Διαβάστε το Μέρος Α’
του Θανάση Μουσόπουλου*
Η περίοδος που διανύουμε είναι κρίσιμη για την πορεία του νεοελληνισμού. Συμπίπτει, πέρα από τα τρέχοντα προβλήματα, με τους δύο αιώνες της ανολοκλήρωτης επανάστασης του 1821 και με την ανοικτή πληγή του 1922.
Τα αποτυπώματα των βασικών συγκυριών διακρίνονται σε όλα τα επίπεδα της νεοελληνικής πραγματικότητας. Θα εστιάσουμε στις ανθρωπιστικές σπουδές, όπως ακριβώς προσδιορίσαμε στο πρώτο μέρος, έχοντας ως κέντρο την εμβληματική προσωπικότητα του Δημήτρη Γληνού.
Πριν αναφερθούμε στους αγώνες του, θα σταθούμε στο γλωσσικό ζήτημα. «Κατά το 19ο αιώνα, πριν και μετά την Επανάσταση, υπήρχαν συγγραφείς που χρησιμοποιούσαν την απλή ομιλούμενη γλώσσα, αλλά και άλλοι που πιστεύουν (με εμμονή) ότι για να ανθίσουμε ξανά πρέπει να μιμηθούμε την αρχαία γλώσσα –αρχαϊστές– αυτό ακριβώς επιδιώκει το νέο κράτος σε όλες τις δομές του – το αποτέλεσμα: ένας χαμένος αιώνας» («Η ελληνική γλώσσα από τον Όμηρο ως τον Κοραή», 2014).
Ο Όμηρος και ο Κοραής που προανέφερα είναι τέκνα της Ιωνίας, όπως και ο Γληνός. Και οι τρεις συνδέονται με τις ανθρωπιστικές σπουδές και τη γλώσσα. Χρήσιμο είναι να θυμόμαστε αυτό που λέγει στα «Προλεγόμενα» ο Αδαμάντιος Κοραής: «Η γλώσσα είναι ένα από τα πλέον αναπαλλοτρίωτα του Έθνους κτήματα. Από το κτήμα τούτο μετέχουν όλα τα μέλη του έθνους με δημοκρατικήν, να είπω ούτως, ισότητα. Κανείς, όσον ήθελεν είσθαι σοφός, ούτ’ έχει, ούτε δύναται ποθεν να λάβη το δίκαιον να λέγη προς το έθνος: ‘Ούτω θέλω να λαλής, ούτω να γράφης’ (…) Μόνος ο καιρός έχει την εξουσίαν να μεταβάλλη των εθνών τας διαλέκτους, καθώς μεταβάλλει και τα έθνη».
Η Σμύρνη και ο ευρύτερος χώρος της Ιωνίας ήταν εστία πολιτισμού. Οι πρόσφυγες του 1922 μετέφεραν στην ελληνική γη τον άυλο πλούτο που τους έτρεφε τρεις χιλιάδες χρόνια… Ηλίας Βενέζης, Γιώργος Σεφέρης, Κοσμάς Πολίτης, Γεώργιος Μυλωνάς, Μανόλης Ανδρόνικος, Φώτης Κόντογλου, Θανάσης Απάρτης, Διδώ Σωτηρίου, Κάρολος Κουν, Δημήτρης Ψαθάς, ‘Έλλη Σουγιουλτζόγλου – Σεραϊδάρη γνωστή ως Nelly’s, Μανόλης Καλομοίρης, χωρίς να αναφέρουμε κωνσταντινοπολίτες, ανατολικοθρακιώτες και πολλούς / πολλές από τον ευρύτερο μικρασιατικό χώρο.
***
Συμμετέχοντας στην εκατονταετηρίδα της Μικρασιατικής Πληγής θα αναφέρουμε εργοβιογραφικά στοιχεία του Δημήτρη Γληνού, στηριγμένοι σε κείμενο του Γεώργιου Δ. Μπουμπού (Υπεύθυνου Αρχείων του Ιδρύματος Γληνού).
