Γράφει ο Γιώργος Α. Λεονταρίτης
Σε κάθε επέτειο του χουντικού πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου 1967, αναφέρονται πολλά και διάφορα. Δεν γίνεται όμως μνεία για εκείνους που προειδοποίησαν για τη θύελλα που ερχόταν, αλλά δεν εισακούσθηκαν. Πραγματικά, η δικτατορία δεν έγινε ξαφνικά. Πολλοί φοβόντουσαν ένα τέτοιο ενδεχόμενο. Εγράφοντο και ελέγοντο ανησυχητικές εκτιμήσεις, αλλά η γραμμή που περνούσε τόσο από την «Ένωση Κέντρου», όσο και από την κομμουνιστική πλευρά, επέμενε ότι οι καιροί ήσαν διαφορετικοί από την προπολεμική εποχή που ο Μεταξάς υλοποίησε τη δική του δικτατορία. Όσοι τα έλεγαν όμως αυτά, ήσαν αιθεροβάμονες, δηλαδή εκτός πραγματικότητας.
Ο λόγος που έγινε η δικτατορία ήταν συγκεκριμένος. Κάποια στιγμή θα βαδίζαμε οπωσδήποτε σε εκλογές, με σίγουρη νίκη της Ένωσης Κέντρου. Αλλά οι πραξικοπηματίες φοβόντουσαν ότι η νίκη της Ένωσης Κέντρου θα ήταν στην ουσία νίκη του Ανδρέα Παπανδρέου, ο οποίος με έξαλλη συνθηματολογία εβεβαίωνε ότι τη μέρα της ανακοίνωσης των αποτελεσμάτων της κάλπης, η κυβέρνηση του Κέντρου θα ορκιζόταν στην… πλατεία Συντάγματος, και ο βασιλιάς θα εκθρονιζόταν αμέσως. Αυτή η τακτική του Ανδρέα φόβιζε ακόμα και τον πατέρα του. Ο Γεώργιος Παπανδρέου, σε κατ’ ιδίαν συνομιλίες με στενούς φίλους του, εκμυστηρευόταν ότι δεν πίστευε πως θα φθάναμε σε εκλογές. Το γεγονός αυτό μου είχε αφηγηθεί ο Μιχάλης Παπακωνσταντίνου, υπουργός Άμυνας του Κέντρου, και μου μετέφερε ακριβώς τα λόγια του Γέρου. Γι’ αυτό στρατηγοί και συνταγματάρχες συνωμοτούσαν, αλλά χωριστά για το ποιοι και πότε θα έκαναν το πραξικόπημα.
Την εποχή εκείνη το ΚΚΕ από το εξωτερικό είχε δώσει εντολή στην ΕΔΑ να τονίζει στην Αυγή ότι δικτατορία δεν γίνεται! Μάλιστα σ’ αυτήν την εφημερίδα δημοσιεύτηκαν τρία άρθρα σε συνέχειες, με τίτλο «Γιατί δεν πρόκειται να γίνει δικτατορία»! Στη δημοσίευση του τρίτου άρθρου, τα τανκς βγήκαν στους δρόμους… Παρ’ όλα αυτά, η ΕΔΑ δεν συμφωνούσε με τη γραμμή του ΚΚΕ. Ο Κολιγιάννης ήταν εκτός πραγματικότητας, και δεν είχε άμεση και σωστή γνώση της κατάστασης στην Ελλάδα. Είναι γνωστή η προφητική αγόρευση του Ηλία Ηλιού στη βουλή, ο οποίος όχι μόνο προειδοποίησε για τον κίνδυνο δικτατορίας, αλλά ανέφερε και ονομαστικά τον Γεώργιο Παπαδόπουλο. Θυμίζουμε τι είπε στη βουλή ο Ηλιού, στις 23 Ιουνίου 1965. Συγκεκριμένα ο Ηλιού, γνωρίζοντας την ανάμειξη του Γ. Παπαδόπουλου με το σαμποτάζ στον Έβρο, ανέφερε μεταξύ άλλων: «Και ο συνταγματάρχης Γ. Παπαδόπουλος ο υπ’ αριθμόν 1 πραξικοπηματίας του σχεδίου Περικλής, η δεξιά χειρ του Νάτσινα, σκηνοθετεί δολιοφθοράν εις τον Έβρον αφού είχαν προηγηθεί αι άτιμοι, ψευδείς και ανησυχητικαί διαδόσεις της ΕΡΕ περί δολιοφθοράς 17 τανκς εις άλλην μονάδα»… και στη συνέχεια, έθεσε το