Δεν πρόλαβε να στεγνώσει το μελάνι από το κείμενο της ομιλίας του Ντ. Τραμπ στο Νταβός για την αμερικανική αγορά των μετοχών που «σπάει το ένα ρεκόρ μετά το άλλο», έχοντας καταγράψει 84 ρεκόρ και άνοδο της τάξης του 30% από την εκλογή του, και ήρθαν τα κακά μαντάτα. Οι παγκόσμιες χρηματιστηριακές αγορές, με την έναρξη του Φλεβάρη, μπήκαν σε απότομη καθοδική τροχιά. Ο δείκτης Dow Jones, την περασμένη Δευτέρα 5/2, κατέγραψε την μεγαλύτερη απώλεια στην ιστορία του πέφτοντας κατά 1.200 μονάδες (- 4,6%). Η πτώση την επόμενη μεταφέρθηκε στις αγορές της Ασίας (- 4,7% η Ιαπωνία) και στην Ευρώπη (- 2,5%).Την Τρίτη οι
αγορές ανέκαμψαν μερικώς από τις μεγάλες «βουτιές» όμως η ανησυχία πλέον είναι διάχυτη παγκόσμια. Η συνολική εικόνα είναι κατάσταση αβεβαιότητας και φόβου για τα πολύ χειρότερα.
Το μεγαλείο της παγκόσμιας οικονομίας-καζίνο
Ο δείκτης «φόβου» VIX / CBOE, που μετρά τη μεταβλητότητα των αγορών ξεπέρασε στην αρχή της εβδομάδας το 50, που αποτελεί το επίπεδο συναγερμού, μέγεθος που είχε και τον Αύγουστο 2015 όταν σημειώθηκε μια μεγάλη πτώση (διόρθωση) στις αγορές με σημαντική χρονική διάρκεια. Για να γίνει κατανοητό το μέγεθος του «φόβου» και της απότομης μεταβολής του, σημειώνουμε ότι ο δείκτης τη Δευτέρα ανέβηκε κατά 115% ή 37,3 μονάδες.
Η παγκόσμια «βουτιά» των χρηματιστηρίων είχε σαν συνέπεια τη διαγραφή μεγάλης αξίας στα «χάρτινα» περιουσιακά στοιχεία. Το συνολικό κόστος της πτώσης ανήλθε σε 4 τρισ. δολάρια παγκόσμια. Μόνο στις ΗΠΑ για τους 500 πιο πλούσιους στον κόσμο η ζημιά από το αμερικανικό χρηματιστήριο τη Δευτέρα ήταν 114 δισ. δολάρια.
Στην εποχή της χρηματιστικοποίησης της παγκόσμιας οικονομίας η θέση των αγορών είναι ο καθοριστικός παράγοντας των εξελίξεων και όχι η πορεία της πραγματικής οικονομίας. Ας θυμηθούμε τι έγινε το 2007-2008, με την προηγούμενη χρηματοπιστωτική κρίση, και πως μεταφέρθηκε στην πραγματική οικονομία. Στο παγκόσμιο καζίνο των χρηματοπιστωτικών αγορών η «λογική» που ακολουθείται είναι 80% ψυχολογία και κερδοσκοπία και μόλις 20% πραγματική οικονομία, μάλιστα όχι για την τρέχουσα συγκυρία αλλά προεξοφλώντας τα μελλούμενα
Οι ερμηνείες γύρω από αυτές τις εξελίξεις είναι πολλές. Κορυφαίοι οργανισμοί και μελετητές συνιστούν ψυχραιμία, εκτιμώντας ότι η πτώση είναι προσωρινή και δεν δικαιολογείται από την κατάσταση της παγκόσμιας οικονομίας η οποία βρίσκεται σε φάση μεγέθυνσης. Πρόσφατα το ΔΝΤ αύξησε τις εκτιμήσεις του για το ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ παγκόσμια στο 3,7% για το 2018 έναντι 3,6% το 2017. Η ανάπτυξη στις ΗΠΑ είναι πολύ ισχυρή (3%) τα τρία τελευταία τρίμηνα 2017. Ανοδικά, αν και αρκετά πιο πίσω, κινείται και η Ευρώπη. Όμως η ανησυχίες υπάρχουν και δεν δείχνουν να υποχωρούν, αν λάβουμε υπόψη την πορεία των αγορών μέχρι την ώρα που γράφεται το άρθρο.
