Σχεδιάσματα γεωπολιτικής με αφορμή ένα ταξίδι στην Ινδοκίνα
του Γιώργου Λιερού
Είκοσι έξι Νοεμβρίου 2016, Ντιέν Μπιέν Φου, πολύ πρωί, ψιλόβροχο, το μικρό λεωφορείο ακολουθεί τον επαρχιακό δρόμο. Ριζοχώραφα, βουνά με πυκνή ζούγκλα, ξανά ριζοχώραφα, λίμνες. Ο προορισμός είναι το στρατηγείο απ’ όπου ο στρατηγός Γκιάπ διεύθυνε την πολιορκία του Ντιέν Μπιέν Φου την άνοιξη του 1954. Λίγες ώρες αργότερα θα επιστρέψουμε πίσω στην πόλη του Ντιέν Μπιέν Φου, μια σύγχρονη, περιποιημένη, καθαρή, επαρχιακή πόλη 100.000 κατοίκων. Λόφος Α1, λίγες δεκάδες μέτρα από το κέντρο της πόλης, συρματοπλέγματα, οι γραμμές των χαρακωμάτων, κρατήρες από τις εκρήξεις, υπόγεια τούνελ, κατεστραμμένα τανκς και στα πόδια του λόφου το στρατιωτικό νεκροταφείο όπου είναι θαμμένοι χιλιάδες νεκροί στρατιώτες, παιδιά που αν ζούσαν σήμερα θα χαίρονταν εγγόνια και δισέγγονα – είναι ακριβό το τίμημα της αθανασίας. Στο λόφο πάνω στο γρασίδι, κάτω από τα πανύψηλα πια δέντρα που έχουν φυτρώσει εντωμεταξύ, νεαρά νεόνυμφα ζευγάρια, κοπέλες με τα νυφικά, αγόρια με τα γαμπριάτικα βγάζουν τις γαμήλιες φωτογραφίες.
Το Ντιέν Μπιέν Φου είναι προορισμένο να διαρκέσει όσο η ανθρωπότητα. «Είναι το Βαλμύ των αποικιοκρατούμενων λαών» έλεγε το 1962 ο αλγερινός πατριώτης Φερχάτ Αμπάς, «η 14η Ιουλίου της αποαποικιοποίησης» σύμφωνα με τα λόγια Ζαν Πουζέ, πρώην αξιωματικού του γαλλικού εκστρατευτικού σώματος στην Ινδοκίνα. Ποιος όμως είναι σήμερα, 37 χρόνια μετά την απελευθέρωση της Σαϊγκόν (1975), ο απολογισμός των αγώνων εναντίον της αποικιοκρατίας, αγώνων για την εθνική ανεξαρτησία, που δέσποσαν στην ιστορική πραγματικότητα για τουλάχιστον 30 χρόνια (1945 – 1975); Ποιο είναι το Βιετνάμ που γεννήθηκε μετά από τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, ο οποίος ήταν πεισματώδης και προπάντων αδιάκοπος και ξεκίνησε πολύ πριν από την ίδρυση του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ινδοκίνας το 1930, ήδη με το που πάτησαν το πόδι τους οι Γάλλοι στην Ινδοκίνα το 1858; Άξιζε τον κόπο το αποτέλεσμα, τα 4 εκατομμύρια νεκρούς μόνο των τελευταίων δεκαετιών του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα; το Ντιέν Μπιέν Φου ήταν ένα «συμβάν», το μοναδικό κατόρθωμα εκατοντάδων χιλιάδων χωρικών, χιλιάδων στρατιωτών και μιας χούφτας στελεχών. Ποιο όμως είναι το σημάδι του Ντιέν Μπιέν Φου στην ιστορική πραγματικότητα σήμερα; που μπορούμε να αναγνωρίσουμε τη διαδικασία αλήθειας, που έφερε στον κόσμο; ποιες είναι οι ιστορικές του συνέχειες; η «αιώνια» ύπαρξή του;
