του Δημήτρη Τζουβάνου
Ο Εθνικισμός είναι Ιδεολογία και Πρακτική με επίκεντρο το Έθνος, αλλά με έξι διαφορετικές έννοιες όπως στη συνέχεια:
1. Νεωτερικός προσανατολισμός στο Έθνος-Κράτος σε υπέρβαση του τοπίου των προνεωτερικών πολυεθνικών κρατών κι αυτοκρατοριών (π.χ. του Καρλομάγνου) ή ενδοεθνικών κρατιδίων και ηγεμονιών (δουκάτα, βαρωνίες κ.λπ.).
Ο νεωτερικός εθνικισμός θεμελιώθηκε στις Συνθήκες της Βεστφαλίας (1648) που τερμάτισαν τους θρησκευτικούς και ηγεμονικούς πολέμους της εποχής στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη. Οι ιδρυτικές αυτές συνθήκες μετέθεσαν το κέντρο βάρους των ευρωπαϊκών κοινωνιών απ’ τα φέουδα και τους ηγεμόνες στις «εθνικές» κοινότητες, ως αναγκαίων και ιδιαίτερων τόπων και τρόπων συλλογικής βιοτικής-παραγωγικής δραστηριότητας στο αναδυόμενο μετα-φεουδαρχικό, νεαρο-καπιταλιστικό πλαίσιο, κατοχυρώνοντας το δικαίωμα της εθνικής αυτοδιάθεσης και κυριαρχίας. Δημιουργήθηκε έτσι η ιδεολογοπολιτική και νομική βάση για το διεθνές εθνοκρατικό σύστημα και το διεθνές δίκαιο όπως το γνωρίζουμε σήμερα. Φυσικά η πρακτική εφαρμογή της αυτοδιάθεσης και η οριοθέτηση της εδαφικής κυριαρχίας των εθνών-κρατών αποτέλεσε το αντικείμενο πολλών κι αιματηρών πολέμων που ακολούθησαν έως σήμερα.
2. Διαχρονικός ιδεοπρακτικός προσανατολισμός που αποδίδει κεντρική βιοτική σημασία στο Έθνος ως Πολιτισμικής Ιδιαιτερότητας και Μείζονος Ιστορικής Yπόστασης του Συλλογικού.
Ο Εθνικισμός αυτός, αντιλαμβάνεται την Εθνική Ιδιαιτερότητα –πέραν της ειδικότερης ποιοτικής αξιολόγησής της– ως δομικό ανθρωπολογικό στοιχείο, ως απαραίτητο βιοτικό-υπαρξιακό στοιχείο μιας κοινωνίας ήδη δι’ αυτού διαμορφωμένης-ανθρωποποιημένης, δι’ αυτού περαιτέρω ανθρωποποιούμενης και δι’ αυτού μόνον επαρκώς ικανής να κοινωνεί στο εσωτερικό της καθώς και με άλλες κοινωνίες και με το όλο ανθρώπινο μέλλον. Θεωρεί διατηρητέα επομένως την εθνική ιδιαιτερότητα, αν κι όχι στην άκαμπτη-κοκαλωμένη εκδοχή της αλλά ως ιδιαιτερότητα διαθέτουσα και τις οσμωτικές με το περιβάλλον δυνατότητες και διεργασίες της. Ιδιαιτερότητα του Έθνους που, συμπεριλαμβάνοντας την Εθνική Αυτοσυνείδηση και την μέριμνα αναπαραγωγής της, ενσωματώνει παράλληλα εγγενείς δυνατότητες αφομοίωσης στοιχείων άλλων πολιτισμών και δυνατότητες διάδοσης στοιχείων του δικού του εθνικού πολιτισμού.
Όψεις του Εθνικισμού αυτού αποτελούν ο μαχητικός πατριωτισμός (εδαφοπολιτισμικό αμύνεσθαι, αμύνεσθαι περί πατρίδος γης) καθώς κι ο ειρηνικός οικουμενισμός, η παγκόσμια πολιτισμική σύγκλιση μέσω οσμωτικής κι επ-αγωγικής αναβάθμισης των εθνικών ιδιαιτεροτήτων.
Σε διάφορες παραλλαγές, μορφές και ποιοτικές βαθμίδες του, ο εθνικισμός αυτός έχει αρχαία προέλευση κι επεξεργασία (π.χ. κινεζική, εβραϊκή, ινδιάνικη, ρωμαϊκή κ.α.) και στην πληρέστερη μορφή του, αρχαιοελληνική. Ο αρχαιοελληνικός εθνικισμός, δια μέσου μακραίωνης ενδιάμεσης χριστιανικής εμβάθυνσης, μορφοποίησης, χρονοδιάβασης και χωροδιάδοσης, υφίσταται κι αναδιαμορφώνεται τους δύο τελευταίους αιώνες παρ’ ημίν ως νεοελληνικό ιδιότυπο μίγμα στοιχείων ανά-ληψης κι επιβεβαίωσης του περιεχομένου του, παράλληλης διαπλοκής του με τον νεωτερικό εθνο-κρατισμό αλλά και πολύμορφης παραφθοράς κι έκπτωσής του.
