της Άβας Μπουλούμπαση*
«Ξενούτσικος ψυχομαχεί στου καραβιού την πλώρη,
δεν έχει μάνα να τον κλαίει, κύρη να τον λυπάται,
ούτ’αδελφό, ούτ’αδελφή, ούτε κανένα φίλο»
Παραδοσιακό του Πόντου
«Το 1922 είναι ένα ορόσημο, ταυτισμένο με την Μικρασιατική Καταστροφή και το ξερίζωμα του ελληνικού στοιχείου από τη Μικρά Ασία και σηματοδοτεί με έναν τραγικό τρόπο, το τέλος της Μεγάλης Ιδέας και το ξεκίνημα μιας νέας περιόδου που χαρακτηρίζεται από εξάρτηση και ανταγωνισμούς» (Πρόλογος του Αλέξη Θεοδωρίδη, στο Ημερολόγιο 2022 των εκδόσεων Α/συνεχεια).
Το τέλος του 19ου και η χαραυγή του 20ού αιώνα ήταν η εποχή της διάλυσης των αυτοκρατοριών και της ανόδου των νέων αστικών κρατών από τα έθνη της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ήταν ένα μεταίχμιο πολέμων, καταστροφών και ανακατατάξεων, από το οποίο προέκυψε μια νέα πραγματικότητα για όλο τον πλανήτη και ειδικά για τη χώρα μας.
Ωστόσο σήμερα δεν αναστοχαζόμαστε σε κενό χρόνο. Βρισκόμαστε σε μια ανάλογη περίοδο που έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με αυτή των αρχών του 20ού αιώνα. Διεθνείς ανακατατάξεις και γεωπολιτικοί αναθεωρητισμοί βρίσκονται στο προσκήνιο. Το τουρκικό κράτος, με σύγκλιση νεο-οθωμανικών και ακροδεξιών κεμαλικών στοιχείων, έχοντας αναβαθμιστεί και αναδειχτεί σε πολιτικό ρυθμιστή των εξελίξεων (δες π.χ. Ουκρανία), απειλεί χώρες και λαούς στην ευρύτερη περιοχή. Η Ελλάδα και ο Ελληνισμός βρίσκονται υπό απειλή, ενώ την ίδια στιγμή αμφισβητείται έμπρακτα η εθνική μας κυριαρχία, και μάλιστα όχι μόνο από τον τουρκικό επεκτατισμό αλλά και από χώρες που εμφανίζονται ως σύμμαχοι και προστάτες (το 1922 είναι περισσότερο παρόν από όσο νομίζουμε!).
Η συζήτηση για το 1922, παράλληλα με την πλούσια ιστοριογραφία, συνοδεύεται από πολλές παραλείψεις και σιωπές. Λόγοι γεωπολιτικοί και πολιτικές σκοπιμότητες, ιδεολογική εργαλειοποίηση, αλλά και αποφυγή ανάληψης των ιστορικών ευθυνών, συντελούν στην υποτίμηση ή απόκρυψη σημαντικών πλευρών αυτής της δραματικής περιόδου. Με αποτέλεσμα να κυριαρχεί ο θρήνος και ο πόνος, να ετεροχρονίζεται η «επεξεργασία του πένθους» και να απωθείται για ένα αδιευκρίνιστο μέλλον η αντικειμενική και νηφάλια μελέτη των γεγονότων.
Δίπλα στην καταγεγραμμένη, επίσημη ιστορία, υπάρχει μια «άγνωστη» ιστορία, που όμως αποτελεί κομμάτι της νεώτερης ιστορίας μας. Το 1922 είναι περισσότερο γνωστό ως Προσφυγικό Πρόβλημα, με αποτέλεσμα πολλές άλλες πτυχές του να αγνοούνται. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον να αξιοποιήσουμε την εφετινή τραγική επέτειο για να φωτίσουμε αυτές τις πλευρές, και να συμβάλουμε , όσο και όπως μπορεί ο καθένας και η καθεμία, στην ιστορική συνείδηση, χωρίς φόβο, πάθος και μισαλλοδοξία, αλλά με τον δέοντα σεβασμό σε όσους και σε όσα χάθηκαν τότε.