Για το Βιετναμέζικο εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα ο αγώνας για την ανάκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας ήταν επίσης αγώνας για την οικοδόμηση μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας. Και όμως, αν αφήσουμε στην άκρη τον σοσιαλισμό, ο εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας στο Βιετνάμ ήταν πετυχημένος. Όχι μόνο νίκησε τη Γαλλία και τις ΗΠΑ αλλά επίσης δημιούργησε ένα εθνικό κράτος, όχι βέβαια σοσιαλιστικό, το οποίο όμως είναι σε θέση να αποφασίζει το ίδιο ποιοι είναι οι φίλοι και οι εχθροί του – το Βιετνάμ «υπάρχει στη σφαίρα του πολιτικού» θα έλεγε ο Κ. Σμιτ – ,έχει τα αναγκαία πληθυσμιακά, οικονομικά, στρατιωτικά, μεγέθη ώστε να είναι ανεξάρτητο δρώντας στο σημερινό διεθνές σύστημα, ενώ στο εσωτερικό αποτελεί ένα συμπαγές σε γενικές γραμμές ηγεμονικό σύστημα ικανό να εντάξει την ιδιωτική κοινωνία στην τάξη του. Για να το πούμε με άλλα λόγια: σήμερα οι Βιετναμέζοι έχουν κράτος, ένα ανεξάρτητο κράτος, ανοιχτό βέβαια στην παγκόσμια αγορά, αλλά ικανό να διαπραγματεύεται μαζί της και να βάζει τους όρους του. Το βιετναμικό κράτος είναι ένας υπολογίσιμος διεθνής παίκτης, το ίδιο ισχύει και για αρκετά ακόμα κράτη της Άπω Ανατολής, μερικά μάλιστα από τα οποία έφτασαν σε ισοδύναμο επίπεδο κρατικής ισχύος ακολουθώντας εντελώς διαφορετικές διαδρομές όπως π.χ. η Ινδονησία. Στον αντίποδα των «πετυχημένων» εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων της μακρινής Ανατολής (προφανώς όχι όλων, βλέπε π.χ. Καμπότζη) βρίσκεται η παταγώδης αποτυχία του αραβικού εθνικισμού, πολλών εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων στην Αφρική, ο μέτριος απολογισμός της Λατινικής Αμερικής κλπ.
Τι εξηγεί την επιτυχία των μεν και την αποτυχία των δε, οι οποίες, εν πολλοίς, διαμόρφωσαν το σύγχρονο γεωπολιτικό τοπίο και έδωσαν τη μετατόπιση του κέντρου βάρους της πλανητικής ισχύος από την Ευρώπη και τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό; Ποια είναι η θέση των «επιτυχημένων» και των «αποτυχημένων» στον νέο κόσμο που δημιούργησε η παγκοσμιοποίηση; Ποια η τύχη του εθνικού κράτους γενικά; Εστιάζοντας στο Βιετνάμ, πρέπει να σημειώσουμε, εισαγωγικά, ότι το βιετναμικό κράτος – και το κινεζικό το οποίο ήταν και το πρότυπό του – είχε πολύ πριν τη νεωτερικότητα ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά του νεωτερικού ολοκληρωμένου κράτους. Η κοινωνία υπαγόταν σε μεγάλη έκταση στην κρατική τάξη, δεν είχε μια εξωτερική σχέση μαζί της. Ο νομικός κώδικας Χονγκ Ντουκ, που εκδόθηκε κατά τη βασιλεία του Λε Θαν Τονγκ (1460 – 1497) και παρέμεινε σε ισχύ μέχρι και τον 19ο αιώνα, προσπαθούσε να ρυθμίσει το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων.