3. Αντιδραστική – Καθεστωτική Αστική Ιδεολογία και πρακτική, όπως χαρακτηρίσθηκε απ’ την Αριστερά, κυρίως την ιστορική-κομμουνιστική, η οποία της αποδίδει αστικό ταξικό, αντιδιεθνιστικό και φασιστικό περιεχόμενο.
Η Αριστερά αντιπαραθέτει στον εθνικισμό τρία ιδεοπρακτικά στοιχεία: α) τον Προλεταριακό Διεθνισμό, τον οποίον αντιλαμβάνεται ως πολιτική ενσωμάτωσης σε κάποιου είδους σοβιετικό μπλοκ κι ως πολιτική ανάλογων εθνικών παραχωρήσεων (βλ. π.χ. μεσοπολεμική θέση του ΚΚΕ για Ανεξάρτητη Σοβιετική Μακεδονία). β) Τον Πατριωτισμό, τον οποίον αντιλαμβάνεται ως αντι-ιμπεριαλισμό (αντίσταση κατά της κρατικομονοπωλιακής επιθετικότητας) κι ως αγώνα κατά των εχθρών του άνω σοβιετικού μπλοκ (αντι-φασισμό, αντι-νατοϊσμό κ.λπ.) κι όχι ως ευρύτερη υπεράσπιση του Έθνους και της εδαφικότητάς του. γ) Τον Κοινωνισμό και Λαϊκισμό, ως εννοιολογικούς όρους υποκατάστασης της εθνικής αναφοράς, π.χ. όχι «ο εθνικός ξεσηκωμός του 40» αλλά «ο αντιφασιστικός αγώνας του λαού» και όχι «κυβέρνηση εθνικής σωτηρίας» αλλά «κυβέρνηση κοινωνικής σωτηρίας».
4. Βασικό στοιχείο της Φασιστικής ιδεολογίας και πρακτικής. Σημειώνουμε εδώ ότι υπάρχουν διάφοροι ορισμοί του φασισμού, συνήθως άστοχοι όπως π.χ. αυτός που τον θεωρεί «δικτατορία της αστικής τάξης».
Προσωπικώς αντιλαμβάνομαι τον Φασισμό ως ιδεοπρακτική με πέντε βασικά στοιχεία : τον Ακραίο Αντι-ατομισμό (πλήρης απόρριψη του Ατομικού υπέρ του Συλλογικού-Αγελαίου στοιχείου), τον ανοικουμενικό Εθνικισμό (δηλ. στην σωβινιστική (=φανατική-μισαλλόδοξη), επιθετική και ρατσιστική έκπτωσή του, αυτή του νατσισμού), τον Κρατικό Ολοκληρωτισμό (την κρατική παρουσία σ’ ολόκληρο το βιοτικό χώρο), τον ακραίο Πολιτικό Αντι-φιλελευθερισμό (Αυταρχική κι Απολυταρχική Πολιτεία, συχνά με σημαντική κοινωνική στήριξη – ο Αυταρχισμός αφορά την αυθαιρέτως εκ των άνω επιβαλόμενη υπακοή και η Απολυταρχία την απόλυτη, τη μη δομικά αντιρροπούμενη-ελεγχόμενη εξουσία) και τον Αρχηγισμό (την ειδικότερη πολιτειακή ιεραρχία-πυραμίδωση σε μονοπρόσωπη απολυταρχία, συνήθως συνδυασμένη με τον Λαϊκισμό και την Προσωπολατρεία – ο Λαϊκισμός αφορά την δημαγωγική κι εξαγοραστική πρακτική καθώς και την ιδεολογική καλλιέργεια και θεσμική στήριξη της λαϊκής αυταπάτης περί τη σχέση λαού κι εξουσίας).
Στο πλαίσιο αυτό ο φασιστικός εθνικισμός, γέννημα των κοινωνικών αντιδράσεων απέναντι στη φιλελεύθερη-καπιταλιστική βιοτική υποβάθμιση και κοινωνική διάλυση κι έχοντας κατά περίπτωση ειδικότερες ιστορικές αναφορές και προσλαμβάνουσες (π.χ. το «φάτσιο», τη δέσμη ράβδων και πέλεκυ, συμβόλου εξουσίας στη ρωμαϊκή αρχαιότητα) μπορεί να διαβαθμίζεται στην επιθετικότητά του όπως άλλωστε μπορεί να διαβαθμίζεται κι ολόκληρη η φασιστική ιδεοπρακτική καθώς και ειδικότερα οι αντικαπιταλιστικές, αντικομμουνιστικές κ.α. εκφράσεις της.
