Το ζήτημα των Εβραίων της Ελλάδας και του Ολοκαυτώματος με απασχολεί αρκετά τα τελευταία χρόνια και έχω διαβάσει έναν μεγάλο αριθμό βιβλίων-μαρτυρίες, επιστημονικές έρευνες, λογοτεχνικά κείμενα.
Ωστόσο το βιβλίο του Αναστάσιου Καράμπαμπα «Στα ίχνη των Εβραίων της Ελλάδας – Οι Έλληνες Εβραίοι και η παρουσία τους στον ελλαδικό χώρο από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας» (εκδόσεις Ψυχογιός) αποτελεί θα έλεγα μια παρουσίαση σε συμπυκνωμένη μορφή των έργων που έχουν προηγηθεί σε συνδυασμό με πρωτότυπη έρευνα και νέα στοιχεία. Η παρουσίαση ανά περιοχή σε ένα μεγάλο τμήμα του βιβλίου μάς βοηθά να κατανοήσουμε πολλές παραμέτρους του ζητήματος και να κατανοήσουμε γιατί σε κάποιες περιοχές «άνθησε» ο αντισημιτισμός, ενώ σε άλλες υπήρξε αποδοχή της παρουσίας των Ελλήνων Εβραίων.
Ένα βιβλίο αναφοράς, που περιγράφει με γλαφυρό τρόπο μια ιστορία αιώνων που κατέληξε σε μια πρωτοφανή τραγωδία. Είναι απίστευτο το γεγονός ότι σε πολλές πόλεις και περιοχές της Ελλάδας όπου υπήρξε σημαντική παρουσία των Εβραίων, σήμερα δεν απομένει ίχνος…
Κι αυτό θα έπρεπε να μας κάνει να αναρωτιόμαστε για πολλά…
Τι ήταν αυτό που σας ώθησε να γράψετε ένα βιβλίο για τους Εβραίους της Ελλάδας;
Πάντα με ενδιέφερε η εβραϊκή ιστορία. Όταν λέμε «Εβραίος» προσδιορίζουμε αφενός εκείνον που ανήκει στον Ιουδαϊσμό, την πρώτη δηλαδή μονοθεϊστική θρησκεία, αφετέρου σε εκείνον ο οποίος ανήκει σε έναν λαό που επί περίπου 1.900 χρόνια (από την καταστροφή του Δευτέρου Ναού το 70 μ.Χ. μέχρι το 1948 και την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ) έπρεπε να διασκορπιστεί σε όλον τον κόσμο για να βρει μια ειρηνική γη. Σε αντίθεση με τις άλλες θρησκείες, ο «Εβραίος» έχει λοιπόν κατά κάποιο τρόπο δύο ιδιότητες. Αυτό το θεωρώ μοναδικό! Επίσης, αυτό που με ενδιαφέρει πολύ είναι η ομοιότητα μεταξύ του ελληνικού και του εβραϊκού λαού. Έχουν καταφέρει, παρά τις αντίξοες πολύ συχνά συνθήκες, να διασχίσουν την ιστορία και να διατηρήσουν τη γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμά τους.
Ζω στη Γαλλία εδώ και 19 χρόνια. Σπούδασα ιστορία στο Παρίσι και ακολούθησα κάποια μαθήματα που αφορούσαν το Ολοκαύτωμα. Πρόκειται για την πιο μαζική και βιομηχανική δολοφονία της ιστορίας. Έξι εκατομμύρια άνθρωποι, μεταξύ των οποίων σχεδόν δύο εκατομμύρια παιδιά, θανατώθηκαν σε 4 κυρίως χρόνια (1941-1944). Ήθελα να καταλάβω, να μάθω, να ερευνήσω. Για μένα ήταν και είναι κάτι αδιανόητο. Δεν γίνεται να το χωρέσει ο ανθρώπινος νους!