Ο Δημήτρης Γληνός γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1882, από φτωχή οικογένεια με καταγωγή από την Άνδρο. Σπούδασε φιλολογία στην Αθήνα. To 1908 παντρεύτηκε την Άννα Χρόνη και με την οικονομική στήριξη του πεθερού του έφυγε με τη σύζυγό του για μεταπτυχιακές σπουδές στην Ιένα και κατόπιν στη Λειψία. Στη Γερμανία, η γνωριμία του με τον Γ. Σκληρό τον εξοικείωσε με τις σοσιαλιστικές ιδέες και είχε αποφασιστική επίδραση στη μετέπειτα πορεία του. Το 1911, στην Αθήνα, δραστηριοποιήθηκε στον Εκπαιδευτικό Όμιλο όπου, μεταξύ άλλων, είχε και το συντονισμό της έκδοσης του περιοδικού του. Τοποθετημένος πολιτικά στην αριστερά του βενιζελισμού ο Γληνός, συνήθως σε συνεργασία με τους Αλ. Δελμούζο και Μ. Τριανταφυλλίδη, έδρασε για την επίλυση του γλωσσικού ζητήματος και την αναμόρφωση της εκπαίδευσης σε όλες τις βαθμίδες: σύνταξη εκπαιδευτικών νομοσχεδίων του 1913, διάταγμα Προσωρινής Κυβέρνησης (1917) για την εισαγωγή της δημοτικής στα σχολεία, οργάνωση της Παιδαγωγικής Ακαδημίας και του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (1924-26). Το 1926 εκτίμησε πως η δυνατότητα προώθησης και στερέωσης μιας ουσιαστικής εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης μέσω των κρατικών μηχανισμών ήταν μηδαμινή και αποφάσισε να απομακρυνθεί οριστικά από τα δημόσια αξιώματα. Την ίδια χρονιά ξεκίνησε την έκδοση του περιοδικού Αναγέννηση, με το οποίο συνεργάστηκαν τακτικά σημαντικοί διανοούμενοι. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 ο Γληνός στράφηκε καθαρότερα προς το μαρξισμό, προσεγγίζοντας σταδιακά το ΚΚΕ. Το 1934, μαζί με τον Κώστα Βάρναλη, επισκέφτηκε τη Σοβιετική Ένωση, μετά από πρόσκληση της ένωσης των Σοβιετικών συγγραφέων. Το 1936 εκλέχτηκε βουλευτής. Στη διάρκεια της 4ης Αυγούστου γνώρισε τη φυλακή και τις εκτοπίσεις αλλά και την πιο γόνιμη, από συγγραφική άποψη, περίοδο της ζωής του. Το 1940 δημοσιεύθηκε η μετάφραση του πλατωνικού «Σοφιστή» από τον Γληνό. Η εισαγωγή του σε αυτήν την έκδοση θεωρείται από τα σπουδαιότερα μνημεία της νεοελληνικής γραμματείας.
Στη διάρκεια της Κατοχής πρωταγωνίστησε στις διεργασίες για την ίδρυση του ΕΑΜ και συνέταξε το μανιφέστο «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ». Ο θάνατος τον βρήκε τα Χριστούγεννα του 1943, έπειτα από μια εγχείρηση και ενώ ετοιμαζόταν να μεταβεί στην Ελεύθερη Ελλάδα, προκειμένου να ηγηθεί της κυβέρνησής της.
Είναι αδύνατο να χωρέσει μια ζωή γεμάτη αγωνία και αγώνα, σε τόσα πεδία και στάδια, στο κείμενό μας. Θα περιοριστούμε σε κάποιες διατυπώσεις που διαχρονικά συνδέουν την εκπαίδευση με την κοινωνική και πολιτική αλλαγή.
«Η ελληνική αστική τάξη είναι αντιδραστική. Δεν γνώρισε και δεν έζησε καμιά από τις αρετές που αποτελέσανε την αξία, τον υπαρκτικό λόγο των αστικών τάξεων της Δύσης. Ούτε τη δίψα της απροκάλυπτης αλήθειας, ούτε το γενναίο πέταγμα της ελεύθερης έρευνας, ούτε το σεβασμό της ελευθερίας της συνείδησης, ούτε την τιμή προς τους δημιουργούς του καλύτερου μέλλοντος».