Στην εποχή της χρηματιστικοποίησης της παγκόσμιας οικονομίας η θέση των αγορών είναι ο καθοριστικός παράγοντας των εξελίξεων και όχι η πορεία της πραγματικής οικονομίας. Ας θυμηθούμε τι έγινε το 2007-2008, με την προηγούμενη χρηματοπιστωτική κρίση, και πως μεταφέρθηκε στην πραγματική οικονομία. Στο παγκόσμιο καζίνο των χρηματοπιστωτικών αγορών η «λογική» που ακολουθείται είναι 80% ψυχολογία και κερδοσκοπία και μόλις 20% πραγματική οικονομία, μάλιστα όχι για την τρέχουσα συγκυρία αλλά προεξοφλώντας τα μελλούμενα.
Το τι θα γίνει τελικά κανείς δεν μπορεί να το πει με βεβαιότητα. Μετά τις «βουτιές» υπάρχει μια ισορροπία τρόμου, αναμένοντας την κατεύθυνση πάνω, κάτω ή συνεχής διακύμανση με αβεβαιότητες. Όμως υπάρχουν μια σειρά παράγοντες αυτοτροφοδοτούμενοι της λογικής καζίνο που μπορεί να παίξουν ένα απρόβλεπτο, καθοριστικό, ρόλο στην κάθοδο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ανεξέλεγκτη χρήση των παραγώγων. Τα παράγωγα χρηματιστηριακά προϊόντα έχουν ξεφύγει από την αρχική τους λογική, της αντιστάθμισης του κινδύνου και αποτελούν ένα καθαρά κερδοσκοπικό μηχανισμό με πολλαπλασιαστικές επιπτώσεις. Στην ουσία πρόκειται πλέον για στοιχήματα χωρίς όρια, σχετικά με το τι θα συμβεί σε κάποιο χρηματιστηριακό μέγεθος. Αυτά τα στοιχήματα συνολικά είναι πολλαπλάσιας αξίας από την αποτίμηση των ίδιων των αγορών.
Ένα καθαρό παράδειγμα «ρουλέτας» είναι τα στοιχήματα για την πορεία του δείκτη φόβου. Τα συνολικά στοιχήματα που προβλέπουν το δείκτη στα επίπεδα που ήταν πριν την εκτίναξη των τελευταίων ημερών, εκτιμώνται σε 1,5 τρισ. δολάρια. Όμως ο δείκτης είναι πλέον σημαντικά υψηλότερα από ότι ήταν πριν ένα μήνα και οι συμμετέχοντες στο στοίχημα, για να σταματήσουν να χάνουν, θα πρέπει να βρουν ρευστότητα για να καλύψουν (κλείσουν) το άνοιγμα που έχουν (τη θέση τους στο παράγωγο). Με αυτά τα δεδομένα σε προχθεσινή της έκθεση η Barclays εκτιμά ότι μπορεί να χρειαστεί να πουληθούν άμεσα μετοχές αξίας 225 δισ. δολαρίων για να καλυφθεί το κενό του αποτυχημένου στοιχήματος. Συνεπώς από ένα παράγοντα που δεν έχει καμία σχέση με την οικονομία μπορεί να δούμε τις επόμενες μέρες εξελίξεις «απίθανες», πολύ πιο ραγδαίες από ότι είδαμε τη Δευτέρα.
Είναι ήδη γνωστό ότι ένας παράγοντας που επέτεινε την πτώση στις 5/2 στις ΗΠΑ ήταν η ενεργοποίηση των αυτοματοποιημένων πωλήσεων. Οι υπολογιστές στους οποίους είναι καταχωρημένες αυτόματες εντολές, μόλις συμβεί το γεγονός που τις ενεργοποιεί (π.χ. πτώση κάτω από κάποιο όριο), προχωρούν σε μαζικές πωλήσεις αγνοώντας τα οικονομικά δεδομένα και την ψυχολογία. Οι μηχανές ενεργώντας αυτόματα διαμορφώνουν ένα κλίμα πανικού στην αγορά που μπορεί να γίνει ανεξέλεγκτο.