Διορίστηκα καθηγητής στον δημόσιο και ύστερα στον ιδιωτικό τομέα. Παράλληλα, συνέχισα τις έρευνές μου στο Μουσείο του Ολοκαυτώματος στο Παρίσι (Mémorial de la Shoah de Paris). Προσελήφθην ως εισηγητής και άρχισα πολύ γρήγορα να γράφω άρθρα και να κάνω διαλέξεις. Σχετικά με το θέμα, το πρώτο μου βιβλίο κυκλοφόρησε στη Γαλλία το 2017 με τίτλο «Η Σοά. Η εμμονή του αντισημιτισμού από τον 19ο αιώνα» (« La Shoah. L’obsession de l’antisémitisme depuis le XIXe siècle »). Από την αρχή των ερευνών μου έδωσα προφανώς ιδιαίτερη προσοχή στην Ελλάδα. Μεγάλωσα και πήγα σχολείο εδώ και δυστυχώς δεν είχα σχεδόν καμία ανάμνηση για το θέμα! Τότε (πήρα απολυτήριο Λυκείου το 2003), η διδακτέα ύλη δεν έδινε μεγάλη σημασία στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και δεν τέθηκε λόγος φυσικά για το Ολοκαύτωμα. Ό,τι ήξερα ήταν αποτέλεσμα προσωπικών μελετών. Το 2013 είχα την τύχη να γνωρίσω μια υπέροχη γυναίκα, τη Μιμίκα Σαμουηλίδου, η οποία μου διηγήθηκε την συγκλονιστική ιστορία της. Η μαρτυρία της υπάρχει στο βιβλίο μου. Ένα μέρος της οικογένειάς της εκτοπίστηκε στα στρατόπεδα και δεν γύρισε ποτέ, ενώ εκείνη με τον αδερφό της και τους γονείς της κρύφτηκε σε διάφορα μέρη της Αθήνας κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες. Κατάφερα λοιπόν σταδιακά να συλλέξω συνεντεύξεις και αρχεία. Πολύ λίγες μαρτυρίες επιζώντων είχαν δημοσιευτεί. Αυτό το θεωρούσα άδικο!
Κατάλαβα πως στην Ελλάδα δεν υπάρχουν πολλές μελέτες όχι μόνο για το Ολοκαύτωμα, αλλά και γενικότερα για τους Εβραίους. Κατάλαβα επίσης πως οι Έλληνες αγνοούν πολλά για τους αλλόθρησκους συμπολίτες τους. Ίσως κι έτσι να εξηγείται ένας ακόμα ισχυρός, όχι όμως βίαιος, αντισημιτισμός στη χώρα μας. Οι προκαταλήψεις είναι ισχυρότερες όταν αγνοείς!
Εδώ και δέκα περίπου χρόνια λοιπόν ερευνώ και ταξιδεύω σε όλη την Ελλάδα, την Ευρώπη και το Ισραήλ για να συλλέξω πληροφορίες. Ένα πρώτο πόνημα εκδόθηκε στα Γαλλικά το 2019 και μόλις τώρα κυκλοφόρησε ένα βιβλίο με ό,τι έχω καταφέρει να συγκεντρώσω στα ελληνικά. Και συνεχίζω…
Πότε ξεκινά η εβραϊκή παρουσία στην Ελλάδα και ποια είναι τα πρώτα τεκμήρια;
Τα πρώτα ίχνη χρονολογούνται από την αρχαιότητα. Μια επιγραφή του 300 με 250 π.Χ. που βρέθηκε στο Αμφιάρειο του Ωρωπού, αναφέρεται στον «Μόσχον Μοσχίωνος». Πρόκειται για έναν Ιουδαίο σκλάβο ο οποίος απελευθερώνεται από τον ιδιοκτήτη του. Θεωρείται λοιπόν ο «πρώτος Εβραίος» της Ελλάδας. Εντούτοις, παρά το ότι τα ίχνη δεν είναι σαφή, δεν είναι διόλου απίθανο να υπάρχουν Εβραίοι στην Ελλάδα νωρίτερα. Μετά την καταστροφή του Πρώτου Ναού της Ιερουσαλήμ από τους Βαβυλώνιους το 586 π.Χ. καθώς και την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Ιουδαίοι έχουν πιθανόν εγκατασταθεί στον ελλαδικό χώρο. Τον 5ο αιώνα π.Χ., στην κωμωδία του Αχαρνής, ο Αριστοφάνης αναφέρει πως ο βασιλιάς της Θράκης Σιτάλκης έστειλε Ιουδαίους εκπροσώπους στην Αθήνα. Επίσης, ο ιστορικός Ιώσηπος Φλάβιος λέει πως την εποχή του Άρεως Α΄ (309 με 265 π.Χ.) ζουν Ιουδαίοι στη Σπάρτη.