Το Μάρτη του 1927, μετά την πλήρη αντίθεση Δελμούζου-Γληνού, ο «Εκπαιδευτικός Όμιλος» διασπάστηκε. Ο Δελμούζος υποστήριζε ότι ο Όμιλος όφειλε να παραμείνει καθαρά εκπαιδευτικό σωματείο μακριά από την πολιτική, ενώ ο Γληνός ότι έπρεπε να λάβει σαφή πολιτικό προσανατολισμό, αφού: «κάθε σημαντική κοινωνική μεταρρύθμιση, άρα και η εκπαιδευτική, γίνεται με μέσο την πάλη των κοινωνικών τάξεων. Η ελληνική αστική τάξη ή καταπολεμεί άμεσα ή δεν επιδιώκει ειλικρινά μια ουσιαστική λαϊκή εκπαιδευτική μεταρρύθμιση».
Από το Σεπτέμβριο του 1926 ο Γληνός άρχισε στην Αναγέννηση σαφή στροφή προς το σοσιαλισμό. «Η λαϊκή εκπαιδευτική μεταρρύθμιση δεν μπορεί να έχει άλλο κοινωνικό φορέα και πρόμαχο, παρά τις κοινωνικές εκείνες τάξεις, που σαν αδικημένες αγωνίζονται να λυτρωθούν και να κατακτήσουν τα δικαιώματά τους». Και σε άλλο κείμενο: «Γιατί εμείς αγωνιζόμαστε για μια δικαιότερη και ανθρωπινότερη κοινωνία, λιγότερο υποκριτική, λιγότερο απάνθρωπη. Κι η δύναμη θα περάσει αργά ή γρήγορα στο μέρος της δικαιοσύνης».
Το 1940 δημοσιεύθηκε η μετάφραση του πλατωνικού «Σοφιστή» από τον Γληνό. Η εισαγωγή του σε αυτήν την έκδοση θεωρείται από τα σπουδαιότερα μνημεία της νεοελληνικής γραμματείας. Στη διάρκεια της Κατοχής πρωταγωνίστησε στις διεργασίες για την ίδρυση του ΕΑΜ και συνέταξε το μανιφέστο «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ»
Θα σταματήσουμε αφήνοντας να μιλήσουν για τον Δημήτρη Γληνό δύο σημαίνοντες αγωνιστές. Ο Γιάνης Κορδάτος που τον είχε δάσκαλο στη Σμύρνη, λέγει ανάμεσα στα άλλα: «Η ομιλία του ήταν μυσταγωγία και κεραυνός μαζί». Ο Κώστας Βάρναλης πάλι στο Παιδαγωγικό Φροντιστήριο λέγει για τον δάσκαλό του «Ο Γληνός είχε καθαρές ιδέες κι ήξερε να τις αναπτύσσει παστρικά και με τέχνη. Ο λόγος του γοήτευε με την αντικειμενικότητα των αληθειών του, με τη μαστοριά του ύφους του και με τη θέρμη της πίστης του…».
Το 1935 η δικτατορία του Κονδύλη τον εξορίζει στον Άη Στράτη μαζί με τον Κ. Βάρναλη. Κι ο Κ. Βάρναλης γράφει στο ποίημα «Στην εξορία»:
«Τυχερέ, κείνο το άθλιο δειλινό / σε δέσαν με το Δάσκαλο Γληνό. / Μεγάλα μάτια αστραφτερά, στητός / κι ατάραγος, πάνω απ’ τη μοίρα αφτός / Κοιτούσε την ερχόμενη ευδία / σα νευρικός απ’ την αηδία…»
***
Για τον Δημήτρη Γληνό και το έργο του χρωστούμε να πούμε πολλά, σε άλλη ευκαιρία. Το κείμενό μας ας θεωρηθεί ένας «πρόλογος» στο μεγάλο ζήτημα: «Οι ανθρωπιστικές σπουδές σήμερα.»
Ο φιλόξενος Δρόμος της Αριστεράς αξίζει να ανοίξει έναν διάλογο. Πολλοί και πολλές έχουν να καταθέσουν χρήσιμα …
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