Μεγάλες «φούσκες» στον ορίζοντα
Εκτός όμως από την ψυχολογία και τα στοιχήματα υπάρχουν και εγγενή προβλήματα στην κατάσταση των αγορών, ιδιαίτερα σήμερα.
Το πρώτο αφορά τη «φούσκα» των αγορών, τη σχέση του ύψους των αγορών συγκριτικά με την πραγματική οικονομία. Βλέποντας που βρίσκονται σήμερα οι δείκτες, ιδιαίτερα στις αναπτυγμένες χώρες, συγκριτικά με τις επιδόσεις τους πριν και μετά την κρίση 2007-2008, το συμπέρασμα είναι προφανές, οι αγορές «έχουν ξεφύγει». Έχουν αυτονομηθεί από την πραγματική οικονομία και τον ρυθμό μεγέθυνσής της. Έχουν αυξηθεί δυσανάλογα τόσο πολύ και αποτελούν πλέον μια «φούσκα». Ενδεικτικό αποκορύφωμα αυτής της αυτονόμησης είναι η εξέλιξη των παραγώγων. Από 600 τρισ. δολάρια το 2010 έφτασαν το ένα τετράκις το 2013 και τώρα θα πρέπει να ξεπερνούν τα 1,6, όταν το παγκόσμιο ΑΕΠ είναι μόλις 75 τρισ. δολάρια. Ο επί πολλά χρόνια επικεφαλής της FED (Αμερικανική Κεντρική Τράπεζα) και «γκουρού» των αγορών Άλαν Γκρίσπαν με αφορμή τις τελευταίες εξελίξεις στις αγορές μίλησε για φούσκες «Έχουμε δύο φούσκες: Μια στην αγορά μετοχών και μια στην αγορά ομολόγων».
Το δεύτερο αφορά την αντίστοιχη «φούσκα» του παγκόσμιου χρέους. Στο τέλος Σεπτεμβρίου 2017 ανερχόταν σε 226 τρισ. δολάρια και αντιστοιχούσε σε πάνω από 300% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Η φούσκα του χρέους την τελευταία δεκαετία, σε συνθήκες πολύ χαμηλών επιτοκίων ή ακόμα και αρνητικών στον αναπτυγμένο κόσμο, αυξήθηκε με ρυθμούς πολύ υψηλότερους από το ΑΕΠ. Από το τέλος 2007 έχει αυξηθεί κατά 82 τρισ. δολάρια ή σε ποσοστό 60%. Τώρα που έχει ξεκινήσει η πορεία αύξησης των επιτοκίων το χρέος ενδέχεται αποτελέσει θηλιά για τις εξελίξεις στην παγκόσμια οικονομία.
Μια σκέψη για την Ελλάδα
Οι κλυδωνισμοί των αγορών είχαν σαν συνέπεια να αλλάξει ο αρχικός σχεδιασμός για την έξοδο της Ελλάδας στις αγορές. Τελικά οι σύμβουλοι έδωσαν το πράσινο φως για την έξοδο την Πέμπτη 8/2. Η ένδειξη για το επιτόκιο του υπό έκδοση 7ετούς ομολόγου, με τα σημερινά δεδομένα, είναι 3,75% έναντι αρχικού σχεδιασμού 2,8% και δεύτερης εκτίμησης 3,4%. Το γεγονός, ότι η χώρα με την πρώτη αναταραχή έκανε πίσω έστω και μερικές μέρες στο σχεδιασμό της και θα υποστεί μια τόσο σημαντική πρόσθετη επιβάρυνση (σχεδόν 1%) σε σχέση με τον αρχικό σχεδιασμό, είναι ενδεικτικό ότι στο παιγνίδι το ποντίκι (Ελλάδα) με τη γάτα (αγορές) πάμε «από χέρι» χαμένοι. Βρισκόμαστε πλέον σε ένα διαμορφούμενο μεσοπρόθεσμα περιβάλλον ανόδου των επιτοκίων στην ευρωζώνη και περιστολής της ρευστότητας (τελειώνει η ποσοτική χαλάρωση). Αυτά σε συνδυασμό με τους κινδύνους που περιγράψαμε για την πορεία των αγορών δείχνουν ότι οι σχεδιασμοί της κυβέρνησης να εξυπηρετηθεί ένα χρέος που είναι «εξαιρετικά μη βιώσιμο», και η εγκατάλειψη της διαγραφής του χρέους αποτελούν ένα ακόμα έγκλημα σε βάρος του λαού και της χώρας.
