του Θανάση Μουσόπουλου*
Όταν ασχολείσαι με ένα θέμα, αμέσως έρχονται στο μυαλό αναμνήσεις από τις πρώτες επαφές σου με το αντικείμενο αυτό. Ερευνώντας τις απαρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας θυμήθηκα δύο πρόσωπα που με βοήθησαν για την προσέγγισή τους. Το πρώτο πρόσωπο ήταν ο Λίνος Πολίτης.
«Ένα ακριβώς μήνα πριν από τη δικτατορία του 1967, ήμουν στην τελευταία τάξη του εξαταξίου Γυμνασίου και ετοιμαζόμουν για εισαγωγικές στο Πανεπιστήμιο, αγόρασα τον πρώτο τόμο της “Ποιητικής Ανθολογίας” του Λίνου Πολίτη, με τίτλο “Πριν από την Άλωση”, από τις περίφημες εκδόσεις Γαλαξία. Σε λίγους μήνες πέρασα στη Φιλοσοφική Θεσσαλονίκης και είχα στη νεοελληνική λογοτεχνία το Λίνο Πολίτη (1906-1982). Όλοι οι τόμοι της Ανθολογίας του με μύησαν στην τέχνη του λόγου. Εκείνος ο πρώτος τόμος θα μας συνδράμει και τώρα» (από το βιβλίο μου «Βυζαντινή Οικουμένη», 2012).
Αργότερα μελέτησα το βιβλίο του Νίκου Μπελογιάννη «Κείμενα από την απομόνωση», εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 1982. Στην Εισαγωγή του έργου η Έλλη Παππά γράφει ότι οι εργασίες του γράφηκαν στα μπουντρούμια της Ασφάλειας, στους ατέλειωτους μήνες της απομόνωσης, και το γράψιμο ολοκληρώθηκε στη φυλακή της Κέρκυρας (1951-52).
Παρατηρεί ο Ν. Μπελογιάννης: «Τις ρίζες της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας πρέπει να τις αναζητήσουμε στις ρίζες του Νεοελληνικού Έθνους. Δηλαδή στους τελευταίους αιώνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας […] Όποιος εξετάζει την ιστορία της λογοτεχνίας ενός έθνους, πρέπει απαραίτητα να μελετήσει και την ιστορία της γλώσσας του ίδιου έθνους» (σελ. 87).
Θα χρησιμοποιήσουμε πληροφορίες και του Λίνου Πολίτη όπως και κάποιες από τις επισημάνσεις του Νίκου Μπελογιάννη.
Το βασικό αντικείμενο των άρθρων μου αυτών είναι οι δύο αιώνες της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Θα προηγηθεί η συνοπτική διερεύνηση της τέχνης του λόγου κατά την περίοδο 11ος αι. – 1821.
***
Τον όγδοο και ένατο αιώνα το Βυζάντιο βρίσκεται σε αδιάκοπους αγώνες ενάντια στις επίμονες αραβικές επιθέσεις. Στα νότια σύνορα της αυτοκρατορίας που τα φύλαγαν οι ακρίτες, στην Καππαδοκία, στον Πόντο και στη Μεσοποταμία, αναπτύχθηκε η ακριτική ποίηση, τα τραγούδια που οι ακρίτες τραγουδούσαν για τους ηρωικούς αγώνες τους ενάντια στους Άραβες, για την προάσπιση των συνόρων. Στα τραγούδια αυτά χρησιμοποιούσαν την ομιλούμενη γλώσσα της περιόδου. Από αυτά συντέθηκε το μεγαλόπνοο έπος «Βασίλειος Διγενής Ακρίτας», που σώθηκε σε πολλές διασκευές. Σημαντική είναι η διασκευή της Τραπεζούντας του Πόντου.