ιστορικό ερώτημα: «Πώς περί οιουδήποτε κ. Παπαδόπουλου υπάρχει το τεκμήριον της αλήθειας, και εις βάρος δεκάδων ελεύθερων πολιτών το τεκμήριον της ενοχής, ώστε αρκεί να συντάξει ένα χαρτί ο κ. Παπαδόπουλος, δια να συλληφθούν νύκτωρ από τα σπίτια των εις τα τέσσερα άκρα της Ελλάδος 10 πολίται, να τεθούν υπό απομόνωσιν δια να ελεγχθεί ύστερα ότι ήτο πομφόλυξ; Και αν αύριον με ένα νέο πόρισμα κατονομάσωμεν όχι δέκα, αλλά 500, χίλιους, δέκα χιλιάδες πολίτας είναι δυνατόν να συγκλονισθεί το καθεστώς των δημοσίων ελευθεριών… Και είναι δυνατόν με αυτό τον τρόπο να ξαναεγκαθιδρυθεί το βασίλειον του φόβου εις αυτόν τον τόπον, επί τη βάσει οιαδήποτε αυθαιρέτου, κακοβούλου ενεργείας οιουδήποτε Παπαδόπουλου;». Η αποκάλυψη εγκαίρως του αρχιπραξικοπηματία Παπαδόπουλου, ήταν ίσως και ο λόγος των βασανιστηρίων που υπέστη ο Ηλιού κρατούμενος μαζί με πολλούς άλλους στον ιππόδρομο.
***
Φέρνουμε τώρα για πρώτη φορά στο φως της δημοσιότητας, ένα άγνωστο ιστορικό ντοκουμέντο. Πρόκειται για μια εμπιστευτική επιστολή που είχε στείλει ο πρόεδρος της ΕΔΑ Γιάννης Πασαλίδης τον Σεπτέμβριο του 1966, στον αρχηγό της ΕΡΕ Παν. Κανελλόπουλο. Παλιός έμπειρος πολιτικός και επαναστάτης στη Ρωσία ο Πασαλίδης, είχαν δει πολλά τα μάτια του, και ποτέ δεν κατέφυγε σε φρασεολογίες «αριστερίστικες». Δεν συμφωνούσε με την εξτρεμιστική τακτική του Ανδρέα Παπανδρέου. Το έβλεπε καθαρά, ότι η εκτροπή ερχόταν, κι ότι κανένα κόμμα δεν μπορούσε από μόνο του να εμποδίσει τη συμφορά. Έκρινε αναγκαία τη συνεννόηση όλων των πολιτικών κομμάτων. Κι αποφάσισε από το σπίτι του στην Καστανιά Βέροιας, να στείλει προσωπική, εμπιστευτική επιστολή στον αρχηγό της ΕΡΕ Παν. Κανελλόπουλο, στην οποία ανέφερε τα ακόλουθα:
«Αξιότιμε κύριε πρόεδρε, κατέχομαι από ζωηράν ανησυχία δια την εν γένει εξέλιξιν της πολιτικής ζωής εις την χώραν μας. Και πιστεύω ότι γενικώς είναι κοινή ως προς αυτό η εκτίμηση όλων των πολιτικών ηγετών, αν κρίνω από τας προσφάτους τοποθετήσεις των επί κρισίμων προβλημάτων, τα οποία κυρίως συνθέτουν την παρατεινομένην ανωμαλίαν. Αν απευθύνομαι σήμερον προς υμάς, είναι δια να υπογραμμίσω τας μεγάλας ευθύνας τας οποίας η σημερινή πραγματικότης επωμίζει εις την πολιτική ηγεσίαν της χώρας, ασχέτως προς τας εκτιμήσεις επί των αιτιών δια την δημιουργίαν της πραγματικότητος αυτής. Αι φήμαι περί εκτροπής από το πολίτευμα, με μικροτέραν ή μεγαλυτέραν δόσιν δικτατορικών λύσεων –αι οποίαι καθ’ ημάς ανταποκρίνονται και εις υπαρκτούς κινδύνους– αντιμετωπίσθηκαν βεβαίως με καταδίκην από μέρους των πολιτικών αρχηγών και του κ. προέδρου της κυβερνήσεως. Πιστεύω όμως, ότι τούτο δεν αρκεί. Οι κίνδυνοι προς αυτή την κατεύθυνσιν, μικροί ή μεγάλοι, απειλούν αυτήν την ύπαρξιν της πολιτικής ζωής, στρέφονται ευθέως