5. Συντηρητική-«Δεξιά» προσκόληση στον παρωχημένο εθνο-κρατισμό ή αντίσταση στον εθνομηδενιστικό κοσμοπολιτισμό, κατά την αντίληψη του Φιλελεύθερου Κοσμοπολιτισμού – Ιμπεριαλισμού.
Η παλαιότερη Αποικιακή εκδοχή του Κοσμοπολιτισμού αυτού αντιμετώπισε τον αντιαποικιακό απελευθερωτικό και μαχητικό εθνικισμό ως «τρομοκρατία» κ.λπ. – βλ απαγχονισμούς κυπρίων αγωνιστών της ΕΟΚΑ κ.λπ. Η διαδοχή της αποικιακής εποχής από τον σύγχρονο κοσμοπολιτισμό-παγκοσμιοποίηση συμπίπτει με μια ειδικότερη φάση του Φιλελευθερισμού, αυτή του μετα-μοντερνισμού. Στον μετα-μοντερνισμό, ο κλασικός φιλελευθερισμός του «έλλογου ατόμου και του ατομικού συμφέροντος» διαπλέκεται με ισχυρά στοιχεία μηδενιστικού «δικαιωματικού» ατομισμού αλλά κι ανορθολογισμού, στοιχεία φυγόκεντρα και διαλυτικά του κοινωνικού ιστού, των συλλογικοτήτων που τον υποστασιάζουν (μαζί και της εθνικής) και τελικώς και του ίδιου του ατόμου. Στο πλαίσιο αυτό ο μετα-μοντέρνος κοσμοπολιτισμός αποτελεί όψη της φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης με έντονα μεταξύ άλλων εθνομηδενιστικά στοιχεία τα οποία στοχευμένα ή κι εκ των πραγμάτων συγκλίνουν στην ενίσχυση των «εθνικών» ηγεμονικών κέντρων της παγκοσμιοποίησης, δηλ. σ’ ένα νέο ολιγοπολικό παγκόσμιο εθνο-κρατισμό (κυρίως ΗΠΑ, BRIC, E.E.).
Τα φιλελεύθερα κοσμοπολίτικα στοιχεία είναι ιδιαίτερα έντονα στην ιδεοπρακτική του επιθετικού «εκσυγχρονισμού-προοδευτισμού» και σε σύγκρουση με την «εθνική παράδοση» (γλωσσική, ιστορική, θρησκευτική και γενικότερα πολιτισμική) και τον αντι-ατομικιστικό «συντηρητισμό». Στην Ευρώπη και τη χώρα μας, ο κοσμοπολιτισμός εκφράζεται κυρίως με τους ειδικότερους όρους ενός εθνομηδενιστικού «φιλοδυτικισμού» και «φιλοευρωπαϊσμού» που έχει επιτυχημένα χαρακτηριστεί «ευρωληγούρικος», ενώ κι ένα τμήμα της Αριστεράς καταφέρνει να συνδυάζει επιθετικά φιλελεύθερα με κοσμοπολίτικα, εθνομηδενιστικά, λαϊκιστικά, σταλινοειδή κι αντι-ευρωπαϊκά στοιχεία.
Φυσικά ο δυτικός και ιδιαίτερα ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός ως εθνική γεωπολιτική ανάγκη, ως όρος θετικών κοινωνικοπολιτιών εξελίξεων στη χώρα και την Ευρώπη κι ως στοιχείο στοιχηματικού οικουμενισμού διαφέρει καθοριστικά από κάθε εθνομηδενιστικό κοσμοπολιτισμό.
6. Εθνοκρατικός προσανατολισμός ή αναπροσανατολισμός του άνω τύπου (1) ως αντίδραση στην φιλελεύθερη Παγκοσμιοποίηση και τις εθνικές-κοινωνικές επιπτώσεις της, συνήθως σε διάφορα μίγματα με εθνικισμούς των άλλων τύπων ως άνω.
Ο εθνικισμός αυτός συνοδεύεται συχνά από Λαϊκισμό ως αντίδραση σε κυρίαρχες αντι-λαϊκές ελίτ, ενώ στις ιδεολογικές του ορίζουσες πρυτανεύει η άγνοια και η σύγχυση περί τις πραγματικές δυνατότητες του κοινωνικού αυτεξούσιου κι αντιμετώπισης των κοινωνικών προβλημάτων στον εξελισσόμενο κόσμο. Επισημαίνονται εδώ η υστέρηση της σχετικής θεωρίας, η υστέρηση της κοινωνικής διανόησης απέναντι στον θεωρητικό και προσανατολιστικό ρόλο της, καθώς και ειδικότερα η συνακόλουθη ευρύτερη αδυναμία να θεωρηθεί η προϊούσα παγκοσμιοποίηση παραγωγικά, διακρίνοντας κατ’ αρχήν τα κυρίαρχα-αλλοτριωτικά απ’ τα στοιχηματικά-απαλλοτριωτικά στοιχεία της.