Στην εποχή των Λε ακόμα και η τοπική διοίκηση ήταν στα χέρια της γραφειοκρατίας των λόγιων (Μανδαρίνων). Επικεφαλής των αγροτικών κοινοτήτων, δηλαδή της βασικής ιστορικής δομής της χώρας, διορίζονταν κρατικοί υπάλληλοι. Οι λόγιοι, η ιθύνουσα τάξη, επιλέγονταν μέσα από διαγωνισμούς στους οποίους τυπικά είχε δικαίωμα συμμετοχής και ο γιος του φτωχότερου αγρότη. Το παραδοσιακό Βιετνάμ στις καλύτερες στιγμές της ιστορίας του ήταν μια έντονα στρατιωτικοποιημένη κοινωνία. Στις αρχές του 15ου αιώνα σε ένα πληθυσμό 5,2 εκατομμυρίων, εναντίον των Μινγκ στρατεύτηκαν 250.000 στρατιώτες και με την ειρήνη ο αριθμός τους περιορίστηκε σε 100.000 κληρωτούς – όχι μισθοφόρους. Πρόκειται για αριθμούς στρατιωτικής κινητοποίησης που ουδέποτε κατάφερε όχι να φτάσει, ούτε καν να πλησιάσει η αυτοκρατορική Ρώμη. Οι σπουδαστές, ακόμα και η αυτοκρατορική αυλή, επιστρατεύονταν για να πάρουν μέρος στις αγροτικές εργασίες ή στην επείγουσα επισκευή φραγμάτων – μια πρακτική που θα ακολουθήσει πολύ αργότερα το Μαοϊκό καθεστώς.
Οι καινούργιες δυναστείες έβγαιναν μέσα από τις αγροτικές εξεγέρσεις και, ειδικά στο Βιετνάμ, ακόμα πιο συχνά μέσα από την παλλαϊκή κινητοποίηση για την απόκρουση μιας ξένης εισβολής. Λόγω της αλληλοδιείσδυσης κράτους και κοινωνίας υπήρχε μια ισχυρή εθνοτική συνείδηση η οποία διαχεόταν σε ευρύτατα στρώματα του πληθυσμού. Αυτός ο πληθυσμός πολύ πριν το νεωτερικό έθνος-κράτος είχε πολλά από τα γνωρίσματα ενός ενωμένου πολιτικά λαού και αποτελούσε μια (εθνική;) φαντασιακή κοινότητα. Η αυτοκρατορική γραφειοκρατία επιτελούσε πολλές από τις λειτουργίες του ευρωπαϊκού απολυταρχικού κράτους, αν και χωρίς την ανεπτυγμένη οικονομική βάση του τελευταίου. Το κράτος που κατέλυσαν τα γαλλικά στρατεύματα, ιδρυμένο το 932 μ.Χ., είχε πίσω του μια αδιάλειπτη συνέχεια 1.000 ετών. Ευθύς εξαρχής η αντίσταση στη γαλλική κατοχή δεν μπορούσε παρά να είναι λυσσώδης.
Μέσα στο προαποικιακό Βιετνάμ υπήρχαν ήδη εν σπέρματι οι κοινωνικές δυνάμεις που επρόκειτο να διεξαγάγουν τον απελευθερωτικό αγώνα υπερβαίνοντας τον εαυτό τους και αφομοιώνοντας με δόκιμο τρόπο, στη δική τους βάση, τα νεωτερικά πολιτισμικά στοιχεία.