«Εν κεφαλαίω δ’ ειπείν εις τον Διγενή Ακρίτην αποκορυφούνται οι πόθοι και τα ιδεώδη του ελληνικού έθνους, διότι εν αυτώ συμβολίζεται η μακραίων και άληκτος πάλη του ελληνικού προς τον μουσουλμανικόν κόσμον»
(Ν. Γ. Πολίτου, «Περί του εθνικού έπους των νεωτέρων Ελλήνων»)
***
Ο Κωσταντίνος ο μικρός κι’ ο Αλέξης ο αντρειωμένος,
και το μικρό Βλαχόπουλο, ο καστροπολεμίτης,
αντάμα τρων και πίνουνε και γλυκοκουβεντιάζουν,
κι’ αντάμα έχουν τους μαύρους των ‘ς τον πλάτανο δεμένους.
Του Κώστα τρώει τα σίδερα, τ’ Αλέξη τα λιθάρια,
και του μικρού Βλαχόπουλου τα δέντρα ξερριζώνει.
Κ’ εκεί που τρώγαν κ’ έπιναν και που χαροκοπούσαν,
πουλάκι πήγε κ’ έκατσε δεξιά μεριά ‘ς την τάβλα.
Δεν κελάϊδούσε σαν πουλί, δεν έλεε σαν αηδόνι,
μόν’ ελαλούσε κ’ έλεγε ναθρωπινή κουβέντα.
«Εσείς τρώτε και πίνετε και λιανοτραγουδάτε,
και πίσω σας κουρσεύουνε Σαρακηνοϊ κουρσάροι.
Πήραν τ’ Αλέξη τα παιδιά, του Κώστα τη γυναίκα,
και του μικρού Βλαχόπουλου την αρραβωνιασμένη.»
Ο περίφημος γάλλος βυζαντινολόγος Charles Diehl (1859-1944) στην Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας γράφει σχετικά: «Όπως στη Δύση γύρω από τα ονόματα του Ρολάνδου και του Σιντ, έτσι και στην Ανατολή, γύρω στον 11ο αιώνα, δημιουργήθηκε ένας ολόκληρος επικός κύκλος γύρω από το όνομα ενός εθνικού ήρωα».
Από το έπος του Διγενή Ακρίτα εκπηγάζουν μια σειρά από ακριτικά τραγούδια που σκορπίζονται στη συνέχεια στην Ασία, στα νησιά του Αιγαίου, αλλά και στους Σλάβους. Η ηρωική, αναμφίβολα, ποίηση του ακριτικού κύκλου είναι η πρώτη καταγραφή της νεοελληνικής αυτοσυνειδησίας. Η ομιλούμενη γλώσσα της ακριτικής ποίησης θα χρησιμοποιηθεί πλέον και από την επόμενη ποιητική δημιουργία.
Εγώ είμαι ο ανδρειωμένος, τ’ Ανδρόνικου ο γιος,
που τρέμει ο κόσμος όλος κι’ όλα τα χωριά,
και τρέμουν τρεις πασάδες που πολέμαγα.
Δεν ήσαν μήτε πέντε, μήτε δεκοχτώ,
εφτά χιλιάδες ήσαν κ’ εγώ αμοναχός,
κι’ απ’ τοις εφτά χιλιάδες ένας γλύτωσε,
που χε Λαγού πηλάλα, Δράκου δύναμη,
και της αγριολαφίνας τα πηδήματα.
‘Σ τα νέφια νέφια πάει, ‘ς τα νέφια περπατεί,
‘ς τον ουρανό πετούσε, ‘ς τάστρη εχάνονταν.
Μια σαϊττιά μου παίζει μέσα ‘ς την καρδιά,
τη δύναμη μου κόβει κι’ όλη την αντρειά.
Το 1204 είναι βασική χρονική στιγμή όχι μόνο για την ιστορία, αλλά και για τον πολιτισμό των κατοίκων της αυτοκρατορίας. Ο Λίνος Πολίτης γράφει: «Η κατάληψη της Πόλης το 1204 από τους Φράγκους και γενικά όλη η περίοδος της Φραγκοκρατίας έχει ιδιαίτερη σημασία για τη λογοτεχνική παραγωγή».