Η ενδεικτική αναφορά σε μερικές από αυτές τις πτυχές , ελπίζουμε να αποτελέσει αφορμή για παραπέρα αναζήτηση και μελέτη.
1. Το ζήτημα της αναγνώρισης της Γενοκτονίας είναι πρωτεύον.
Εννοώντας την γενοκτονία όλων των μη μουσουλμανικών πληθυσμών της Ανατολής. Η αναγνώρισή της –επιτέλους!– δεν θα τροφοδοτήσει μίσος και εχθρότητα, αλλά αντίθετα θα συμβάλει στη δημοκρατική εξέλιξη και την αρμονική συνύπαρξη των λαών που ζουν στον ίδιο γεωγραφικό χώρο.
Η έρευνα των οθωμανικών αρχείων από μια νέα γενιά Τούρκων ιστορικών στάθηκε καθοριστική στην κατεύθυνση αυτή.
– «Η Γενοκτονία ως μηχανική των εθνοτήτων» (Φουάτ Ντουντάρ «Ο κώδικας τησ σύγχρονης Τουρκιάς»), από το 1914 – Σφαγή της Φώκαιας, ως το 1923: Γενοκτονια των Αρμενίων, Ασσυρίων, Ποντίων και Ελλήνων της Ανατολίας. Και Taner Akcam (ιστορικός, καθηγητής στο Τμήμα Ιστορίας του Παν/μίου Clark στο Worchester: «η Γενοκτονία ως μια καλά σχεδιασμένη επιχείρηση»).
– Τουρκία: Το φαινόμενο της «Αυτοαποικιοκρατίας» (όρος του Τούρκου ακαδημαΪκού Fikret Baskaya, πηγή :edromos). «Η ρεπουμπλικανική Τουρκία αντιμετώπιζε ανέκαθεν τις λαϊκές μάζες – Ρωμιούς, Αρμένιους, Ασσύριους, Κούρδους) με μια αποικιοκρατική οπτική».
– «Ο κόσμος θέλει να ακούσει πραγματικές ιστορίες» (Καγιά Μερτ: «Ο χαμένος γιος του Πόντου»)
– «Στη Γενοκτονία ή τη Μεγάλη Καταστροφή υπάρχει κάτι πιο σημαντικό από τον αριθμό των νεκρών: Η άπειρη έκταση της λήθης και της καταραμένης σιωπής» (Sibel Ozbudun).
2. Αναγκαία η μεγαλύτερη αναφορά στην διεθνή πολιτική σκηνή (τότε αλλά και τώρα)
– Η επίδραση σημαντικών πολιτικών γεγονότων στην εξέλιξη του Ανατολικού ζητήματος: όπως γράφει ο Νίκος Ψυρούκης, «για να εξηγηθούν σωστά τα πολύμορφα και πολύπλευρα γεγονότα του 1919-1922 στην Εγγύς Ανατολή απαιτείται ανάλυση της αντικειμενικής κατάστασης όλων των χωρών που διαδραμάτισαν σοβαρό ρόλο στη διαμόρφωση και εξέλιξη τους».(Όπως πχ. Συνθήκη Μπρεστ-Λιτοφσκ, Βαλκανικοί Πόλεμοι, Συνθήκη Σεβρών 10/8/1920, Συνθήκη Λωζάνης 30/7/1923, Ελληνοτουρκικό Σύμφωνο Φιλίας Βενιζέλου-Κεμάλ 29/10/1930 κ.λπ.).