Όπως παρατηρεί ο Νγκουιέν Κακ Βιέν, οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, ιδίως εκείνες της γιακωβίνικης παράδοσης, έγιναν αποδεκτές χωρίς δυσκολία από τα κομφουκιανά πνεύματα, ενώ ο κομφουκιανισμός που ουσιαστικά είχε εθνικιστικό χαρακτήρα και βασιζόταν στο κοινωνικό πρόβλημα, είχε προετοιμάσει το έδαφος για τη διείσδυση του μαρξισμού. Το αποικιοκρατούμενο Βιετνάμ είχε ήδη πίσω του μια σπουδαία «εθνική» παράδοση – εθνική πριν το έθνος-κράτος – και διέθετε τις κοινωνικές εκείνες δυνάμεις που μπορούσαν να αναλάβουν το πέρασμα από την παραδοσιακή στη μοντέρνα κοινωνία μέσα από τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Με μια στιβαρή κρατική παράδοση 1.000 ετών το ελεύθερο Βιετνάμ δεν θα μπορούσε σε καμία περίπτωση να καταντήσει ένα αποτυχημένο κράτος. Οι Βιετναμέζοι ξέρουν από κράτος. Όχι τυχαία ο Χο Τσι Μινχ και ο Γκιαπ ήταν παιδιά λόγιων, ο πατέρας του Χο Τσι Μινχ είχε πάρει ενεργό μέρος στην εξέγερση των λόγιων στο τέλος του 19ου αιώνα.
Εθνικό κράτος και κομφουκιανός τρόπος ηγεμονίας
Και τι σημαίνει η συγκρότηση ενός έθνους-κράτους όταν αμέσως μετά, με την έλευση της παγκοσμιοποίησης και την παρακμή όλων των μηχανισμών εθνικής ολοκλήρωσης (κράτος πρόνοιας, κοινοβουλευτική δημοκρατία, γενική στρατιωτική θητεία), το έθνος-κράτος αρχίζει να σβήνει; Μια τέτοια ένσταση όμως – που θα μπορούσε να προβάλει ένας φιλελεύθερος της αριστεράς – εμπεριέχει δύο τουλάχιστον σημαντικά σφάλματα καθώς:
– Ο κόσμος παραμένει πολυκεντρικός, η σύγχρονη παγκοσμιοποίηση δεν είναι μία συγκεντρωτική αυτοκρατορία (οργανωμένη π.χ. γύρω από την ηγεμονία των ΗΠΑ) αλλά ένα σύστημα πολλαπλών εξουσιαστικών δρώντων, μερικοί από αυτούς τους δρώντες είναι πολιτικά κυρίαρχα κράτη, κράτη που «υπάρχουν στη σφαίρα του πολιτικού», δηλαδή αποφασίζουν τα ίδια για τους φίλους και τους εχθρούς τους. Οι συγκρούσεις και οι ανταγωνισμοί των κρατών είναι μέρος της παγκοσμιοποίησης, ο κόσμος μας δεν αποτελείται μόνο από αγορές, ΜΚΟ και υπερεθνικούς οργανισμούς. Βέβαια τα μεγέθη που πλέον πρέπει να έχει ένα κράτος για «να υπάρξει στη σφαίρα του πολιτικού» είναι πολύ μεγαλύτερα και οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες δεν ανταποκρίνονται σε αυτά. Αυτό που τελειώνει, συνυπολογιζόμενης και της υποβάθμισης της Ευρώπης στο παγκόσμιο γίγνεσθαι, είναι η ανεξάρτητη πολιτική ύπαρξη των περισσότερων ευρωπαϊκών κρατών, όχι το κράτος γενικά.
– Το λυκόφως του έθνους-κράτους αφορά μόνο την παρακμή ενός τρόπου ηγεμονίας που συγκροτήθηκε στη συνέχεια των ευρωπαϊκών δημοκρατικών επαναστάσεων και ο οποίος σήμερα με την παγκοσμιοποίηση πράγματι σβήνει. Όμως την ίδια περίοδο τα κράτη της Μακρινής Ανατολής αναδεικνύονται σε μείζονες συντελεστές της σημερινής μετατόπισης του κέντρου βάρους του σύγχρονου κόσμου προς τον Ειρηνικό [1]. Τα κράτη αυτά δομούνται στη βάση ενός τρόπου ηγεμονίας, ο οποίος διαφέρει από εκείνον του ευρωπαϊκού εθνικού κράτους – έναν τρόπο ο οποίος αντλεί από την κομφουκιανή παράδοση.
