Η ψηφιακή μετάβαση (μαζί με τον πόλεμο και την κλιματική κρίση) βρίσκεται στο επίκεντρο των προβληματισμών για την πορεία του σύγχρονου κόσμου. Ειδικά μετά την περίοδο της πανδημίας και τη, σε μαζική κλίμακα, δοκιμή πλειάδας ψηφιακών εργαλείων διαμεσολάβησης της κοινωνικής εμπειρίας (εργασία, εκπαίδευση, υγεία, εμπόριο κ.ά.), οι μετασχηματισμοί αυτοί φαίνεται να αποκτούν εκρηκτικό χαρακτήρα αγγίζοντας πλέον κάθε πτυχή της καθημερινότητας του ανθρώπου. Η αποκρυπτογράφηση αυτού του φαινομένου δεν είναι εύκολη υπόθεση τόσο γιατί πρόκειται για ένα φαινόμενο σε εξέλιξη (και μάλιστα ραγδαία επιταχυνόμενη) όσο και γιατί η κυρίαρχη αφήγηση που μυστικοποιεί / θεοποιεί την τεχνολογική πρόοδο –αλλά και η αντίστοιχη τεχνο-φοβική αντίδραση / αρνητικό της είδωλο– συσκοτίζει τις πραγματικές του διαστάσεις. Αναδεικνύεται λοιπόν η ανάγκη για μια ματιά, γνήσια ερευνητική που θα προσπαθήσει να φωτίσει διάφορες πτυχές του ζητήματος.
Τρεις πυλώνες
Στο επίκεντρο της ψηφιακής μετάβασης σήμερα είναι ο επιταχυνόμενος μετασχηματισμός μιας σειράς τομέων της παραγωγής, του εμπορίου, της κοινωνικής ζωής, της βιοιατρικής, του πολέμου μέσω της τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ). Ο μετασχηματισμός αυτός βασίζεται πάνω σε τρεις βασικούς πυλώνες.
1. Ο πρώτος είναι ο ασύλληπτος όγκος δεδομένων που συλλέγονται καθημερινά και αποθηκεύονται σε data center για μελλοντική επεξεργασία και αξιοποίηση. «Σκουπίδια» και «θησαυροί», ίχνη, ποσοτικά στοιχεία και αλληλεπιδράσεις αποτελούν τη βάση της ΤΝ θέτοντας σαφώς ερωτηματικά σχετικά με το ποιος κατέχει και διαχειρίζεται αυτά τα δεδομένα, και για ποιους σκοπούς. Τροποποιώντας σαφώς τα όρια μεταξύ ιδιωτικού και μη, δίνοντας τεράστια ισχύ σε όποιον έχει πρόσβαση στα δεδομένα αυτά και αφαιρώντας ισχύ από την κοινωνία και τους θεσμούς της.
2. Ο δεύτερος είναι η ενέργεια και οι πρώτες ύλες που απαιτούνται για να υποστηριχθεί η απαιτούμενη υπολογιστική ισχύς ώστε να αναπτύσσονται και να λειτουργούν όλα αυτά τα συστήματα. Την εποχή της κλιματικής κρίσης και της έλλειψης των πρώτων υλών (σπάνιες γαίες), η ανάπτυξη της ΤΝ αναδεικνύεται σε παράγοντα εκθετικά επιταχυνόμενης σπατάλης φυσικών πόρων.
3. Ο τρίτος είναι η ενσωμάτωση στους αλγορίθμους που αναπτύσσουν οι κολοσσοί του ψηφιακού καπιταλισμού όλης της συσσωρευμένης γνώσης, της ανθρώπινης δεξιότητας, των καταγεγραμμένων εμπειρικών δεδομένων, ακόμη και της συμπεριφοράς, των συναισθημάτων, των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων. Η υπαγωγή με λίγα λόγια της συλλογικής ανθρώπινης νόησης στις νόρμες της ψηφιακής αυτοματοποίησης.