εναντίον της υπάρξεως υπευθύνων πολιτικών κομμάτων και πολιτικής ηγεσίας εις την χώραν. Επιβάλλεται συνεπώς, να αποφασίσουν υπευθύνως οι ηγέτες της πολιτικής ζωής, τα μέτρα και τα μέσα δια των οποίων θα αποκρουσθεί τοιαύτη απειλή και θα εξασφαλιστεί η ομαλή λειτουργία του δημοκρατικού κοινοβουλευτικού πολιτεύματος. Ήδη τα πολιτικά κόμματα, ανεξαρτήτως διαφορών εις τας εκτιμήσεις και τας επιδιώξεις των, έχουν συμπέσει εις ορισμένα βασικά σημεία, όσον αφορά την έξοδο από την ανωμαλία. Αποκρούουν καταρχήν, κάθε ιδέαν άλλης διαδικασίας διά την αποκατάστασιν της ομαλότητος, από την προσφυγή εις εκλογάς. Εξάλλου, ουδέν κόμμα απορρίπτει την καθιέρωσιν της απλής αναλογικής. Επίσης εξ όλων των πλευρών διατυπούται η άποψις δια την ανάγκην και το κοινόν χρέος, όπως δια των κατάλληλων μέτρων εξασφαλισθούν αι απαραίτηται συνθήκαι ισοπολιτείας, ελευθέρας εκφράσεως της λαϊκής θελήσεως, και ανοθεύτου εκδηλώσεως των πολιτικών ρευμάτων. Τέλος, ως προς τον χαρακτήρα των νέων εκλογών, αι διακηρυχθείσαι ήδη απόψεις των κομμάτων είναι απολύτως σαφείς και διευκολύνουν την ομαλή εξέλιξη. Επί των ανωτέρω βασικών προβλημάτων, νομίζω ότι υφίστανται αγεφύρωται διαφοραι, εν πάση δε περιπτώσει πιστεύω, ότι αι βαρύταται ευθύναι της πολιτικής ηγεσίας δια το μέλλον του έθνους και της πολιτικής ζωής της χώρας, και η κοινοβουλευτική ιστορία των πολιτικών ηγετών, είναι ικαναί να γεφυρώσουν τας διαφοράς αντιλήψεων και να οδηγήσουν εις ανεύρεσιν κοινής βάσεως, δια την αντιμετώπισιν των κρισίμων και απειλητικών προβλημάτων. Με τας σκέψεις αυτάς κ. Πρόεδρε, απευθύνω προς υμάς έκκλησιν δια μίαν συνεννόησιν μεταξύ των πολιτικών κομμάτων, δια μίαν συνάντησιν εκπροσώπων αυτών, προς συζήτησιν επί των προβλημάτων αυτών, ώστε τα κόμματα, εκπληρούντα τας υποχρεώσεις και την ευθύνην έναντι του λαού και της ιστορίας, προβούν περαιτέρω εις τας αναγκαίας ενεργείας δια την αντιμετώπισιν της σημερινής καταστάσεως. Προς διευκόλυνσιν μιας συναντήσεως, σας γνωρίζω ότι η επιστολή μου αυτή δεν θα δοθεί εις δημοσιότητα, εν αναμονή επί εύλογον χρόνον μιας απαντήσεως, ή της αναλήψεως πρωτοβουλίας εκ μέρους υμών, δια μίαν συζήτησιν.
Μετά πάσης τιμής, Ιωάννης Πασαλίδης, πρόεδρος της ΕΔΑ. Εν Καστανιά Βεροίας, τη 30 Σεπτεμβρίου 1966»…
***
Δυστυχώς ο Παν. Κανελλόπουλος δεν απάντησε στην ιστορική προειδοποίηση του Πασαλίδη. Κι άλλοι επίσης έκρουσαν κώδωνα για τον κίνδυνο εκτροπής. Ο Ηλίας Τσιριμώκος σε άρθρο του στη Μάχη, έγραφε: «Υπάρχουν ερασταί της δικτατορίας; Ίσως. Αλλά, όπως τα πολιτεύματα τα δίδει η ιστορία, έτσι και οι “εκτροπές” δεν είναι δυνατές, πάρα μόνον όταν η ατμόσφαιρα τις ευνοεί»… Κι ο εκδότης της Ελευθερίας Πάνος Κόκκας, προειδοποιούσε με άρθρο του, για «νέα μηχανοκίνητη έκδοση της 4ης Αυγούστου»…