Τόσο ο δυτικοευρωπαϊκός, (το δημοκρατικό έθνος-κράτος) όσο και ο σημερινός κομφουκιανός (το σύγχρονο ολιγαρχικό κράτος στην Άπω Ανατολή), τρόπος ηγεμονίας προϋποθέτουν, και οι δύο, τον ατομισμό και την εκκοσμίκευση, αναφέρονται σε έναν ενωμένο πολιτικά λαό, σε μια εθνική φαντασιακή κοινότητα, σε μια πολιτικά οργανωμένη κοινωνία που φροντίζει στοιχειωδώς το κάθε μέλος της. Όμως:
– Στον δυτικοευρωπαϊκό τρόπο, η κοινωνία ολοκληρώνεται στην πολιτική σφαίρα, η οποία διακρίνεται αυστηρά από την ιδιωτική. Θεμέλιό του είναι η αντιπροσωπευτική δημοκρατία, η ισότητα των αφηρημένων πολιτών (πολιτών που εκλαμβάνονται ως ίσοι μόνο αφού έχουν απεκδυθεί τις συγκεκριμένες τους ιδιότητες – π.χ. κεφαλαιοκράτες/εργάτες – οι οποίες αφορούν την ιδιωτική κοινωνία).
– Στον κομφουκιανό τρόπο η πραγμάτωση του κοινωνικού ανθρώπου συντελείται μέσα στην αρμονία της κοινωνικής ιεραρχίας, η οποία ξεκινάει από την «αυτοκρατορική αυλή» και φτάνει μέχρι την τελευταία οικογένεια. Το κλειδί εδώ είναι α) η αρμονία, β) το συνεχές της κοινωνικής ιεραρχίας ανάμεσα στη δημόσια (πολιτική) σφαίρα και την ιδιωτική.
Φυσικά εδώ πρόκειται μόνο για δύο τυπικά σχήματα και στην πράξη οι σύγχρονες κοινοβουλευτικές ολιγαρχίες – το πιο διαδεδομένο πολιτικό καθεστώς την εποχή της παγκοσμιοποίησης – αντλούν και από τα δύο παραδείγματα. Προφανώς, επίσης, δεν πρέπει να μπερδεύουμε αυτά τα κράτη της Μακρινής Ανατολής με τους καθ’ ημάς ολοκληρωτισμούς, ούτε ηγέτες όπως ο Χο Τσι Μινχ (και ο Μάο) με ανθρώπους όπως ο Νάσερ, ο Σαντάμ Χουσεΐν, ή οι Άσαντ, πατέρας και υιός, (τους οποίους θαυμάζει μέρος της ελληνικής αριστεράς μαζί με όλη την ευρωπαϊκή φασιστική ακροδεξιά). Οι λόγιοι, ήδη από την εποχή της δυναστείας των Χαν, είχαν κατοχυρώσει το δικαίωμα της επίπληξης του ηγεμόνα και αναγνώριζαν στον εαυτό τους το δικαίωμα της ουράνιας εντολής (της τυραννοκτονίας).