Σύμφωνα με το «Βιβλίο των Μακκαβαίων», τον 2ο αιώνα π.Χ, υπάρχουν κοινότητες σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας όπως στην Αττική, τη Μακεδονία, την Κρήτη και τη Ρόδο. Στη Δήλο, οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν μια συναγωγή που χρονολογείται περίπου από το 150 π.Χ, η οποία θεωρείται η παλαιότερη της Ευρώπης! Τον 1ο αιώνα μ.Χ., στις «Πράξεις των Αποστολών», ο Απόστολος Παύλος επιβεβαιώνει την παρουσία Εβραίων σε διάφορες πόλεις του ελλαδικού χώρου όπως στην Αθήνα, το Άργος τη Θεσσαλονίκη και τη Βέροια.
Από τη Ρωμαϊκή περίοδο μέχρι τις αρχές του Μεσαίωνα, διάφορες αναφορές αποδεικνύουν την παρουσία Εβραίων: στην αγορά της Αθήνας όπου υπάρχει συναγωγή, τη Νέα Αγχίαλο Βόλου, τη Λάρισα, την Αίγινα και την Κόρινθο.
Από την εποχή του Βυζαντίου όλοι αυτοί οι «αρχαίοι» Εβραίοι της Ελλάδας αποκαλούνται «Ρωμανιώτες».
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής πάνω από 60.000 άτομα εκτοπίζονται ήτοι περίπου το 90% του ελληνικού εβραϊκού πληθυσμού. Στη γενοκτονία συμμετείχε και η Ελλάδα με την κατοχική κυβέρνηση και τους δωσίλογους, μικρούς και μεγάλους, σε όλη τη χώρα
Σε αρκετές πόλεις και περιοχές εξαφανίστηκαν εντελώς οι εβραϊκές κοινότητες. Είναι άμοιροι ευθυνών οι μη-Εβραίοι κάτοικοί τους;
Δυστυχώς, πολλές κοινότητες εξαφανίστηκαν: Πάτρα, Σέρρες, Ξάνθη, Κομοτηνή, Διδυμότειχο, Αλεξανδρούπολη…
Στην Ελλάδα, οι Ναζί αλλά και οι σύμμαχοί τους οι Βούλγαροι εφάρμοσαν με μεγάλη μεθοδικότητα την «Τελική Λύση», την πλήρη δηλαδή εξολόθρευση των Εβραίων. Όσον αφορά την ερώτησή σας, δεν μπορώ να σας απαντήσω με ένα ναι ή με ένα όχι. Φυσικά και μερικοί Έλληνες (δεν υπάρχουν ξεκάθαροι αριθμοί) περίμεναν πώς και πώς να εκτοπιστούν οι Εβραίοι για να κλέψουν μαγαζιά, σπίτια, χρήματα, χρυσαφικά, έπιπλα, ρούχα ακόμα και παιχνίδια! Αυτό έγινε σε όλη την Ελλάδα! Στο βιβλίο έχω ενσωματώσει μια φωτογραφία με έναν πλειστηριασμό στη Βόρεια Ελλάδα. Στη Θεσσαλονίκη, το 96% των Εβραίων θανατώθηκε όχι μόνο επειδή οι Ναζί ήταν απάνθρωποι αλλά και γιατί δεν αντιμετώπισαν κάποια σημαντική αντίσταση ενάντια στην εκτόπιση των Εβραίων. Κάθε άλλο! Από την άλλη, στην υπόλοιπη χώρα, πολλοί ήταν εκείνοι που προστάτεψαν τους Εβραίους. Πάνω από 350 Έλληνες έχουν σήμερα τον τίτλο του «Δικαίου των Εθνών» (τίτλος του Μουσείου του Ολοκαυτώματος του Ισραήλ για εκείνους που έσωσαν Εβραίους). Για μια μικρή χώρα είναι ένας σημαντικός αριθμός.