Ποιος κερδίζει;
Και εδώ γεννιέται το πρώτο μεγάλο ερώτημα με σαφής πολιτικές προεκτάσεις. Ποιοι/ος μπορεί να αξιοποιήσει προς όφελος του την ψηφιακή μετάβαση (επηρεάζοντας σαφώς και την κατεύθυνση που αυτή θα πάρει); Σίγουρα οι εξελίξεις ευνοούν παίκτες με μεγάλη ισχύ, δικτυώσεις σε πλανητική κλίμακα (για αξιοποίηση αντιστοίχως μεγάλου όγκου δεδομένων), η πρόσβαση των οποίων σε νέες αγορές ευνοείται από το κυρίαρχο καταναλωτικό-πολιτιστικό πρότυπο. Δεν είναι έτσι τυχαία η συγκεντροποίηση που εμφανίζεται γύρω από τις μετρημένες στα δάκτυλα των χεριών, κυρίαρχες πολυεθνικές εταιρείες του κλάδου, που εξελίσσονται σε de facto «ιδιοκτήτες» της τεχνολογικής προόδου.
Οι πρωταγωνιστές αυτού του «ψηφιακού άλματος» υπόσχονται να διορθώσουν την «αναποτελεσματικότητα» που εμφανίζουν οι κρατικοί θεσμοί, οι παραγωγικές μέθοδοι, οι κοινωνικές σχέσεις, ακόμη και η ίδια η ανθρώπινη φύση να απαντήσουν στα μεγάλα πλανητικά προβλήματα και τις προκλήσεις του σύγχρονου κόσμου. Η «υπόσχεση» αυτή απορροφά τεράστια ποσά σε επενδύσεις καινοτομίας, τεράστια πολιτική ισχύ και ιδεολογική επιρροή, άσχετα αν επιβεβαιώνεται στην πράξη ή αν προετοιμάζει τους όρους για μια νέα φούσκα.
Και η Ελλάδα…
Η Ελλάδα δεν είναι έξω από αυτή την προοπτική. Η Ελλάδα 2.0, τα σχέδια ψηφιακού μετασχηματισμού, η τεχνολογική σύγκλιση συνδυάζουν ταυτόχρονα τις παραπάνω επιδιώξεις και τάσεις του κεφαλαίου, με την ελληνική ιδιαιτερότητα της αρπακτής, της κρατικοδίαιτης μπίζνας, της επαρχιώτικης λογικής. Κάπως έτσι η χώρα μας εντάσσεται στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας και στον τομέα αυτό, μετατρεπόμενη σε έναν κόμβο υπεργολαβιών, παροχής υπηρεσιών χαμηλής προστιθέμενης αξίας (βλ. data center, κέντρα υποστήριξης), με τους όποιους πυρήνες καινοτομίας (είτε αφορούν επιχειρήσεις, είτε εκπαιδευτικά ιδρύματα) να αναπαράγουν τα μοτίβα της εξάρτησης και του μεταπραττισμού που εμφανίζει συνολικά το ελληνικό παραγωγικό μοντέλο.
Τι σημαίνει όμως αυτή η συνθήκη για τις υποδομές, τα δίκτυα και την ψηφιακή ανεξαρτησία της χώρας; Πώς επηρεάζεται και πώς επηρεάζει το επίπεδο τεχνογνωσίας, τον ψηφιακό αλφαβητισμό κ.ά.; Ποιες δυνατότητες σπαταλιούνται από τον σημερινό κατακερματισμό του δυναμικού που απασχολείται στον κλάδο και πώς θα μπορούσαν να υπηρετήσουν μια άλλη λογική που σήμερα απουσιάζει; Για αυτά και άλλα ερωτήματα που αφορούν πιο συγκεκριμένα την ελληνική διάσταση του ζητήματος, θα επανέλθουμε σε επόμενο σημείωμα.
***
Η ημερίδα με θέμα «Οι προκλήσεις της ψηφιακής εποχής στην Ελλάδα και τον Κόσμο» θα πραγματοποιηθεί στην Θεσσαλονίκη, το Σάββατο 11 Ιανουαρίου, στο Κέντρο Διάδοσης Ερευνητικών Αποτελεσμάτων (ΚΕΔΕΑ) του ΑΠΘ. Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες στο siteτου συνεδρίου www.yparxiakoellada.gr.
