Η περίπτωση του Αρχιεπισκόπου Αλβανίας Αναστάσιου είναι από αυτές που ο χαρακτηρισμός του τίτλου δεν χρησιμοποιείται τυπικά. Πολύ πριν βρεθεί στη γειτονική χώρα, ο Αναστάσιος ήταν αγαπητός σε πολλές γειτονιές του κόσμου και σεβαστός από εκπροσώπους όλων των δογμάτων αλλά και άλλων θρησκειών. Υπήρξε «ο άνθρωπος των πολλών πατρίδων», όπως είναι ο τίτλος ενός βιβλίου που πρωτοκυκλοφόρησε στην Ιταλία το 2022 και καταγράφει τις συζητήσεις του με έναν πανεπιστημιακό και έναν καθολικό ιερέα. Ήταν τεράστιο το έργο του στην Αφρική, της οποίας τους λαούς υπηρέτησε και αγάπησε. Ήταν διεθνώς αναγνωρισμένες οι μελέτες του για το Ισλάμ και τις αφρικανικές θρησκείες. Ήταν επίσης καθοριστικός ο ρόλος που έπαιξε στον διάλογο μεταξύ όλων των χριστιανικών εκκλησιών και μεταξύ θρησκειών, όπως και μεγάλη η αγωνία του για την υπεράσπιση της ειρήνης.
Στα 30 και πάνω χρόνια που καθοδήγησε την Ορθόδοξη Εκκλησία στην Αλβανία αναδείχθηκε σε πρωταγωνιστή μιας ουσιαστικής συνύπαρξης και αλληλεγγύης, η οποία υπερέβαινε εθνικούς και θρησκευτικούς διαχωρισμούς. Έλεγε χαρακτηριστικά: «Η ανοχή δεν αρκεί. Πρέπει να υπάρχει σεβασμός και συνεργασία. Πρέπει επίσης να αντιμετωπίζουμε με σεβασμό όσους δεν έχουν καμία θρησκευτική πίστη». Κι ακόμα: «Πιστεύετε ότι το δάσος είναι πιο όμορφο αν υπάρχει μόνο ένα είδος δέντρου; Όλα τα δέντρα πρέπει να αναπτύσσονται ελεύθερα κάτω από τις ακτίνες του ήλιου». Ταυτόχρονα πραγματοποίησε μεγάλο κοινωνικό έργο: «Κάποτε με ρώτησαν τι δώρο θα ήθελα. Είπα: “Θα ήθελα μια μπουλντόζα”. Έμειναν έκπληκτοι! “Μα τι μπορείτε να κάνετε με μια μπουλντόζα;”. Μπορούμε να φτιάξουμε δρόμους στις απομακρυσμένες περιοχές, ώστε να κάνουμε πιο ανθρώπινη τη ζωή»…
Μετά θάνατον όλοι τον επαινούν, και πρώτοι αυτοί που τον υπονόμευαν. Τα πιο ύπουλα πυρά δεν τα δέχθηκε από το αλβανικό κράτος, που εξαρχής και ανοιχτά προσπάθησε να απαλλαγεί από την παρουσία του. Τα χειρότερα τα υπέστη εκ των έσω, ιδίως τα τελευταία χρόνια που αρνήθηκε να ευθυγραμμιστεί με την υποτιθέμενη «σωστή πλευρά της Ιστορίας». Χαρακτηριστικό παράδειγμα η εκ Κωνσταντινουπόλεως εκπορευόμενη κατηγορία ότι «ο Αρχιεπίσκοπος Τιράνων και πάσης Αλβανίας κ. Αναστάσιος κατήντησε στα έσχατα του βίου του άθυρμα της Ρωσικής Εκκλησίας… Και δυστυχώς δεν υπάρχει προοπτική επιστροφής. Θα πεθάνει αμετανόητος»! Αλλά και παλιότερα, όταν δραστηριοποιούνταν στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών, του οποίου διατέλεσε και πρόεδρος, του χρέωναν «ενδοτισμό» προς άλλα δόγματα ή/και προς «αλλόθρησκους και άθεους».
Δεν δίστασαν ακόμα ορισμένοι να απαξιώσουν την αντιδικτατορική στάση του Αναστάσιου το 1967-71, όταν βρισκόταν στη Γερμανία (τη θυμούνται όμως οι Έλληνες μετανάστες, αλλά και όσοι άτυχοι Έλληνες διπλωμάτες έπεφταν τότε πάνω του!), όπως και το 1973 στην εξέγερση της Νομικής. Μάταιος κόπος. Το δείχνει όχι μόνο η αυθεντική λύπη των απλών ανθρώπων για τον θάνατό του, αλλά και το γεγονός ότι όλοι οι κατήγοροί του σπεύδουν τώρα να τον εξυμνήσουν. Σε μια εποχή που οι περισσότερες επίσημες θρησκευτικές ηγεσίες διαπλέκονται πολλαπλά με κοσμικές καταπιεστικές εξουσίες, και λειτουργούν ως άλλοθι για την αδικία των ισχυρών, ο Αναστάσιος ήταν μαύρο πρόβατο. Έλεγε για παράδειγμα: «Δεν μπορείς να δηλώνεις χριστιανός και να αδιαφορείς για την ελευθερία του άλλου και για τη δικαιοσύνη». Και πρόσθετε: «Οι πλούσιες κοινωνίες της Δύσης, που ξεκίνησαν από μια χριστιανική παράδοση χωρίς να μείνουν συνεπείς προς αυτήν, πρέπει να φροντίσουν να γίνουν με ουσιαστικό τρόπο δίκαιες στο παγκόσμιο χρέος τους. Αν συνεχίσουν τα πλούσια έθνη να αδιαφορούν, μπορεί να δούμε πολλές εκπλήξεις και αναστατώσεις».
Στο βιβλίο του «Συνύπαρξη», που εκδόθηκε πριν 3 χρόνια, αναφέρεται μεταξύ άλλων στον πόλεμο, τη φτώχεια, την αδικία, την παγκοσμιοποίηση: «Είναι καθήκον μας να μην παραδοθούμε σε μια παθητική παρατήρηση και περιγραφή. Αντίθετα, θα πρέπει να αγωνιστούμε για μια παγκοσμιοποίηση της ειρήνης, της αλληλεγγύης και της αγάπης». Χαρακτήριζε τη δημοκρατία «σύνθετο φαινόμενο, κάτι περισσότερο από την ανάληψη της εξουσίας μέσω εκλογών» και εξηγούσε: «Δημοκρατία σημαίνει σεβασμός της αλήθειας, σεβασμός του άλλου… Σήμερα υποφέρουμε από ένα κενό αξιών και από μια πολύ σκληρή μορφή καπιταλισμού – του καπιταλισμού που συναντάμε στον Όλιβερ Τουίστ». Δυστυχώς δεν υπάρχουν πολλοί ιεράρχες σαν τον Αναστάσιο, και γι’ αυτό ο θάνατός του έγινε αισθητός, από πιστούς και μη, σαν μεγάλη απώλεια.