Όπως και στις άλλες χώρες της Ευρώπης, στη Γαλλία φερ’ ειπείν, υπάρχουν για μένα τρεις ομάδες: εκείνοι που μαζί με τους Γερμανούς συμμετείχαν στη γενοκτονία, οι δωσίλογοι δηλαδή, αυτοί που βοήθησαν τους συνανθρώπους τους με κίνδυνο τη ζωή τους και τέλος οι «σιωπηλοί θεατές». Οι τελευταίοι απλά δεν ασχολήθηκαν με το θέμα των Εβραίων είτε επειδή δεν έτρεφαν ιδιαίτερα συναισθήματα για τους αλλόθρησκους συμπολίτες τους, η αλήθεια είναι πως στην Ελλάδα υπάρχουν βαθιές αντιεβραϊκες προκαταλήψεις, είτε επειδή η προτεραιότητά τους ήταν να βρουν τροφή για να θρέψουν τις οικογένειές τους. Η Κατοχή στην Ελλάδα ήταν ιδιαίτερα σκληρή. Ο κόσμος λιμοκτονούσε και φοβόταν. Μπορεί να ισχύουν και τα δύο. Ευθύνονται λοιπόν οι δωσίλογοι; Ναι! Αποδόθηκε δικαιοσύνη μετά τον πόλεμο; Ως επί το πλείστον όχι! Ευθύνονται οι «σιωπηλοί θεατές»; Εκεί η απάντηση είναι πιο περίπλοκη!
Τα τελευταία χρόνια, μετά από πολυετή σιωπή πολλές έρευνες και βιβλία έχουν δημοσιευτεί για το Ολοκαύτωμα. Πώς το εξηγείτε;
Όπως και σε άλλες χώρες της Ευρώπης, μετά τον πόλεμο οι επιζήσαντες έπρεπε να σωπάσουν. Οι λαοί δεν ήθελαν να δουν, να καταλάβουν. Η Ευρώπη προσπαθεί να γυρίσει τη σελίδα του πολέμου. Η Ελλάδα, γνωρίζει εμφύλιο, πολιτικό-οικονομική αστάθεια και Χούντα 22 χρόνια μετά το τέλος του Β΄ ΠΠ. Με τη μεταπολίτευση και μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα, η χώρα μας επικεντρώθηκε στην ηρωική Ιστορία της. Εκείνη την Αντίστασης κατά των Ναζί και των μαρτύρων. Χρειαζόταν, ύστερα από χρόνια έντασης, να πιστέψει σ’ ένα κοινό ηρωικό παρελθόν. Δεν υπήρχε λοιπόν θέση για το Ολοκαύτωμα. Το έζησα κι εγώ ο ίδιος ως μαθητής στο σχολείο. Δεν μιλούσαμε γι’ αυτό. Σταδιακά όμως, εδώ και 15-20 χρόνια περίπου, η βιβλιογραφία εμπλουτίζεται και η χώρα ανακαλύπτει και άλλες πτυχές της σύγχρονης Ιστορίας της. Σχετικά με το Ολοκαύτωμα, όλες οι χώρες της Ευρώπης έχουν τον ρυθμό τους μέχρι να ανακαλύψουν τα γεγονότα και να αποδεχτούν (και να παραδεχτούν!) ότι συμμετείχαν κι αυτές λίγο ή πολύ στην «Τελική Λύση». Στη Γαλλία, η αφύπνιση ξεκινά τη δεκαετία του ’80, στην Ελλάδα εδώ και μερικά χρόνια.