Πάντα φταίνε οι εργαζόμενοι
Οι νεοφιλελεύθεροι αναλυτές στην προσπάθειά τους να δώσουν κάποιες εξηγήσεις για την απότομη πτώση των αγορών των τελευταίων ημερών αξιοποίησαν ένα από τα γνωστά επιχειρήματά τους για το εργατικό κόστος. Προσδιόρισαν ως μία από τις αιτίες της πτώσης την άνοδο του εργατικού κόστους. Ο δείκτης αμοιβών των εργαζόμενων στις ΗΠΑ αυξήθηκε το 2017 κατά 2,6%. Εκτιμούν δε ότι συνολικά θα υπάρξει πίεση για περαιτέρω αύξηση καθώς η ανεργία βρίσκεται στο 4,1% που είναι το χαμηλότερο επίπεδο 17 ετών και οι αιτήσεις επιδομάτων ανεργίας βρίσκονται στο χαμηλότερο επίπεδο 45 ετών. Αντί αυτά να εκληφθούν ως παράγοντες ενίσχυσης της οικονομίας, καθώς συμβάλλουν στη μεγέθυνση του ΑΕΠ μέσω της αύξησης της ιδιωτικής κατανάλωσης, εκλαμβάνονται με την ακριβώς ανάποδη λογική της δημιουργίας πληθωριστικών πιέσεων. Συνεπώς στο πλαίσιο αυτής της λογικής επισείουν τον κίνδυνο της αύξησης των επιτοκίων με γοργότερο ρυθμό, γεγονός που θα οδηγήσει σε επιβράδυνση της οικονομίας.
Όσοι αναζητούν τις «ευθύνες» των εργαζόμενων ξεχνούν πως μεγεθύνθηκε η φούσκα στα χρηματιστήρια των ΗΠΑ το 2017. Μία βασική αιτία ήταν η ακραία νεοφιλελεύθερη συνταγή για δραστική μείωση στη φορολογία των επιχειρηματικών κερδών από τη διοίκηση Τραμπ. Οι συνολικές περικοπές φόρων ανέρχονται σε 1,5 τρισ. δολάρια και μέχρι στιγμής δεν έχει δοθεί κάποια συγκεκριμένη εξήγηση, σχετικά με τον τρόπο που θα καλυφθεί αυτό το έλλειμμα χρηματοδότησης του αμερικανικού Δημοσίου. Προφανώς με αύξηση του χρέους, που είναι το μεγαλύτερο παγκόσμια. Όμως αυτή η αύξηση του χρέους δεν θα γίνει σε καθεστώς πολύ χαμηλών, σχεδόν μηδενικών επιτοκίων, όπως έγινε στην προηγούμενη κρίση. Η σταδιακή σύσφιξη των νομισματικών πολιτικών παγκόσμια μέσω της αύξησης των επιτοκίων, με αφετηρία την FED που βρίσκεται ήδη στο τρίτο έτος ανόδου, σε συνδυασμό με τη δραστική μείωση του ισολογισμού των κεντρικών τραπεζών (περιορισμός της ρευστότητας που κυκλοφορεί στην αγορά) είναι διαδικασίες που θα προκαλέσουν μεγάλους «πονοκεφάλους» στις αγορές και αυτά που είδαμε αυτές τις μέρες είναι μόλις οι πρώτες ενδείξεις.
Σήμερα 10 χρόνια μετά την χρηματοπιστωτική κρίση 2007-2008 το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα βρίσκεται μπροστά σε νέες ακόμα μεγαλύτερες ανισορροπίες. Οι χρηματιστηριακές αναταράξεις του τελευταίου δεκαήμερου μπορεί να είναι μια απλή διόρθωση μπορεί όμως να είναι και «η κορυφή του παγόβουνου» που προσκρούει στην παγκόσμια οικονομία. Η πορεία των επόμενων μηνών θα δείξει την κατεύθυνση, όμως σε κάθε περίπτωση οι κίνδυνοι – φούσκες υπάρχουν, όσο περνά ο χρόνος μεγαλώνουν και συνεπώς όσο πιο αργά σκάσουν τόσο πιο οδυνηρά θα είναι τα αποτελέσματα.
