Είχα ακούσει κι είχα διαβάσει σκόρπια πράγματα για την ιστορία του σανατόριου στο Πήλιο και τον γιατρό Γιώργο Καραμάνη. Τα πιο πολλά είχαν σχέση με τον Άγγελο και την Άννα Σικελιανού, αφού εκεί άνθισε ο θυελλώδης τους έρωτας.
Ευτυχής συγκυρία έφερε στα χέρια μου μια πραγματικά μοναδική δουλειά στην οποία συνέπραξαν τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ) του Νομού Μαγνησίας και η Πνευμονολογική Κλινική του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Τίτλος του βιβλίου, που εκδόθηκε το 2013, Το πρώτο ορεινό σανατόριο – ένας αγώνας, πολλές ζωές. Η επιμέλεια και τα κείμενα είναι του Κωνσταντίνου Γουργουλιάνη και της Αννίτας Πρασσά. Περιλαμβάνεται πλούσιο αρχειακό υλικό και φωτογραφίες.
Ειδικότερα το βασικό κείμενο του βιβλίου, σε ταξιδεύει σα να ζεις μέσα στις σελίδες του Μαγικού Βουνού. Ο αγώνας του γιατρού να αντιμετωπίσει τη φυματίωση, που ήταν πραγματική μάστιγα, σε συγκλονίζει. Πρωτοπόρος, μαχητής, ακατάβλητος. Και μέσα σε όλα αυτά ζωντανεύουν ξεχωριστές προσωπικότητες, ενώ ο έρωτας παίζει τα δικά του παιχνίδια.
Είχα τη χαρά να συζητήσω γι’ αυτό το βιβλίο-απόκτημα με την κυρία Αννίτα Πρασσά, Δρ. Ιστορίας, προϊσταμένη των ΓΑΚ Μαγνησίας, που μελέτησε τα αρχεία και κατάφερε να μας μεταφέρει με τόσο γλαφυρό τρόπο την ιστορία αυτής της ιατρικής περιπέτειας.
Συνέντευξη στον Κώστα Στοφόρο
Τι περιλαμβάνει το βιβλίο για το «πρώτο ορεινό σανατόριο»;
Αναφέρεται στην ιστορία του σανατορίου Η Ζωοδόχος Πηγή που ίδρυσε το 1909 ο γιατρός Γιώργος Καραμάνης στα Χάνια του Πηλίου. Πρόκειται για το πρώτο στην Ελλάδα σανατόριο ύψους, το πρώτο ορεινό σανατόριο, που λειτούργησε μέχρι το 1964. Εκεί, χάρη στην ευαισθησία, την υποδειγματική αγάπη και αφοσίωση του γιατρού στους ασθενείς του, ιδιαίτερα στα προπολεμικά χρόνια, στην περίοδο της ακμής του, δημιουργήθηκαν ιδανικές συνθήκες για την καταπολέμηση του «χτικιού» της φυματίωσης, μιας ασθένειας ταμπού, αφού οι ασθενείς απομονώνονταν και ήταν κοινωνικά απόβλητοι.
Θα μπορούσατε να μας παρουσιάσετε ένα συνοπτικό διάγραμμα της δράσης του Καραμάνη;
Ο χαρισματικός ιατροφιλόσοφος Γιώργος Καραμάνης (1873-1964), από τη Δράκεια του Πηλίου, είναι ένα «μυθιστορηματικό πρόσωπο». Ευαισθητοποιημένος από τα φοιτητικά του χρόνια για τη φυματίωση και γοητευμένος από τις ανθρωπιστικές ιδέες του Πλάτωνα Δρακούλη, αναδείχθηκε, χωρίς υπερβολή, σε σπάνια μορφή της Ιατρικής, υπόδειγμα αλτρουισμού και ανθρωπιάς. Όταν ίδρυσε το σανατόριο, έδωσε αγώνα για να αντιμετωπίσει την καχυποψία και τις αντιδράσεις ακόμη και των συγχωριανών του που φοβούνταν τη μόλυνση της περιοχής από τους «χτικιασμένους» ασθενείς. Πρωτοστεγάστηκε σε ένα χάνι, όπου ο ίδιος έκανε τα πάντα: γιατρός, νοσοκόμος, φαρμακοποιός, καθαριστής, υπηρέτης, μάγειρας. Το κλίμα άρχισε να αντιστρέφεται υπέρ του τον Μάιο του 1912, όταν στο Β΄ Πανελλήνιο Φυματιολογικό Συνέδριο στον Βόλο παρουσίασε το σανατόριό του, αποσπώντας την αναγνώριση των συναδέλφων του. Στη συνέχεια επισκέφθηκε τα μεγάλα σανατόρια της Ευρώπης και το 1915 έφερε τον πρώτο στην Ελλάδα τεχνητό πνευμοθώρακα. Παράλληλα, μερίμνησε για τη σταδιακή ανέγερση νέου κτηρίου, πλήρως εξοπλισμένου.
Η φήμη και το κύρος του γρήγορα ξεπέρασαν τα ελληνικά σύνορα, νοσηλεύοντας ασθενείς από τα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή. Για τη θεραπεία της ασθένειας επένδυε και στην καλή ψυχική διάθεση, πιστεύοντας ότι για να γιατρευτεί το σώμα, θα πρέπει πρώτα να γιατρεύεται η ψυχή.