– Η εγκληματική πολιτική των δυνάμεων της Αντάντ. «Η περιοχή της Εγγύς Ανατολής αξιολογότατη σε πολεμικοστρατηγική σημασία και πλουτοπαραγωγικές πηγές, υποδουλωμένη στο μεγαλύτερο μέρος της από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, έγινε το επίκεντρο οξύτατων αντιθέσεων των μεγάλων κατακτητικών δυνάμεων –Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία και ΗΠΑ– που διεκδικούσαν, η καθεμία ξεχωριστά, τη διαδοχή της καταρρέουσας οθωμανικής κυριαρχίας». «Ο γενικός και ακαθόριστος χαρακτήρας της απόφασης που πάρθηκε στις 6/5/1919 από το Ανώτατο Συμμαχικό Συμβούλιο για την αποστολή ελληνικού στρατού στη Μ. Ασία άνοιγε το δρόμο της τυχοδιωκτικής περιπέτειας και της καταστροφής. Όλα έδειχναν ότι η απόφαση δεν ήταν η αναγνώριση από την Αντάντ των αιτημάτων του Ελ. Βενιζέλου αλλά ανθελληνικό αγγλικό σχέδιο» (Διδώ Σωτηρίου). Η Ελλάδα ενθαρρύνθηκε, ωθήθηκε και χρησιμοποιήθηκε ως εργαλείο, για να εγκαταλειφτεί στην τραγική της τύχη όταν η κατάσταση στράφηκε υπέρ του Κεμάλ και των Νεοτούρκων.
3. Εσωτερικές εμφύλιες διαμάχες και Μικρασιατική Εκστρατεία
Ο Εθνικός Διχασμός είναι ένας από τους βασικούς παράγοντες που επέδρασαν και επικαθόρισαν τις δραματικές εξελίξεις.
Η βίαια αντιπαράθεση Βενιζελικών και Αντιβενιζελικών, που κορυφώθηκε με τις εκλογές του 1920 και την αλλαγή του πολιτικού σκηνικού με το ψευδεπίγραφο επιχείρημα της παύσης του πολέμου, που συνεχίστηκε πιο έντονα από τη νέα κυβέρνηση και τον βασιλιά Κωνσταντίνο, οι αλλαγές στρατιωτικής ηγεσίας, οι τραγικές επιπτώσεις της εκστρατείας στον Σαγγάριο κλπ, και η περιβόητη Δίκη των Έξι, πρέπει να μελετηθούν και να παραδοθούν στην κρίση του ελληνικού λαού, και όχι μόνο στο στενό περιβάλλον ορισμένων επιστημονικών κύκλων.
«Όταν η ανεξαρτησία ενός έθνους καταλύεται, όταν οι ηγέτες του δέχονται σαν φυσική και αναγκαία την υποτέλεια, τότε παύουν να είναι εθνικοί ηγέτες και δεν υπάρχουν πια από τη μεριά τους όρια υποταγής στους ξένους. Αυτό το φαινόμενο παρουσίαζε ο πολιτικός κόσμος το 1922» (Ν. Ψυρούκης, «Η Μικρασιατική Καταστροφή», Αθήνα 1988).
4. Η ιδεολογικοποίηση και εκμετάλλευση της «Μεγάλης Ιδέας»
Ο όρος που πρωτοδιατύπωσε ο Ιωάννης Κωλέττης το 1844, στόχευε στην ανασύσταση της βυζαντινής αυτοκρατορίας, δοκιμάστηκε από τις περιπέτειες των Ηπειροθεσσαλικών (1854) και τον πόλεμο της Κριμαίας (1856), αναζωπυρώθηκε με τις προσαρτήσεις νέων εδαφών (Επτάνησα / 1864, Θεσσαλία και Άρτα / 1881) και δέχτηκε σοβαρό πλήγμα με τον άδοξο πόλεμο του 1897. Ήταν ένα ιδεολόγημα που στηριζόταν στον ρομαντισμό και τον διαφωτισμό και με προτάγματα την αναβίωση της αρχαίας ελληνικής παιδείας, είχε ευρύτατη συναίνεση και ρίζωσε ειδικά στους εκτός Ελλάδας έλληνες.
Από μόνη της αποτελεί ιδιαίτερο θέμα προς διαπραγμάτευση, αλλά έχει ενδιαφέρον να αναζητηθεί η απήχηση της στα λαϊκά στρώματα και, μετά το 1880, η μετατροπή της σε κινητήρια δύναμη για την αστική ανασυγκρότηση και εθνική συσπείρωση. Η διάδοση της θα συνοδευτεί από την «ανακάλυψη» της δημοτικής γλώσσας και το ενδιαφέρον για τη λαϊκή γλώσσα και τον λαϊκό πολιτισμό, που αποτέλεσαν και τις βάσεις ενός ανανεωμένου εθνισμού αυτή την περίοδο. Σε αυτή την Ιδέα, στηρίχθηκε όμως η πολιτική των μεγάλων δυνάμεων της εποχής, με πρωτεργάτη την Μεγάλη Βρετανία, που καπηλευόμενη τα αισθήματα του ελληνικού λαού, την εργαλειοποίησε για μετατροπή της μικρής τότε Ελλάδας σε χωροφύλακα των συμφερόντων της στην Μικρά Ασία.