Το πρώτο έργο είναι το «Χρονικόν του Μορέως». Γραμμένο από Φράγκο γύρω στα 1300, αναφέρεται στη φραγκοκρατία, αποτελείται από εννιά χιλιάδες δεκαπεντασύλλαβους σε λαϊκή γλώσσα. Περιλαμβάνει γεγονότα από την πρώτη και την τέταρτη Σταυροφορία, καλύπτοντας την περίοδο ως τα τέλη του 13ου αιώνα. Το ελληνικό και το φράγκικο στοιχείο αναμειγνύονται.
Ἐπεὶ ἂν εἶσαι γνωστικὸς, κ’ ἐξεύρεις τὰ σὲ γράφω,
καὶ ἔγροικος εἰς τήν γραφήν, τὰ λέγω νὰ ἀπεικάζῃς,
πρέπει νὰ ἐκατάλαβες τὸν πρόλογον ὅπου εἶπα
εἰς τοῦ βιβλίου μου τὴν ἀρχὴν τὸ πῶς τὸ ἐκαταλέξα
ὅτι δι’ ἀρχὴν θεμελίου εἶπα τὸ τῆς Συρίας,
ὡσαύτως τῆς Ἀνατολῆς, ἔπειτα τῆς Πολέου,
τὸ πῶς τοὺς τόπους ἐκεινοὺς ἐκέρδισαν οἱ Φράγκοι–
Χαρακτηριστικά επίσης είναι τα ιπποτικά ή ερωτικά μυθιστορήματα (13ος – 15ος αιώνας). Εξιστορούν τις περιπέτειες ενός ερωτικού ζευγαριού και έχουν γραφτεί κατά μίμηση ανάλογων δυτικών, ενώ παράλληλα ισχυρή είναι και η επίδραση στοιχείων ανατολίτικων και άλλων από τη λόγια βυζαντινή παράδοση. Μεγαλύτερη σημασία έχει ότι εδώ βλέπουμε να φανερώνεται καθαρότερα το νεοελληνικό δημοτικό στοιχείο. Τα έργα είναι Βέλθανδρος και Χρυσάντζα, Λίβιστρος και Ροδάμνη, Φλώριος και Πλάτσια Φλώρα, Ιμπέριος και Μαργαρόνα. Τα ονόματα των ηρώων και το όλο κλίμα του έργου είναι ελληνοφραγκικά.
Ἐν μιᾷ οὖν τῶν ἡμερῶν σεμβαίνει εἰς ταμεῖον
ὁ Βέλθανδρος καὶ χαιρετᾷ τὴν ρήγαινα καὶ ρήγαν
καὶ τὴν Χρυσάντζα τὴν λαμπράν, τὴν θυγατέρα τούτων.
Ὡς γοῦν ἐκατεσκόπησε τὸν Βέλθανδρον ἡ κόρη,
μόναυτα τὸν ἐγνώρισεν ὅτ’ ἔνι αὐτὸς ἐκεῖνος.
***
Θα συνεχίσουμε στο επόμενο άρθρο με τη νεοελληνική δημιουργία του 15ου, του 16ου και 17ου αιώνα που συνδέεται με την Κυπριακή και Κρητική Λογοτεχνία. Αφετηρία μας η κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας:
Ανακάλημα της Κωνσταντινούπολης
Θρήνος, κλαυμὸς καὶ ὀδυρμὸς καὶ στεναγμὸς καὶ λύπη,
θλῖψις ἀπαραμύθητος ἔπεσεν τοῖς Ρωμαίοις.
Ἐχάσασιν τὸ σπίτιν τους, τὴν Πόλην τὴν ἁγία,
τὸ θάρρος καὶ τὸ καύχημα καὶ τὴν ἀπαντοχήν τους.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής.