Πολλοί είναι οι λόγοι:
- Οι ξένοι ερευνητές ανοίγουν πρώτοι τον δρόμο στα τέλη της δεκαετίας του ’90 και φέρνουν στην επιφάνεια την ξεχασμένη και οδυνηρή ιστορία της εξόντωσης των Εβραίων της Ελλάδας. Πάνω από 60.000 άτομα εκτοπίζονται ήτοι περίπου το 90% του ελληνικού εβραϊκού πληθυσμού. Στη γενοκτονία συμμετείχε και η Ελλάδα με την κατοχική κυβέρνηση και τους δωσίλογους, μικρούς και μεγάλους, σε όλη τη χώρα. Αυτή η ιστορία εμφανίζεται λοιπόν σιγά-σιγά. Από τις αρχές του 2000, όλο και περισσότεροι ερευνητές, Έλληνες και ξένοι, ασχολούνται με το θέμα. Μελέτες, άρθρα, βιβλία και ντοκιμαντέρ κυκλοφορούν. Θα έλεγα πως η χώρα είναι πλέον έτοιμη να ακούσει, να καταλάβει.
- Οι στενές σχέσεις που ανέπτυξαν Ελλάδα και Ισραήλ τα τελευταία χρόνια βοηθούν αναμφισβήτητα στη μνήμη του Ολοκαυτώματος.
- Την περίοδο της οικονομικής κρίσης που τα ακροδεξιά κόμματα διέρρεαν ακατάπαυστα ψευδοϊστορικές θεωρίες περί Ολοκαυτώματος και αντιεβραϊκές απόψεις, οι κρατικοί θεσμοί κατάλαβαν πως η καταπολέμηση του ρατσισμού και του αντισημιτισμού ήταν πλέον αναγκαία. Φυσικά, αυτό γίνεται πρώτα στο σχολείο διδάσκοντας την Ιστορία. Εδώ και μερικά χρόνια λοιπόν, το Ολοκαύτωμα διδάσκεται ή τουλάχιστον αναφέρεται. Το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας είναι επίσης πολύ ενεργό. Οργανώνει σεμινάρια για τους εκπαιδευτικούς και υποδέχεται όλο και περισσότερα σχολεία. Ελπίζω να συνεχιστεί και μετά την πανδημία. Το λέω σε κάθε διάλεξη, άρθρο, συνέντευξη στη Γαλλία και στην Ελλάδα: το σχολείο είναι το σημαντικότερο όπλο ενάντια στην προκατάληψη και τη μισαλλοδοξία.
Ποια ελληνικά βιβλία και μελέτες θεωρείτε ότι αποτέλεσαν σημεία καμπής για τη μελέτη της εβραϊκής παρουσίας στην Ελλάδα και το Ολοκαύτωμα;
Σχετικά με την Ιστορία των Εβραίων στην Ελλάδα, από την αρχαιότητα έως τις μέρες μας, δεν υπάρχουν. Γι’ αυτό εξάλλου και θεώρησα σημαντικό να γράψω ένα βιβλίο που να αγκαλιάζει όλη την παρουσία τους στον ελλαδικό χώρο. Στα Αγγλικά εκδόθηκε το 1990 ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Νικόλα Χανάν Σταυρουλάκη με τίτλο «The Jews of Greece» (Talos Press).
