική ηρωίδα, τη Ντόρις Μυριανθέα, δασκάλα και διεθνή διαιτητή ποδοσφαίρου. Ποια είναι η ιστορία της γνωριμίας σας και του βιβλίου που προέκυψε; Πώς αντέδρασαν οι μαθητές σας στην επίσκεψή της στην τάξη;
Την Ντόρις τη γνώρισα όταν πήγα στο καινούργιο μου σχολείο πριν αρκετά χρόνια. Πέρασαν δύο χρόνια για να μάθω ότι είναι και διαιτητής. Ούτε και τα παιδιά στο σχολείο το γνώριζαν. Τότε τη θαύμασα ακόμη περισσότερο! Έβλεπα πόσο την αγαπούσαν τα παιδιά, αλλά δεν περίμενα ποτέ ότι θα υπήρχε δασκάλα και διεθνής διαιτητής στην Κύπρο. Είναι από αυτές τις φορές που τα παραμύθια στέκονται μπροστά σου και δεν χρειάζεται να πλάσεις ήρωες/ηρωίδες. Είχα αποφασίσει να κάνω ένα «πείραμα» στο σχολείο. Είχα πει στα παιδιά ότι στην τάξη μας θα έρθει διαιτητής για να μας μιλήσει. Η χαρά που επικράτησε δεν περιγράφεται! Τα παιδιά έφτιαξαν και σχέδια με διαιτητή για να στολίσουμε την τάξη. Όλα μα όλα απεικόνιζαν άντρες. Έφτασε η στιγμή και μπήκε μέσα η Ντόρις. Και τους είπα «παιδιά, ήρθε η διαιτητής. Να την υποδεχτούμε με ένα χειροκρότημα». Τα παιδιά έμειναν άφωνα! Κάποια τολμηρά μού είπαν ότι λέω ψέματα γιατί αυτή είναι η κυρία Ντόρις, και ένα αγόρι άρχισε να κλαίει. Έπρεπε να βάλουμε βίντεο από αγώνες ποδοσφαίρου με τη Ντόρις διαιτητή και φωτογραφίες για να μας πιστέψουν. Στο τέλος, όταν η Ντόρις τους μίλησε για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει αλλά και τα όνειρά της, αυθόρμητα τα κορίτσια κυρίως την αγκάλιαζαν. Η τάξη είχε άλλη δυναμική πια! Ένα κορίτσι είπε ότι θα μάθει ντραμς, ένα άλλο ότι θα πει στην αδερφή της να πάει να παίζει μπάσκετ σε ομάδα αγοριών. Αλλά όλα τα παιδιά, όταν τους ζητήσαμε σε άλλο μάθημα να ζωγραφίσουν επαγγέλματα, ζωγράφιζαν άντρες και γυναίκες. Γιατί τα παιδιά κατάλαβαν ότι όλα είναι δυνατά!
Η Ντόρις και η Μελουζίνα έχουν κάποια κοινά στοιχεία μεταξύ τους;
Όταν θα έστελνα την ιστορία που έγραψα για αξιολόγηση στην εκδότρια μου Αλέξα Αποστολάκη, στο Καλειδοσκόπιο, της είχα γράψει: «Από μια μεσαιωνική γυναίκα που έμεινε στην αφάνεια, σου στέλνω τώρα μια σύγχρονη Μελουζίνα που η ιστορία της δεν πρέπει να μείνει στην αφάνεια». Έχουν πολλά κοινά στοιχεία, γιατί πρόκειται για δύο γυναίκες που φτιάχνουν τη δική τους ιστορία, σε έναν καθαρά ανδροκρατούμενο κόσμο. Και οι δύο χαρακτηρίζονται από εξυπνάδα, δυναμισμό και θάρρος. Τα χρονικά πλαίσια είναι διαφορετικά, αλλά τα κατορθώματά τους, ανάλογα της εποχής τους, είναι σπουδαία.