Στο σημερινό Βιετνάμ δεν υπάρχει βέβαια κοινοβουλευτική δημοκρατία ή πολυκομματισμός, όμως υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι (π.χ. πρόεδροι κοινοβουλευτικών επιτροπών) ή προβεβλημένες από το καθεστώς προσωπικότητες προβαίνουν κατά καιρούς σε σφοδρές κριτικές κρατικών πολιτικών, κριτικές που τυγχάνουν ευρείας δημοσιότητας. Σε όλους τους χώρους τουριστικού ενδιαφέροντος πωλείται μεταφρασμένη σε πολλές γλώσσες μια συνοπτική ιστορία του Βιετνάμ, που στέκεται κριτικά απέναντι στο σημερινό καθεστώς και είναι γραμμένη από τον Νγκουιέν Κακ Βιέν, ο οποίος το 2001 (μετά θάνατον) τιμήθηκε με το βραβείο του Κράτους του Βιετνάμ. Ο Νγκουιέν Κακ Βιέν, το 1991, με δημόσια τοποθέτησή του διεκδίκησε «τις ελευθερίες του τύπου, του συνεταιρίζεσθαι, της διαδήλωσης, των απεργιών και των εκλογών». Ο τοπικός τύπος εκφράζεται με συμπάθεια για τις άγριες απεργίες που ξεσπούν στις ξένες επιχειρήσεις. Γνωστοί στρατηγοί παίρνουν θέση δημόσια εναντίον της καταστροφής των δασών ή των παραδοσιακών πόλεων, μάλιστα από στρατιωτικούς έχει εκδοθεί μια σημαντική οικολογική επιθεώρηση.
Βέβαια, πέρα απ’ αυτά τα σκόρπια στοιχεία που μπορούν απλώς να μας υποψιάσουν για τις δομές εξουσίας σ’ αυτόν τον τρόπο ηγεμονίας, μια σοβαρή και σε βάθος μελέτη εκκρεμεί. Χωρίς όμως αυτήν τη μελέτη καμία ιστορία της πολιτικής εξουσίας ή θεωρία του κράτους δεν μπορεί να σταθεί καθώς θα είναι καταδικασμένη σ’ ένα απαράδεκτο, συσκοτιστικό της σύγχρονης πραγματικότητας, ευρωκεντρισμό.
Και ο σοσιαλισμός; Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ποτέ δεν ήταν στο πρόγραμμα. Ο σκοπός ήταν ένα ισχυρό και πολιτικά κυρίαρχο κράτος του Βιετνάμ, ο κρατικός σχεδιασμός και μετά η οικονομία της αγοράς ήταν τα μέσα. Σχεδόν σε καμία φάση του αγώνα (με πιθανή εξαίρεση τον Σεπτέμβριο του 1945 στη Σαϊγκόν) η εργατική τάξη δεν είχε έναν αυτόνομο ιστορικό ρόλο και αυτό είναι μια σημαντική διαφορά από την Κινεζική Επανάσταση. Όμως δεν είναι μόνο σκληρό και οπωσδήποτε άδικο, να κρίνει κανείς από την ασφάλεια της εκ των υστέρων γνώσης του αποτελέσματος τα οράματα διαδοχικών γενεών, τα ιδανικά εκατομμυρίων ανθρώπων. Είναι επίσης και λάθος γιατί έτσι μας διαφεύγουν τα υπόγεια ρεύματα, η ιστορία από τη σκοπιά των από κάτω, απειράριθμες διαδικασίες αλήθειας που γεννήθηκαν κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα και θα οδηγήσουν, όταν δεν θα το περιμένει κανένας, στους αυριανούς ξεσηκωμούς, τους αυριανούς αγώνες για την ελευθερία. Και κάτι ακόμα: η ειλικρίνεια με την οποία ορισμένα βιετναμικά κείμενα θέτουν τα προβλήματα, είτε κατά την εφαρμογή του κρατικού καπιταλισμού, είτε κατά την υιοθέτηση του άγριου καπιταλισμού – το βάθος των προσεγγίσεών τους – τα κάνουν ιδιαίτερα χρήσιμα στη συζήτηση για τα ζητήματα της μετάβασης. Οι Βιετναμέζοι δεν κρύβουν τα προβλήματα κάτω απ’ το χαλί – είναι κι αυτό μια αρετή της κομφουκιανής παράδοσης.
17-1-2017
[1] Μιλώντας για μετατόπιση στον Ειρηνικό συνυπολογίζουμε και δεν αγνοούμε τον ρόλο των ΗΠΑ, ο οποίος σε αντίθεση με εκείνον της Ευρώπης παραμένει πάντοτε σημαντικός.