5. Ο ρόλος του λαϊκού παράγοντα
Ελάχιστη πληροφόρηση υπάρχει για το ποντιακό αντάρτικο. Που δεν αξιοποιήθηκε ποτέ…) ως στάση αντίστασης στις πρώτες διώξεις των Ελλήνων του Πόντου).και για το Κίνημα Ανεξαρτησίας του Πόντου.(για Έλληνες και μουσουλμάνους).
– Ιούλιος 1918: Συγκαλείται στο Μπακού, Συνέδριο εκπροσώπων του Ελληνισμού από Νότια Ρωσία, Υπερκαυασία και Πόντο.
– Ιανουάριος 1919: Συνέρχεται η Γ΄ Εθνική Συνέλευση των Ελλήνων στην Τιφλίδα και δημιουργείται παράλληλα το Εθνικό Συμβούλιο των Ελλήνων Αρμενίας (Βλ.Αγτζίδης ΚΙΝΗΜΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ).
– Καθώς και για το όραμα της συνεννόησης χριστιανικών λαών (Ελλάδας, Σερβίας, Βουλγαρίας, Μαυροβουνίου), που θα μπορούσε να είναι προϋπόθεση για να φανεί ανεκτική και συμβιβαστική η τουρκική αστική τάξις» (Δ. Γληνός, «Ἡ τουρκική μεταπολίτευσις και αι συνέπειαι αυτής», 1909)
Ενδιαφέρον θα είχε επίσης η μελέτη του, προοδευτικού για τους Τούρκους, χαρακτήρα της Επανάστασης των Νεοτούρκων, που τελικά μετατράπηκε σε ρατσιστικό εργαλείο εξανδραποδισμού των μη μουσουλμανικών πληθυσμών της Ανατολής, και είχε σταδιακά την υποστήριξη των μεγάλων δυνάμεων της εποχής.
6. Οδεύοντας προς το Τραγικό Τέλος: η στάση της επίσημης πολιτείας
Ο Μητροπολίτης Χρύσανθος προειδοποιούσε στις 25/8/1922:«Το ελληνικόν έθνος καταβαίνει πλέον εις τον Άδην»( σε επιστολή προς τον Ε. Βενιζέλο).
Αλλά ο Αρμοστής Σμύρνης Στεργιάδης έγραφε λίγες μέρες μετά στις 27/8/1922: «Καλύτερα να μείνουν εδώ να τους σφάξει ο Κεμάλ, γιατί αν πάνε στην Αθήνα θα καταστρέψουν τα πάντα»( απαντώντας στην ερώτηση του Γ.Παπανδρέου «γιατί δεν αφήνετε τον κόσμο να φύγει»,(Γρηγ.Δαφνής Ἡ Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων»Αθήνα 1997, σελ.31).
Ενώ με τον Ν.2870/ Ιουλίου 1922 και υπογραφή του βασιλέως Κωνσταντίνου Α΄ απαγορευόταν η έλευση προσφύγων στην Ελλάδα.