Όσον αφορά το Ολοκαύτωμα η βιβλιογραφία είναι σαφώς πλουσιότερη. Το πρώτο βιβλίο που κυκλοφορεί για το θέμα είναι δυστυχώς άγνωστο στο ευρύ κοινό. Παρά ταύτα είναι η παλαιότερη έρευνα που υπάρχει στα ελληνικά και σημείο αναφοράς για τους ιστορικούς που ερευνούν τη γενοκτονία στην Ελλάδα. Πρόκειται για το βιβλίο των επιζώντων Ιωσήφ Νεχαμά και Μικαέλ Μόλχο «Ιn Memoriam: αφιέρωμα εις την μνήμην των Ισραηλιτών θυμάτων του ναζισμού εν Ελλάδι» (Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης) του 1974. Στο «Η Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής» (Αλεξάνδρεια, 1994) του Βρετανού Μαρκ Μαζάουερ και στο «Στέμμα και Σβάστικα: Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941-1944» (Παπαζήσης, 1995) του Γερμανού Χάγκεν Φλάισερ, αναφέρεται εν μέρει η αντιεβραϊκή πολιτική των Ναζί στην Ελλάδα. Είναι κάτι καινούργιο για τα δεδομένα της δεκαετίας του ’90. Όπως προανέφερα, η βιβλιογραφία του Ολοκαυτώματος είναι πολύ πρόσφατη.
Από τις σημαντικότερες έρευνες σχετικά με τη γενοκτονία των Εβραίων στην Ελλάδα και την ιστορία των Ελλήνων Εβραίων στο Άουσβιτς είναι εκείνη του Γιώργου Πηλιχού «Άουσβιτς: Έλληνες – αριθμός μελλοθάνατου» (Ελληνικά Ταχυδρομεία, 2018). Ο Γ. Πηλιχός παρουσιάζει μαρτυρίες, συνεντεύξεις, φωτογραφίες και αρχεία απ’ όλο τον κόσμο σχετικά με τους Εβραίους της Ελλάδας. Επίσης, πολλοί ειδικοί συμμετέχουν στο έργο αυτό όπως ο Φίλιππος Κάραμποτ.
Για το Ολοκαύτωμα και κυρίως τη Θεσσαλονίκη, πιστεύω πως το έργο της Ρένας Μόλχο αποτελεί σημείο αναφοράς. Οι μελέτες και τα βιβλία της είναι πολλά . Ένα από αυτά είναι και «Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων. Μελέτες Ιστορίας και Μνήμης» (Πατάκης, 2015) καθώς και «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, 1856-1919: μια ιδιαίτερη κοινότητα» (Πατάκης, 2014).
Πιστεύω επίσης πως η μελέτη της Μαρίας Καβάλα «Η καταστροφή των Εβραίων της Ελλάδας (1941-1944)» (Ηλεκτρονική μορφή, Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, 2015) είναι σημαντική γιατί δίνει μια πλήρη εικόνα της γενοκτονίας στη Θεσσαλονίκη αλλά και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας.
Επιπλέον, λίγοι γνωρίζουν για τη συμμετοχή των Εβραίων στην Αντίσταση. Το βιβλίο του Αμερικάνου Στίβεν Μπόουμαν «Η Αντίσταση των Εβραίων στην κατοχική Ελλάδα» (ΚΙΣΕ, 2012) αξίζει να σημειωθεί.
Υπάρχουν βέβαια και άλλοι ιστορικοί που έχουν κάνει σημαντική έρευνα, όπως η Ρίκα Μπενβενίστε, η Οντέτ Βαρών-Βασάρ και η Κάθριν Φλέμινγκ.
Τέλος, για την ιστορία διαφόρων εβραϊκών κοινοτήτων στην Ελλάδα, το έργο του Θρασύβουλου Παπαστρατή είναι σημαντικό γιατί η βιβλιογραφία είναι πολύ φτωχή έως μηδαμινή. Έγραψε λόγου χάρη το «Από την Γκιουμουλτζίνα στην Τρεμπλίνκα. Ιστορία των Εβραίων της Κομοτηνής» (Πολιτιστικό Αναπτυξιακό Κέντρο Θράκης, 2009) και το «Οι Εβραίοι του Διδυμοτείχου» (Εκδόσεις Τσουκάτου, 2001).