Μετά τον γάμο του με την, κατά πολύ νεότερη, βοηθό του Άννα Καμπανάρη, νέος αέρας φύσηξε στο σανατόριο. Η πρόσχαρη και φιλόδοξη διάθεσή της και η έντονη κοινωνικότητά της έδωσαν νέα πνοή στο Ίδρυμα, που έγινε πόλος έλξης πολλών ανθρώπων των Γραμμάτων και της Τέχνης, δημιουργώντας τον περίφημο λογοτεχνικό κύκλο του Πηλίου: Κωστής Παλαμάς, Γιώργος και Μαρώ Σεφέρη, Κων. Τσάτσος, Μανόλης Τριανταφυλλίδης, Αλέξανδρος Δελμούζος, Ροζέ Μιλλιέξ, Λιλίκα Νάκου, Αθηνά Ταρσούλη, Άγγελος Σικελιανός. Η Άννα, επίσης, το 1937 ίδρυσε το πρεβαντόριο Σπίτι των Παιδιών – Τα Χελιδόνια για παιδιά με ασθενικές τάσεις, ένα πρωτοποριακό ίδρυμα, όπου δίδασκε η παιδαγωγός Μαρία Αμαριώτου, ενώ για τη βιβλιοθήκη είχε μεριμνήσει ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης και για το πρόγραμμα μαθημάτων ο Αλέξανδρος Δελμούζος. Ανάμεσα στους μαθητές ήταν πολλά παιδιά επωνύμων: οι κόρες της Μάρως Σεφέρη, του Κων. Τσάτσου κ.ά.
Το σανατόριο δοκιμάστηκε ιδιαίτερα στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφύλιου, αλλά άντεξε. Στη διετία 1946-1947, χάρη στη συμφωνία με την εβραϊκή φιλανθρωπική οργάνωση της Αμερικής JOINT, παρείχε νοσηλεία σε Εβραίους φυματικούς που είχαν γλυτώσει από το Ολοκαύτωμα και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Επαναλειτούργησε το 1951 χάρη στη συμφωνία με το ΙΚΑ, αλλά με απίστευτες δυσκολίες και εμπόδια: διαφορετικές συνθήκες, φοβερή γραφειοκρατία, μεροληψία ΙΚΑ. Ο θάνατος του γιατρού το 1964 τον βρήκε καταχρεωμένο. Η προσφορά του όμως ήταν μεγάλη.
Για τις υπηρεσίες του, το 1933, βραβεύθηκε από τη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης, το 1939 τιμήθηκε από το «Σωτηρία» και το 1940 παρασημοφορήθηκε με τον Αργυρό Σταυρό του Τάγματος του Φοίνικος.
Ποιες είναι οι στιγμές-εικόνες που συγκρατείτε περισσότερο μελετώντας τα συγκεκριμένα αρχεία;
Είναι από τα ωραιότερα αρχεία που έχω ταξινομήσει και ερευνήσει. Θεωρώ πολύ τυχερό τον εαυτό μου, γιατί η μελέτη του μου επιφύλαξε πολύ δυνατές συγκινήσεις και εκπλήξεις. Το να ξεφυλλίζεις, παραδείγματος χάρη, άγνωστες επιστολές του Σικελιανού είναι από τις ωραίες εμπειρίες που μας επιφυλάσσει ο γοητευτικός κόσμος των αρχείων. Κυρίως με άγγιξε η προσέγγιση της ανθρώπινης διάστασης του Καραμάνη, ενός ανθρώπου πιστού στο καθήκον μέχρι το τέλος
Ο έρωτας της Άννας, συζύγου του Καραμάνη, με τον Άγγελο Σικελιανό, το διαζύγιο, ο γάμος με τον ποιητή, δίνουν μια μυθιστορηματική διάσταση. Τι σας αγγίζει περισσότερο σ’ αυτήν την ιστορία;
Με εντυπωσιάζει η ώριμη στάση του γιατρού, ο οποίος όχι μόνο συγχώρεσε την Άννα και τον Σικελιανό, αλλά τους στάθηκε πολύ δυνατά στη συνέχεια. Η αλληλογραφία αυτού του ερωτικού τριγώνου, που φυλάσσεται στα ΓΑΚ Μαγνησίας και ήρθε για πρώτη φορά στο φως της δημοσιότητας στο βιβλίο μας με τον Καθηγητή Κώστα Γουργουλιάνη το 2013, είναι αποκαλυπτική για το επίπεδο των μεταξύ τους σχέσεων, το πώς σκέπτονταν ο ένας για τον άλλον και τη βαθειά αλληλοεκτίμηση των δύο αντίζηλων.
Υπάρχουν κάποιες άλλες πρωτοβουλίες για την ανάδειξη της ιστορίας του;
Εκτός από την έκδοση και την έκθεση αρχειακού υλικού το 2013, έχουν γίνει δύο ντοκιμαντέρ για το θέμα: από τα ΓΑΚ Μαγνησίας (μπορείτε να τα βρείτε στο youtube.com) και από την Πνευμονολογική Κλινική του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Αυτόν τον καιρό με απασχολούν κάποιες άλλες ιστορίες ασθενών, που η Ιστορία συνήθως τις προσπερνά, αλλά η παρουσίασή τους στοχεύει να δείξει κατά πόσο το περιβάλλον του σανατορίου, όπου οι ασθενείς πάλευαν ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο, λειτουργούσε λυτρωτικά και το πώς οι ίδιοι βίωναν την προσωπική τους καθημερινή μάχη.