7. Δυο φορές πρόσφυγες: «τουρκόσποροι»και «αούτηδες»
Οι πρόσφυγες στην Ελλάδα; Πρώτη στάση στα λοιμοκαθαρτήρια Σύρου, Σαλαμίνας, Καλαμαριάς και… Μακρονήσου! Τραγικές συνθήκες πρώτης εγκατάστασης, ο ρόλος της Ε.ΑΠ. και του Ταμείου Αποκατάστασης Προσφύγων, υποδοχή και αντιδράσεις των γηγενών κ.λπ. Να σημειωθεί εδώ ότι η αναφορά σε αυτές τις, συχνά βίαιες, αντιδράσεις, προσφέρεται για ουσιαστικότερη πολιτικοκοινωνική ανάλυση των συνθηκών μιας περιόδου που σφραγίστηκε από τις επιλογές των ισχυρών, εντός και εκτός Ελλάδας, αλλά σφράγισε δραματικά και καταλυτικά τις «μικρές» ιστορίες των ανθρώπων…
Η ανακάλυψη /επινόηση του εντός των τειχών «Άλλου» και η ανάγκη ανασυγκρότησης ταυτοτήτων, όχι μόνο από τη μεριά των «δύο φορές προσφύγων» αλλά και των γηγενών), ήταν καθοριστική για την νεοελληνική κοινωνία με αρνητικό και θετικό πρόσημο (τη σημαντική συμβολή των προσφύγων στην οικονομία, τα ήθη και τα πολιτιστικά δρώμενα της Ελλάδας του 20ού αιώνα, μια από τις πολλές σιωπές και παραλείψεις της επίσημης ιστορίας).
Τι ακριβώς τιμούμε φέτος;
Μαρτυρία του Πόντιου ιστορικού Πολυχρόνη Ενεπεκίδη (1917-2014): Το 1959 ο Ευ. Αβέρωφ ως ΥΠΕΞ παρενέβη μαζί με τον Π. Πιπινέλη στο αυστριακό υπουργείο ζητώντας την απαγόρευση έρευνας των ανέκδοτων διπλωματικών αρχείων της περιόδου 1908-1918 της αυστρο-ουγγρικής αυτοκρατορίας σχετικά με τους Ρωμιούς του Πόντου με το σκεπτικό ότι «η δημοσίευση τους στην Ελλάδα θα μπορούσε να προκαλέσει εμπλοκή στις ελληνοτουρκικές σχέσεις»…
Η δειλία και οι σιωπές, οι χειρισμοί για διπλωματικές σκοπιμότητες, η μονόπλευρη προβολή του πένθους και της ήττας χωρίς αναζήτηση της ιστορικής αλήθειας, ούτε βοηθούν ούτε τιμούν τα θύματα αυτής της τραγωδίας. Είναι απόλυτα απαραίτητο να κατανοήσουμε τους μηχανισμούς και τις διαδικασίες που οδήγησαν στην καταστροφή, αλλά και στη διαμόρφωση της σημερινής πρόσληψης, νοηματοδότησης και παρουσίασής της.
Το παρελθόν των προσφύγων δεν μετατράπηκε από την αρχή σε ιστορία.
Και, όπως τονίζει η καθηγήτρια Ευρωπαϊκής, Νεώτερης και Σύγχρονης ελληνικής ιστορίας Αιμιλία Σαλβάνου στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο της «Η συγκρότηση της προσφυγικής μνήμης» (Εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2018), το βασικό είναι να διερευνήσουμε:
– Πώς διαμορφώθηκε η μνήμη και η ιστορία των προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής.
– Μέσα από ποιες διαδικασίες, με ποιους κοινωνικούς μηχανισμούς, με ποια αφηγηματικά πρότυπα;
– Πώς εντάχθηκαν στην εθνική μνήμη και την ιστορική συνείδηση της σύγχρονης Ελλάδας;
Τότε θα μπορέσουμε να συνειδητοποιήσουμε τη σημασία της εφετεινής επετείου των δραματικών γεγονότων του 1922, στην πολύπλοκη σημερινή πραγματικότητα του 2022.
Με σεβασμό στη μνήμη όλων των Ποντίων, και ειδικότερα εκείνων που , διωγμένοι από τα μέχρι τότε πατρώα μικρασιατικά εδάφη, μετά από πολλές περιπέτειες, εγκαταστάθηκαν στον προσφυγικό συνοικισμό ΝΕΑ ΛΙΒΕΡΑ Καστρίου Λακωνίας και σήμερα (θάπρεπε να) αποτελούν μέρος της πολύτιμης συλλογικής μας μνήμης.
* Η Άβα Μπουλούμπαση είναι αρχιτέκτων, κάτοχος μεταπτυχιακού στη Βυζαντινή Ιστορία, ιστορική ερευνήτρια
